Bugdoy osimligi biologiya. Normetova. Sh
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Poaeoideae- bug`doydoshlar oilasi-Triticum g`allalar-Poaceae oilasiga kirgiziladi.
Bunda g`allalar tartibi- Poales. Graminales- bilan g`allalar- Poaceae oilasi umumiy sifatlamalari bo`yicha bir-biriga mos keladilar. Umumiy turi 19, undan faqat 4 tasi tabiiy sharoitda ma`lum, boshqalari-madaniy. MDH-davlatlarida-13, asosan Gruziya turlarning kelib chiqish markazi hisoblanib balki Vatani ham bo`lishi mumkin. Asosiy yashash tarzi bir va ikki yillik o`simliklar. O`simlik o`z- o`zidan va chetdan shamol yordamida changlanadi. Boshoqlari 3-7 gulli ( mevasi- don bo`lib pmstki 2-3 guli beradi) Gulkosasi murakkab boshoq. Asosiy jahon qishloq xo`jpligida non o`simligi. 4-mingtaga yaqin navlari bor ekanligi va boshqa ko`p ma`lumotlar beriladi. [46] Kalashnikova K.V. «Un atizli almashlab ekishdagi kuchli bug`doy» atamasidagi Donchilik xo`jaligi jurnalida № 6.iyun` 1986.-B.10-12. chop etilgan maqolada Shimoliy Kavkazda Stavropolskiy krayida ekilgan kuzlik bug`doylarning 1,5-1,6 mln.ga va undan ham ko`p , 45% gacha ekanligini, Bezostoya-1 navidan yuqori hosil olinishi va undan hosilni ko`p yetishtirish uchun almashlab ekishning juda yaxshi samaralar berilishi ko`rsatilib o`tiladi va bu usullarini barcha joylarda qo`llanish kerakligini aytadi. [15] Sherbaev B.Sh.Qaraqalpakstan florasi va o`simliklari. N.: «Qaraqalpakstan», 1988.-304 b. kitobida bug`doyning Qoraqalpog`istonda Triticum L. Oilasiga kirishi va bu regionda uning ikki turi: 1. T. Aestivum L. Yozlik bug`doy turi Amudaryoning quyi oqimida o`sadi va u oqlik ahamiyatga ega deb ko`rsatiladi. Bug`doyning 2.turi T.durum Dest. / T.aestivum L. suber. durum (Desf.) Thell., T. turdidum L. Convar. Durum (Desf.)Bowden / qattiq bug`doy bo`lib u ham 11 Amudar`yoning quyi oqimida madaniy holda o`sadi. Xaliq xo`jaligida ozuq – ovqatlik ahamiyatga ega. [49] Muhamadxonov S, Jongurazov F. O`simlikshunoslikka oid ruscha- o`zbekcha izohli lug`at. -T.: «Mehnat»,-1989.-320 b. kitobda bug`doy o`simligining boshoqdoshlar oilasiga mansub o`simliklar turkumi., eng muhim oziq-ovqat o`simligi va uning dunyoning ko`p joylarida ekilishi haqida so`z aytiladi. Bug`doy turlari, O`zbekistonda ekiladigan navlari va boshqalar aytiladi.[20] Dala va sabzavot o`simliklari agrotexnika asoslari: O`quv qo`llanma 8-11 kl. o`rta. qish. mak. / G.V.Ustimenko, P.F.Kononkov, I.P.Firsov, I.F.Razdımalin., P.F.Kononkov bosh red.2-e bosm., qayta ishlangan., qo`shim.-M.Prosveshenie, 1991.-240 b.kitobda qishloq xo`jaligi ekinlari uchun tuproq, uning hosildorligi, tuproqni qayta ishlash, xususiyatlari, o`g`itlash va uning usullari, o`simliklarni o`stirish uslublari, qishloq xo`jalik ekinlari va ularni o`stirish usullari va umumiy sifatlamalar, yerni ishlashning hozirgi tizimi va almashlab ekish, urug`chilik asoslari haqida maslahatlar yoziladi. [24] Pratov O, Odilov T. Toshmuhamedov U. Botanika. 5-6 sinflar uchun darslik.T.: Oqituvchi. 2000.-336 b. Darslikda yer sharidagi quriqliqning deyarli hamma qismida tarqalgan 600 tu’rkum va 10 000 ga yaqin turga mansub bir yillik, ikki yillik va ko`p yillik o`tlar, qisman (faqat trofik mintaqalarda) daraxtsimon o`simliklar kiradi. O`zbekistonda bug`doydashlarga mansub, 91 turkumga kiruvchi 271 tur o`simlik o`sadi deyiladi. [28] «O`zbekiston Respublikasida ishlatish uchun ruxsat etilgan o`simliklarni himoya qilish vositalari ro`yxati. T.: 2003.