Budjet xarajatlarini rejalashtirishning metodologik asoslari

SO’NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI 8-SON 
RESPUBLIKA ILMIY-USLUBIY JURNALI 13.03.2023 
170 
iqtisodiy xususiyatni aks ettiradi va budjet xarajatlarining maqsadini belgilashga imkon 
beradi. Miqdoriy xarakteristikasi ularning qiymatini belgilash imkonini beradi. 
Budjet xarajatlari turlarining xilma-xilligi quyidagi omillarga bog'liq: 
- davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi; 
- budjet va xalq xo„jaligi o„rtasidagi aloqalarni tarmoqlash; 
- mamlakatning ma'muriy-hududiy tuzilishi; 
- budjet mablag'larini ta'minlash shakllari va boshqalar. 
Bu omillarning kombinatsiyasi har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishining barcha bosqichlarida budjet xarajatlarining u yoki bu tizimiga olib 
keladi. 
Budjet xarajatlarining iqtisodiy hayotdagi o'rni va ahamiyatini aniqlash uchun 
ma'lum mezonlar bo'yicha tasniflash amalga oshiriladi. Budjet tasnifi elementlari 
bo'yicha guruhlangan ma'lumotlardan foydalanish budjet mablag'lari harakatining real 
rasmini ko'rish va iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarga ta'sir qilish imkonini beradi. Reja 
va hisobot ko'rsatkichlarini taqqoslash, tegishli ma'lumotlarni tahlil qilish va taqqoslash 
budjet mablag'laridan foydalanish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish uchun asosiy pul 
oqimlarining yo'nalishi bo'yicha xulosa va tavsiyalar berish imkonini beradi. 
Ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi roliga ko„ra budjet xarajatlari ikki qismga 
bo„linadi: birinchi qismi moddiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, uning tarmoq 
strukturasini takomillashtirish bilan bog„liq, ikkinchi qismi noishlab chiqarish sohasini 
saqlash va yanada rivojlantirishga sarflanadi. . 
Iqtisodiy mazmuniga ko'ra joriy va kapital budjet xarajatlarini ajratish mumkin. 
Joriy xarajatlar - bu davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, budjet muassasalari, 
mahalliy davlat hokimiyati organlarining joriy faoliyatini ta'minlaydigan xarajatlar 
qismi va kapital xarajatlarga kiritilmagan boshqa xarajatlardir. Kapital xarajatlar - 
budjet xarajatlarining bir qismi bo„lib, investitsiya va innovatsion faoliyatni hamda 
takror ishlab chiqarishni kengaytirishga yo„naltirilgan boshqa xarajatlarni ta‟minlaydi, 
ularni amalga oshirishda mulk yaratiladi va ko„paytiriladi. 
Budjet xarajatlarini davlat maqsadlariga ko'ra guruhlash davlat tomonidan 
amalga oshiriladigan vazifalar - iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqalarni aks ettiradi. 
Mablag'lar yo'naltirilgan davlat faoliyati sohalarini aks ettiruvchi budjet 
xarajatlarining funktsional tasnifi katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, barcha 
xarajatlar quyidagi asosiy bo'limlarga bo'linadi: 1) milliy masalalar; 2) milliy mudofaa; 
3) milliy xavfsizlik va huquqni muhofaza qilish; 4) milliy iqtisodiyot; 5) uy-joy 
kommunal xo'jaligi; 6) tabiiy muhitni muhofaza qilish; 7) ta'lim; 8) madaniyat, 
kinematografiya, ommaviy axborot vositalari; 9) sog'liqni saqlash va sport; 10) ijtimoiy 
siyosat; 11) budjetlararo transfertlar. 
Bu tasnif davlatning jamiyat hayotining turli sohalarida tutgan o„rnini yaqqol aks 
ettiradi.Ko'rsatilgan xarajatlar guruhlarida eng muhim milliy dasturlarni amalga 
oshirish xarajatlari qo'shimcha ravishda ajratilishi mumkin. Maqsadli dasturlarning 

---