Bu kitab abş-da Təhsil Almış Məzunlar Asosiasiyasının dəstəyi ilə 2104-cü ildə nəşr olunmuşdur
Səhmdarlar (iştirakçılar) razılaşması
Yüklə 2,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Səhmdarlar (iştirakçılar) razılaşması
Ölkədə biznes mühiti inkişaf etdikcə bir çox hüquqi konsepsiyaların 281 və institutların yerli korporativ məkanda tətbiqi genişlənir. Qanunvericilik baxımından Azərbaycan korporativ hüququ bu yeniliklərə hazır olmamasına baxmayaraq, bazarın və biznesin müasir tələblərinin təsiri altında yerli biznes iştirakçıları xarici hüquqlardan gəlmiş mexanizmləri öz münasibətlərində tətbiq etməyə çalışır. Bununla yanaşı, həmin mexanizmlərin (institutların) ölkə hüququnun çərçivəsində hüquqi qüvvəsi və etibarlılıq sualı gündəmdədir. Bu risklərdən özlərini qorumaq məqsədi ilə biznes iştirakçıları müxtəlif üsullarla öz 281 Əvvəllər Azərbaycan hüququna tanış olmayan beynəlxalq və xarici ölkələrin təcrübəsində istifadə olunan. 188 müqavilə münasibətlərini daha liberal hüquqa malik olan yurisdiksiyalarla tənzimləyirlər. Nəticədə, Azərbaycan ərazisində qurulan və fəaliyyət göstərən biznes iştirakçıları öz münasibətlərini xarici hüquqla tənzimləyirlər. Bu, bir daha göstərir ki, yerli kommersiya hüququ ölkədə iqtisadiyyatın və biznesin inkişaf tempi ilə uyğunlaşa bilmir. Xarici hüquqdan yerli biznes iştirakçılarının təcrübəsinə daxil olan alətlərdən biri də - səhmdarlar razılaşmasıdır 282 (shareholders agreement). Bu, beynəlxalq biznes proseslərində geniş və aktiv istifadə olunan müqavilə mexanizmlərindən biridir. Daha çox liberal kommersiya hüququna (əsasən, ABŞ və İngiltərə) malik olan ölkələrdə formalaşan bu alət digər ölkələrin təcrübəsinə də tez bir zamanda daxil oldu və bir çox ölkələr qanunvericiliklərində müvafiq yeniliklər edərək bu alətin uğurlu tətbiqinə imkan yaratdılar. Həmin razılaşma bir tərəfdən səhmdarların (iştirakçıların) qanunla nəzərdə tutulmuş hüquq və öhdəliklərini daha dolğun və birmənalı şəkildə təsbit etmək, digər tərəfdən isə şirkətin fəaliyyəti ilə bağlı mövcud səhmdarlar, investorlar arasında yaranan spesifik əlaqələri tənzimləmək məqsədini daşıyır. 283 Səhmdarlar razılaşması şirkətin standart təsis sənədlərindən fərqli olaraq, konfidensialdır və yalnız həmin razılaşmanın tərəfləri üçün hüquqi öhdəliklər yaradır. Təsis sənədləri vasitəsilə iştirakçıların münasibətlərini tam tənzimləmək mümkün olmadığından, səhmdarlar arasındakı münasibətləri (hüquq və öhdəlikləri) daha dəqiq şərtləndirmək üçün müqavilə mexanizmlərindən istifadə zərurəti yaranır. Bildiyiniz kimi, nizamnamə şirkət üçün vahid qaydaları müəyyən edir və bu qaydalar ilk növbədə, şirkətin idarəetmə üsulunu əks etdirir, iştirakçılar və şirkət arasındakı münasibətləri tənzimləyir, səhmdarlar müqaviləsi isə istənilən müqavilə kimi, tərəflərin iradəsi və maraqlarının nəticəsi 282 Mətndə əsasən “səhmdarlar” termininin istifadə olunmasına rəğmən, bu institut MMC iştirakçıları tərəfindən də uğurla istifadə oluna bilər. 