-200 b. bul kitobda boshqa ekinlar bilan bir qator bug`doy o`simligining ham tegishli O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligida 2003-2007 yillarda o`simlik zararkunandalari, kasalliklari va begona o`tlarga qarshi foydalanish uchun ruxsat etilgan kimiyoviy va biologik himoya vositalari, defoliantlar hamda o`simliklarning o`sishini boshqaruvchi preparatlar ro`yxati» qishloq xo`jaligida ishlatish uchun tavsiya etilgan o`simliklarni himoya qilishning kimyoviy va biologik vositalari, gerbitsidlar, defoliantlar, desikantlar, 12 o`simliklarning o`sishini boshqaruvchi preparatlar, feromonlar va boshqa himoya vositalarining yaxlit ro`yxatini, ulardan samarali va bezarar foydalanishning asosiy mezon va me`yorlarini joriy etadi. [53] Xuddi Pratov O, Odilov T. Toshmuhamedov U.larning (2000) ma`lumotlari mua`lliflari Pratov U, To’xtayev A.S., Azimova F.O. bo`lgan Botanika (6-klass ushın sabaqlıq) «O’zbekistan».Tashkent.2005.-144 b. ( maktablarning 6-sinfi uchun darslik) keyingi nashr etilgan bu kitobda ham bug`doydoshlar oilasi vakillari, bug`doy va boshqalar haqida boshlanish ma`lumotlarni ko`rishimiz mumkin. Masalan, unda bug`doydoshlarga mansub o`simliklarning gul formulasi: P (2)+2 A 3 G 1 bo`lishi, qurg`oqlikning deyarlik barcha qismida tarqalgan 600 oylaga va 10 000 gacha turga ega bo`lgan bir yillik, ikki yillik va ko`p yillik o`tlar, juda kam miqdorda yog’ochsimon o`simliklar kirishi aytiladi va O`zbekistonda esa shu oilaga mansub 271 ta tur o`simlik o`sadi deyiladi. .[29] O’serbaeva T, Qutıbaeva E. Biydaydın’ morfologiyası, biologiyası ha’m agrotexnikası. N.: Qaraqalpaqstan. 2006.-40 b. Bu risolada Qoraqalpog`istonli olimalar bug`doyning morfologik, biologik va agrotexnik xususiyatlarini yozadi. [25] Atabaeva N, Qodirhojaev O. «O’simlikshunoslik.T.:»Yangi asr avlodi» 2006 yil.-298 b. bo`lgan oliy o`quv yurtlarining agronomiya bakalavriyat ta`lim yo`nalishi uchun tavsiya etilgan bu o`quvlik kitobda bug`doy o`simligi, uning xalq xo`jaligidagi ahamiyati, kelib chiqishi va tarqalishi, hosildorligi, tuzilish tartibi, morfologik va xo`jalik belgilariga qarab hamma madaniy turlari ikki guruhga bo`linishi:haqiyqiy yoki yalong`och donli bug`doy, kolbasimon yoki urug`i qobiqli bug`doy bo`lib bo`linishlari, kuzgi va bahori bug`doylarni ekishdan boshlab hosilini yig`ib olguncha ishlanadigan ishlar haqida barcha muhim materiallar berilgan. [3] Yormatova D, Shamuratov N. Donli ekinlarni yetishtirish texnologiyasi.T.: «AL-FABe-SeRVIS».-2008.-202 b. kitobda kuzgi va bahorgi ekinlarning ko`pchilik turlariga sifatlamalar berilgan. Ushbu darslik qishloq xo`jaligi kollejlarining talabalari uchun yozilgan. Darslikda respublikada yetishtiriladigan 13 barcha donli ekinlar bug`doy, arpa, javdar, suli, makkajo`xori, jo`xori, sholi, tariq, tritakale va marjumaklarning botanik belgilari, navlari, biologik xususiyatlari va yetishtirish texnologiyasi haqida ma`lumot keltirilgan. Sug`oriladigan va lalmi maydonlarda ekiladigan kuzgi bug`doy agrotexnikasi alohida berilgan. Bu kitobda kuzgi va bahorgi bug`doy turlariga ayriqcha tushunchalar beriladi. Unda bug`doy turlarining morfologik belgilari, bug`doy o`simligiga umumiy ta`rif, qattiq va yumshoq bug`doylar, ularning yer sharida ekilishi, ko`p