Budjet nazorati

3. Debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar inventarizatsiyasini tashkil 
qilish va o’tkazish
Hisob–kitoblarni inventarizatsiyadan o’tkazish asosiy tekshirish usullaridan 
hisoblanadi. Bunda, 19-sonli “Inventarizatsiyasini tashkil qilish va o’tkazish 
tartibi” BHMS talablariga muvofiq mol etkazib beruvchilar va pudratchilar 
bilan hisob-kitoblar invetarlanganligi, muddati o’tgan debitorlik qarzlarining 
to’g’ri hisobdan chiqarilganligi alohida o’rganiladi. 
Banklar bilan ssudalar, budjet, xaridorlar, tovar etkazib beruvchilar,
javobgar shaxslar, ishchilar va xizmatchilar, deponentlar va boshqadebitorlar va 
kreditorlar bilan hisob-kitob kilish inventarizatsiyasi tegishli xujjatlar bo’yicha
aniqlangan qoldiq va buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida turgan summaning
asosliligini sinchiklab tekshirishdan iborat bo’ladi. Komissiya debitorlar va 
kreditorlarning hisobvaraqlari bo’yicha qarz kelib chiqqan muddatlarini, uning
aniqligini va agarda o’rni bo’lsa da’vo muddati o’tishiga aybdor bo’lgan 
shaxslarni aniqlaydi. 
"Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’i 
yo’ldagi mollar va etkazib beruvchilar bilan aniqlanmagan summasi bo’yicha 
qismi alohida sinchiklab tekshirilishi kerak. U xujjatlar bo’yicha xam,
shuningdek ikki yoklama qayd etish hisobvaraqlari bilan muvofiqlikda
tekshiriladi. Bunda aniqlanmagan mollar uchun to’langan summasi tarkibida 

---

"Turli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’ida aks ettirilgan 
yoki xaqiqatda puli to’langan va o’zi olingan, lekin yo’lda hisoblangan
materiallar va tovarlar ichida aniqlanadi. 
Ishchi va xizatchilariga bo’lgan qarzlar bo’yicha o’z vaqtida talab qilib 
olinmagan deponentlar hisobvarag’iga o’tkazilishi kerak bo’lgan oylik maoshi 
summalari, shuningdek ishchi va xizmatchilarga ortiqcha to’langan summalar va 
buning kelib chiqqanligi sabablari aniqlanishi kerak. 
Javobgarlik ostidagi summalar inventarizatsiyasida javobgar shaxslarning
hisobotlari berilgan avanslar ularning maqsadli ishlatilganligi, shuningdek
har bir javobgar shaxs bo’yicha berilgan avans summalari, ular berilgan sana va 
maqsadli yo’nalishi bilan tekshiriladi.Inventarizatsiya jarayonida xujjatlarni 
tekshirish orqali quyidagilarni aniqlash kerak: 
-
bank bilan bo’lgan hisob-kitoblarning tashkilotning bo’limlari bilan 
aynan bir xilligi; 
-
kamomadlar bo’yicha balans hisobda bo’lgan qarz summalarining
to’g’riligi va asosliligi va ushbu qarzlarni undirish bo’yicha qo’llangan choralar; 
-
balans bo’yicha hisobda bo’lgan debitorlik, kreditorlik va deponentlik 
qarzlarning summalarining to’g’riligi va asosliligi, shuningdek debitorlik
qarzlarni majburiy tartibda undirishga da’vo qilinganligi; 
-
muddati o’tkazilgan debitorlikqarzlar mavjudligining sabablari. 
Debetor 
va 
kreditorlar 
bilan 
hisob-kitoblarni 
inventarlash 
dalolatnomasida umuman balansda hisobda bo’lgan qarzlarni va alohida 
qarzdorlar 
bo’yicha, 
jumladan, 
ular 
tomonidan 
tasdiqlangan 
va 
tasdiqlanmaganini ham, shuningdek, inventar komissiyasi tomonidan muddati 
o’tgan deb tan olingan qarzlar o’rganib chiqilishi lozim. Debetor va kreditorlar 
bilan hisob-kitoblarni inventarlash dalolatnomasiga ilova qilingan 
tekshirilayotgan 
korxonabuxgalteriyasi 
tomonidan 
tayyorlangan 
ma’lumotnoma asosida qarzlar nima uchun va qachon paydo bo’lganligi? 
shuningdek, ular haqiqiy ekanligi aniqlanadi. 

---

Tashqi tekshiruvchi ichki nazorat tizimi, doimiy inventarizatsiya 
komissiyalarining ish sifatini aniqlash maqsadida tovar moddiy boyliklari va 
hisob-kitoblarningnazoratli inventarlashni, tekshirilayotgan korxona va mol 
etkazib beruvchining hujjatlari va registrlarini muqobil solishtirishni amalga 
oshirish kerak. 
Tekshirish jarayonida tasdiqlangan va tasdiqlanmagan, shuningdek 
muddati o’tgan debitotrlik va kreditorlik qarzlari aniqlanadi. Bular haqidagi 
ma’lumotlarni quyidagi jadval tariqasida umumlashtirish mumkin.(2-jadval)