283 Səhmdarlar razılaşması institutunun Azərbaycanda tətbiqi məsələləri, A. Əlizadə, İFC – Korporativ İdarəetmə İcmalı, 11-ci buraxılış, may-avqust 2008 189 kimi çıxış edir. Bu müqavilənin korporativ münasibətlərdə istifadəsi tərəflərin iqtisadi maraqlarının hüquqi tənzimlənməsinə imkan verir. Aydındır ki, hətta mükəmməl korporativ qanunvericilik belə, məqsədləri və münasibətləri fərqli olan tərəflər üçün müqavilə ilə tənzimlənən münasibətləri əvəz edə bilməz. Məhz bu keyfiyyətlərdən istifadə imkanları səhmdarlar müqaviləsinin geniş inkişafına səbəb olub 284 . Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda səhmdarlar razılaşmalarına münasibət birmənalı deyil. Belə bir mövqe var ki, səhmdarın (iştirakçının) öhdəliklərinin qanunla təsbit olunması halı səhmdarlar (iştirakçılar) arasında razılaşma ilə müəyyən edilmiş digər korporativ xarakterli öhdəliklərin hüquqi qüvvəsini aradan qaldırır. Lakin hesab edirik ki, səhmdarlara qanunvericilik tərəfindən müəyyən edilmiş hüquqların öz korporativ maraqlarına və subyektiv iradələrinə uyğun razılaşdırılmasına, gərəkli hallarda özləri tərəfindən məhdudlaşdırılmasına imkan verilməlidir. Azad sahibkarlıq nöqteyi-nəzərindən irəli gələrək hesab edirik ki, korporativ münasibətlər çərçivəsində müəyyən hüquqdan imtina öhdəliyini razılaşdırılması mümkündür. Səhmdarın (iştirakçının) qanunla müəyyən edilmiş korporativ hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına razı olması səhmdarın (iştirakçının) özünün məqsədyönlü iradəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Şəxsin öz müəyyən hüququndan istifadəsindən imtinası barədə razılaşma hüquqi qüvvəyə malik olmalıdır, təbii ki, şəxsin ali hüquqları istisna olmaqla. Öz subyektiv korporativ hüququnun məhdudlaşdırmasının qanuniliyinin əsas şərtləri könüllülük və hüququ məhdudlaşdırılan şəxsin maraqlarının nəzərə alınmasıdır. Hesab edirik ki, korporativ xarakterli münasibətlərdə maraqların ümumiliyinin mövcud olması səbəbindən, bu kimi münasibətlər çərçivəsində subyektiv hüquqların özünü məhdudlaşdırması konsepsiyasının tətbiqi mümkündür. 284 А. Куделин. Акционерное соглашение по российскому праву. Журнал «Корпоративный Юрист» N10, 2009 190 Məsələn, MMC-nin hər bir iştirakçısı nizamnamə kapitalındakı ona məxsus olan payı sərbəst (müəyyən şərtlərdən sonra) sata bilər, ancaq iştirakçılar bu hüququn məhdudlaşdırılmasına razılaşaraq müəyyən müddət ərzində öz paylarını satmamaq öhdəliyini götürə bilərlər. Bu bütün iştirakçıların ümumi korporativ maraqlarına xidmət edə bilər. MM-in 15.2-ci maddəsində deyilir ki, qanunvericilikdə nəzərdə tutulan hallardan başqa, fiziki və hüquqi şəxslərin onlara məxsus olan mülki hüquqlarından istifadə etməmələri bu hüquqların xitamına səbəb olmur. Yəni qanunla təqdim edilən hüquqdan razılaşmaya əsasən imtina edilməsinə baxmayaraq, hüququn subyekti bu hüquqdan istifadə etmək hüququna malikdir. Lakin bu məsələyə bir tərəfli yanaşma kommersiya münasibətlərinin stabilliyinə və iştirakçıların maraqlarına mənfi təsir göstərə bilər. Müəyyən hüququndan