tarqalgan navlari, biologik xususiyatlari, tuproq namga, xararotga va boshqa omillarga talabi aytiladi. O`zbekistonda ekiladigan navlari va hosildorligi ko`rsatib o`tiladi. Kitobdan oliy o`quv yurtlari talabalari, magistrlari hamda fermerlar foydalanish mumkin ekanligi aytiladi. [14] Atabaeva H.N. YUldasheba, Islamov A.M. Botanika yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari/ Oliy v o’rta maxsus talim vazirligi tomonidan Qishlog va suv xojaligi (600000), Zootexnika bakalabr yonalishi (5620600) talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan. T.: «Yangi asr avlodi@ 2008.- ,B.117-124. kitob, oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan Qishloq va suv (600000) xo`jaligi, Zootexnika bakalavr yo`nalishi (5620600) talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan. Ushbu kitobda, bug`doyning eng ko`p tarqalgan asosiy donli o`simliklardan biri hisoblanishi, butun dunyo xalqlarining yarmidan ko`prog`i oziq-ovqat sifatida bug`doy unidan foydalanadiganligi yoziladi. Bug`doyning tarixi, hosildorligi,biologiyasi,yumshoq va qattiq bug`doy va ularning O`zbekistonda tarqalgan navlari,kuzgi bug`doyni yetishtirish texnologiyasi,yerni ishlash,o`g`itlash, ekish muddati, urug`ni tayorlash,ekish, parvarishlash, hosilni yig`ib olish, bahori bug`doyni etishtirish texnologiyasi,almashlab ekish, yerni ishlash, o`g`itlash,parvarishlash, hosilni yig`ish masalalari bo`yicha ma`lumotlar beriladi. [4] Sog`lom ovqatlanish tartibi va oziq-ovqat, meva-savzavotlarda mineral moddalar, vitaminlar miqdori. T.: «Sano-standart».-2011.-31 b. bo`lgan bu 14 risolada ushbu sohaning mutaxassislari olib borgan tadqiqotlari natijasidagi muhim ilmiy xulosalar berilgan. Biz iste`mol qilayotgan oziq-ovqatlar tarkibida, shu jumladan bug`doy o`simligi tarkibida ham qanday va qancha miqdorda vitaminlar borligi va ovqatlanishda nimalarga e`tibor berish kerakligi hamda boshqa turli savollarga bo`lgan javoblarni topasiz. [38] «O`zbekiston Respublikasi ekishga tavsiya etilgan, istiqbolli kuzgi bug`doy navlarining qisqacha tasnifi» /R.I.Siddiqov, I.U Egamov., T.Jalalov, A.Mansurovlar/ Andijon-2011.-32 b broshyurada avtorlar O`zbekiston Respublikasi ekishga tavsiya etilgan, istiqbolli kuzgi bug`doy navlarining qisqacha tasnifi» berildi. Broshyura sifatli maqalolarni yozishda kata ahamiyatga ega. [47] Murtozaev M.Z, Mamaravimov O.M, Qodirov O.G. O’simlikshnoslik. T.: «Fan va texnologiya» nashriyoti.-2012-139 b. kitobda mualliflar Bug‘doyning umumiy ta’rifi. Bug‘doy insoniyat uchun eng muhim oziq-ovqat ekini ekanligi va yer shari aholisining asosiy qismi (70%) bug‘doy unidan tayyorlangan mahsulotlarni iste’mol qiladiganligini. Undan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari mazali, to‘yimli, yaxshi hazm bo‘lishi. Donidan un, undan xilma-xil oziq-ovqat mahsulotlari: non, shirin kulcha, makaron, yorma, pechenya, bolalar ovqati, konditer mahsulotlari, spirt va boshqalar olinadiganligi. Bug‘doy unining hech qachon hech kimni ko‘ngliga urmaydiganligini, inson o‘ziga kerakli kuch va quvvatni ham nondan oladiganligini, organizm uchun zarur vitaminlar V, V 2 , RR va kalsiy, temir va fosfor ham nonda bo‘ladi deb ko`rsatiladi. Bug‘doy donidan kraxmal, dekstrin, olinadi, somoni, qipiqlari chorva mollar uchun ozuqa sifatida foydalaniladi. 