istifadə etməməsi və ya əksinə, müəyyən formada istifadə etməsi barədə səhmdarların öz aralarında razılaşmasının hüquqa zidd olmadığını qeyd etmək olar, sonda bu müqavilə azadlığı prinsipi əsasında qurulan müqavilə konstruksiyasıdır. Bununla yanaşı, səhmdarlar razılaşmasına (məs. korporativ hüquqların razılaşdırılmış formada icrası) zidd olaraq, şəxs öz subyektiv korporativ hüququnu (razılaşmaya uyğun olmayan formada) icra etdiyi (və ya etmədiyi) halda, qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsi tərəfindən həmin şəxsə qarşı müqavilə öhdəliklərini pozduğuna görə müvafiq mülki sanksiyaların tətbiq olunması dəstəklənməlidir. Müxtəlif hüquqşünaslar tərəfindən hüququn məhdudlaşdırılmasına yönəlmiş razılaşmaların Azərbaycan mülki münasibətlərində mümkünsüzlüyü məhz MM- in 15.2-ci maddəsi ilə əsaslandırılır. Hesab edirik ki, bu norma ilə şəxslərə məxsus olan hüquqların stabilliyinin qarantiyası müəyyən edilib, yəni mülki münasibətlər çərçivəsində öz iradəsi ilə özünə məxsus müəyyən hüquqların məhdudlaşdırlmasına rəğmən, o, həmin hüquqdan məhrum olmur. Bu mövqe 191 müəyyən mülki münasibətlər çərçivəsində şəxs tərəfindən öz hüququndan imtinanın (məhdudlaşdırma) və öz istəyinə əsasən gələcəkdə istifadəsinin mümkünlüyünü göstərir. Səhmdarlar müqaviləsinin predmeti onun tərəflərinin müqavilə ilə müəyyən edilmiş qaydada hüquqları icra etmək və ya etməmək öhdəliyidir. Bu müqavilə çərçivəsində tərəflər aşağıdakı öhdəlikləri təsbit edə bilərlər: - müəyyən edilmiş qaydada səs vermək (ümumi yığıncaqda); - digər səhmdarlarla birgə səsverməni razılaşdırmaq; - əvvəl müəyyən edilmiş qiymətlə səhmlərin alınması və özgəninkiləşdirilməsi; - müəyyən edilmiş hallarda (hallar baş verdikdə) səhmlərin alğı-satqı şərtləri; - müəyyən halların baş verməsindən əvvəl səhmlərin özgəninkiləşdirilməsindən çəkinmək; - şirkətin idarəetməsi, fəaliyyəti və yenidən təşkili ilə bağlı digər hərəkətləri etmək. Şirkətin idarəetmə orqanının göstərişi ilə səsvermədə iştirak etmək səhmdarlar razılaşmasının predmeti ola bilməz. Çünki müqavilənin məqsədi tərəflərin öz maraqlarının razılaşdırmasından ibarətdir, bu maraqları idarəetmənin maraqlarına uyğunlaşdırmaq deyil 285 . Səhmdar razılaşması yalnız onun tərəfləri üçün öhdəlik yaradır. Lakin tərəflərdən birinin razılaşmanın şərtlərini pozması şirkətə müəyyən formada təsir edə bilər. 285 E. Scully, LK Shield, solicitors, Shareholders’ agreements – a practical analysis. 30.01.2003. http://www.accountingnet.ie/artman2/uploads/pub071_1_.pdf 192 Səhmdarlar razılaşması üzrə öhdəliklərin icrası üçün təminatlar müəyyən oluna bilər, müqavilədə öhdəliklərin icra edilmədiyi halda, mülki-hüquqi məsuliyyət də əks oluna bilər. Tərəflərin öz hüquqlarının müdafiəsi üçün aşağıdakı vasitələri qeyd etmək olar: - müqavilənin pozulması ilə yaranmış zərərin ödənilməsi; - cərimə (dəbbə pulu); - müqavilədə qeyd olunan qaydada hesablanmış kompensasiyanın ödənilməsi və digər. Bu razılaşma vasitəsilə səhmdarlar öz maraqlarını əks etdirən effektiv mexanizm yaradaraq şirkətin optimal idarəetməsini təmin edə bilərlər. Səhmdarlar razılaşmasına aşağıdakı şərtləri daxil etmək mümkündür: 286 - direktorlar şurasında yerlərin bölünməsi və təsir güclərinin (imkanlarının) balanslaşdırılması (direktorlar şurasının üzvlərinin sayı, namizədliyin irəli sürülməsi və seçilmə qaydaları, müəyyən səhmdarların maraqlarını təmsil edən direktorların seçilmə şərtləri, müstəqil üzvlərin seçilməsi və s.); - Şirkətin səhmlərinin (paylarının) alğı-satqısı üçün müxtəlif məhdudiyyətlər (müəyyən müddətədək satmamaq şərti, digər səhmdarların razılığı ilə satmaq); müəyyən səhmdarın səhmlərin alınmasında üstünlük hüququ; səhmdara məxsus olan səhmlərin faiz nisbətini artırmaq məqsədilə digər iştirakçıların səhmləri almasına qadağa qoyulması; - ümumi yığıncaq və direktorlar şurası qərarlarının qəbul edilməsi üçün xüsusi tələblərin müəyyən edilməsi (qərarların qəbul edilməsi üçün yüksək kvorumların müəyyən edilməsi); - idarəetmə orqanlarının üzvləri arasında yaranmış mübahisələrin və səsvermə proseslərində “çıxılmaz halların” (deadlock) halların həlli qaydaları; 286 Səhmdarlar razılaşması institutunun Azərbaycanda tətbiqi məsələləri, A. Əlizadə, İFC – Korporativ İdarəetmə İcmalı, 11-ci buraxılış, may-avqust 2008 193 - ümumi yığıncaqlarda səsvermələrin razılaşdırılması (müəyyən edilmiş qaydada səsvermədə iştirak öhdəliyi və ya səsvermə şərtlərinin qabaqcadan razılaşdırılması öhdəliyi). Səhmdarlar müqaviləsi minoritar səhmdarlar üçün də maraqlı ələtdir. Bu razılaşmalar ilk növbədə şirkətin idarəetməsinə minoritar səhmdarların təsirinin artırılması üçün istifadə olunur. Həmçinin bu növ razılaşma ilə minoritarlar özlərini şirkətin idarəetmə orqanları və majoritarlar tərəfindən edilən sui-istifadələrdən qoruya bilərlər. Minoritar səhmdarlar birləşərək razılaşmada bir sıra şərtlər müəyyən edə bilərlər və bununla hüquqlarının icrası ilə bağlı razılaşmaların həyata keçirilməsinə əmin ola bilərlər. Məsələn; - ümumi yığıncaqda müəyyən və ya bütün məsələlərdə razılaşma ilə müəyyən edilmiş qaydada səs vermək; - səhmdar razılaşmasının digər iştirakçıları ilə öz səsvermə variantını razılaşdırmaq; - tərəflərlə digər səhmdar hüquqlarının icrasını razılaşdırmaq; - şirkətin orqanlarına irəli sürülən namizədləri razılaşdırmaq və s. Hazırkı qanunvericilikdə səhmdarlar razılaşmasının bağlanması nəzərdə tutulmayıb, ancaq qadağa da yoxdur. Bu institutun tənzimlənməməsi səbəbindən, bu müqaviləni bağlamaq istəyən şəxslər bir çox problemlərlə üzləşməli olurlar. Səhmdarlar müqaviləsi bir çox hallarda səhmlərin alğı-satqısının məhdudaşdırılması və ya səhmlərin xüsusi qaydada geri alınması məsələlərini tənzimləyir. Bu müqavilə vasitəsilə “zəif” səhmdarın hüquqları müdafiə oluna bilər, məsələn, “güclü” səhmdar öz səhmləri satıldıqda, “zəif” səhmdar razılaşmanın şərtlərinə uyğun “güclü” səhmdarın satışına qoşularaq və öz səhmlərin də satılması haqqında şərti səhmdarlar razılaşmasına əlavə edə 194 bilərlər. 287 Beynəlxalq təcrübədə bu şərtlər “özünə çəkmək və qoşulmaq” hüquqları adlandırılır, ingiliscə “tag-along, drag-along rights”. 288 Müəyyən edilmiş qaydada səsvermə haqqında şərt səhmdarlar razılaşmasında geniş istifadə olunur. Bu şərtin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir necə səhmdar ümumi yığıncaqda (müəyyən edilmiş) razılaşdırılmış qaydada səsvermə öhdəliyini üzərilərinə götürürlər. Lakin bu razılaşmanın pozulmasının nəticələri sual doğurur. Belə ki, qanunda razılaşmanın pozulması səbəbindən ümumi yığıncağın qərarının ləğv edilməsi nəzərdə tutulmayıb. Zərərin əvəzinin ödənilməsi üzrə iddia da problemi lazımi qaydada həll etmir. Dəymiş zərərlərin yaranmasının səbəblərini və ölçülərini, həmçinin müqavilənin şərtlərinə riayət edilməməsini və nəticədə yaranmış zərərlər arasındakı səbəbiyyət əlaqəsini sübut etmək çətin olacaq. Razılaşmada yüksək cərimənin müəyyən edilməsi problemi həll etmir, çünki Mülki Məcəllənin 467-ci maddəsi məhkəmələrə dəbbə pulunun (cərimənin) azaldılma hüququnu verir. 289 Fərz edilir ki, mübahisə yarandığı halda, məhkəmə səhmdarlar razılaşmasının qanunvericiliyə zidd olan şərtlərini etibarsız hesab edə bilər. Lakin hesab edirik ki, ilk növbədə şirkətin iştirakçısı kimi səhmdarın hüquqlarını (səhmdar-şirkət əlaqəli münasibətlər) və səhmlərin mülkiyyətçisi kimi (əmlak hüququ, öhdəlik hüququ münasibətləri) səlahiyyətlərini fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, hüquqi şəxsin orqanlarının fəaliyyəti onun hüquqi vəziyyətinin (statusunun) elementidir, ancaq şirkətin iştirakçılarına məxsus olan səhmlər üzərində 287 Д-р Ханс-Йоахим Шрамм. Правовой обзор соглашений акционеров. Университет г. Бремен. 2007 288 Azərbaycanda bağlanan səhmdarlar müqaviləsi ilə əlaqəli yaranan problemlərdən qaçmaq məqsədi ilə bu müqavilələrdə xarici ölkələrin hüququ tətbiq edilən hüquq kimi müəyyən olunur. Adətən tərəflər bu müqavilələri İngiltərə, ABŞ, İsveçrə və oxşar hüquq sisteminə malik olan ofşor ölkələrin hüquqlarına uyğun bağlayırlar. 289 Bu səbəbləri nəzərə alaraq, daha uğurlu alternativ bank zəmanəti yaradıla bilər. Bu halda ödəniş səbəbləri kimi razılaşmada müəyyən edilmiş öhdəliklərin pozulması haqqında sənədlərin təqdim edilməsi mümkündür. Bank zəmanətinin istifadə mümkünlüyü və stabilliyi onun müstəqilliyidir, yəni bank zəmanəti əsas öhdəliyin taleyindən asılı deyil. 195 sərəncam hüququnu şirkətin (hüquqi şəxsin) statusu ilə əlaqələndirmək düzgün olmaz. Bu məsələyə müqavilə azadlığı prinsipi prizmasından yanaşmaq lazımdır. Azərbaycan hüququnda səhmdar müqaviləsinin bağlanmasına heç bir qadağa yoxdur və şirkətlərdə səhmdarlar arasındakı bir çox münasibətlərin müxtəlif razılaşmalarla tənzimləndiyini nəzərə alsaq, belə bir qadağanın olması məntiqli sayılmaz. MM və şirkətin nizamnaməsinin səhmdarların hüquq və vəzifələrini nizamlayan alətlər olmasına baxmayaraq, onlar səhmdarların hüquq və vəzifələrini qanunla nizamlayan yeganə vasitə olmalı deyil. İstənilən şəxs ona məxsus olan mülki hüquqları öz iradəsinə və maraqlarına uyğun istifadə etmək imkanına malikdir. Subyektiv hüquqları razılaşma ilə müəyyən edilmiş formada istifadə etmək öhdəlikləri hüquqdan öz iradəsinə və maraqlarına uyğun istifadə etmənin nümunəsidir. Əlbəttə, qanunla müəyyən edilmiş hüquqlar səhmdar razılaşması ilə ləğv edilmir, tərəflər yalnız müqavilə azadlığı prinsipi və tərəflərin bərabərlik prinsipindən irəli gələrək öz hüquqlarını müəyyən şərtlərlə məhdudlaşdırırlar, hərəkətlərini razılaşdırırlar. Razılaşmanın pozulması nəticəsində şərtləri pozan şəxsə qarşı yalnız müqavilə hüquqi məsuliyyəti tətbiq edilə bilər. Məlumdur ki, səhmdarlar arasında münasibətlər və üçüncü şəxslərlə münasibətlər şirkətin nizamnaməsi ilə tənzimlənir. Lakin biznesin inkişafı nəticəsində münasibətlərin əlavə mexanizmlərlə tənzimlənməsinə ehtiyac yaranır və səhmdarlar müqaviləsi institutu bu tələblərə cavab verə bilən alət kimi çıxış edir. Beləliklə, səhmdar razılaşmalarına şirkətin sahibliyi və idarəetməsi ilə bağlı təsis sənədlərinə əlavə kimi də baxmaq olar. Səhmdar razılaşması korporativ 196 mübahisələrin həlli üçün çox münasib bir alətdir və beynəlxalq təcrübədə ondan geniş istifadə olunması onun uğurlu institut olduğunu təsdiqləyir. 290 Lakin artıq qeyd olunduğu kimi, Azərbaycanda nə qanunvericilikdə, nə də məhkəmə təcrübəsində bu müqavilələrin tətbiq edilməsi ilə bağlı məsələlər həll olunmadığından (hüquqi müəyyənlik olmadığından), bu institutdan istifadə zəifdir. Biznes və iqtisadiyyat inkişaf etdikcə iştirakçıların maraqlarına uyğun müxtəlif institutlardan istifadə artacaq, lakin yerli korporativ qanunvericilik bu tempə uyğunlaşmır və zəruri çevik reaksiya vermir. Dinamik və inkişafa istiqamətlənmiş mühitdə mülki qanunvericilik (xüsusi ilə kommersiya qanunvericiliyi) hər şeyi təfsilatlı tənzimləyə bilməz. Müəyyən məsələləri mülki münasibətlərin iştirakçıları özləri həll etməlidirlər, razılaşdırmalıdırlar və şirkətlərini neçə idarə etməyi müəyyənləşdirməlidirlər. Belə olan halda qanunvericiliyin və məhkəmələrin rolu bu səhmdarlar razılaşmanın hüquqi əsaslarını möhkəmləndirməkdən, aşkar ziddiyyətləri həll etməkdən və yaranan qeyri-müəyyənlikləri aydınlaşdırmaqdan ibarət olmalıdır. Korporativ münasibətlərin tənzimlənməsində təklif olunan dəyişikliklər iştirakçıların korporativ hüquq sahəsində öz şəxsi hüquqi münasibətlərini tənzimləmələri üçün geniş hüquqi imkanlar yaradır. Əsasən, imperativ normalar əsasında qurulan yerli korporativ hüquq müqavilə azadlığı prinsipinin (daha dəqiq desək, "korporativ" müqavilə azadlığının) mərkəz nöqtəsi ola bilər. Başqa sözlə, korporativ münasibətləri tənzimləyən normalar yenidən baxılaraq, imperativ sahədən çıxarılaraq dispozitiv sahənin üstünlük təşkil etdiyi sahəyə aid edilməlidir. Qanun norması yalnız istiqamət verməlidir və əgər zəif tərəfin 290 Shareholders’ Agreements. Muth & FitzGerald. 5th ed. Sweet & Maxwell 197 müdafiəsi üçün heç bir ciddi siyasi-hüquqi mülahizələr yoxdursa, istənilən norma "digər qaydalara" yol verməlidir. Yüklə 2,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|