100 kg doni 117; 100 kg somoni 30 ozuqa birligi saqlaydi va shuning uchun ham somonidan dag‘al xashak, senaj tayyorlanadi, Bundan tashqari somonidan sifatli qog‘ozlar, savat va shlyapalar tayyorlashda, qurilishda ishlatiladi. Bug‘doy donida 11-20% oqsil 65-75% kraxmal, 2% yog‘ va shuncha miqdorda yog‘ochlik va kul bo‘ladi. Bug‘doy tarkibidagi eng muhim ko‘rsatkich oqsil va kleykovinadir. Bug‘doy doni tarkibidagi oqsil miqdoriga qarab foydalaniladi, oqsil miqdori o‘ta kam bo‘lsa 11 - 13% chorva mollariga ozuqa, 14- 15% non, 17-18% makaron tayyorlanadi deb yoziladı. 15 O‘rta bug‘doylarga tarkibida oqsil miqdori 11,0-13,9%, kleykovina 25-27% bo‘lgan bug‘doylar kiradi. Ularning non pishish darajasi past bo‘lib ikkinchi nav hisoblanadi, xamiri yaxshi ko‘tarilmaydi. Kuchsiz bug‘doylar deb, tarkibida oqsil miqdori 11% dan, kleykovinasi 25% dan kam bo‘lgan uchinchi nav bug‘doylarga aytiladi. Kuchsiz bug‘doydan olingan unlardan ta’mi past, hamiri yaxshi ko‘tarilmagan non va boshqa mahsulotlar tayyorlanadi. Qimmatli bug‘doylar deb, texnologik jarayonlari va donining kimyoviy tarkibi jihatidan kuchli bug‘doylarga yaqin navlarga aytiladi. Ammo bu bug‘doylardan unni yaxshilovchi sifatida foydalanib bo‘lmaydi. Bug‘doyning (triticum) 22 turi mavjud bo‘lib (2-Rasm), shundan bizda ham, chet mamlakatlarda ham asosan ikki turi: yumshoq va qattiq bug‘doy keng tarqalgan Qattiq bug‘doy ham yumshoq bug‘doydan keyin ikkinchi o‘rinni eg‘allaydi. Doni yirik oqrangda, yaltiroq, tarkibida oqsil miqdori 18-20% gacha bo‘lishi mumkin. Qattiq bug‘doy doni kuchli bug‘doylar turiga kiradi. Undan bolalar ovqati, makaron, pechenya tayyorlashda va boshqa unlarni yaxshilovchi sifatida foydalaniladi. Qattiq bug‘doy asosan bahorgi. qiltikli, boshoqchalari boshoqda zich joylashgan bo‘ladi. Ishlab chiqarishda ekiladigan yana bir tur bug‘doy turg‘idum bug‘doyi, ayrim belgilari bo‘yicha qattiq bug‘doyga yaqin turadi. Zakavkazye respublikalari va markaziy Osiyoda bug‘doyning mahalliy navlari orasida uchraydi. Sug‘oriladigan yerlarda o‘sadigan bu bug‘doy issiq iqlimga yaxshi moslashadi. Uning shoxlangan boshoqli formalari bo‘lib, ular bir paytlar olimlar e’tiborini o‘ziga jalb etgan. Bugungi kunda turg‘idum turidan yaratilgan navlar hozirgi kunda Misr Arab Respublikasida, Iroqda ko‘plab ekilmoqda deyiladi. Bu kitobda bug`doy haqida boshqa ko`p ma`lumotlar bor. [19] Qosnazarov Q.A. Aytmuratov P.DJ, Qu’tlımuratova G.A, O`simliklarni rayonlashtirish mo`l hosil yetishtirishning garovi. «Ekologik muvozanatni saqlash, chiqindisiz texnologiya ishlab chiqish, baqaror rivojlanishda talim-tarbiya muammolari va istiqbollari» mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy konferensiya 16 materiallari.No’kis.»Qaraqalpaqstan» 2013.56-58 b. maqolada Qoraqalpog`iston Respublikasida barcha o`simliklar bilan bir qator bug`doy o`simligini ham rayonlashtirish masalalarini bayon qiladi. [18] ITH. Janubiy Orol bo`ylarida qishloq xo`jaligi ekinlarini rayonlashtirish. (Buyurtmachi: Qoraqalpog`iston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo`mitasi) Yakuniy hisobat. Ilmiy rahbar: q.x-f.n, dotsent, K.A.Kosnazarov.-2013 yil. g.Nukus.Arxiv. Gosudarsvennıy komitet po oxrane prirodı Respublik Qaraqalpakstan. № 2. 2013 g.- S.122. Bu yakuniy ilmiy hisobotda Qoraqalpog`iston Respublikasi xududida qishloq xo`jaligi o`simliklarini rayonlashtirish masalasiga bag`ishlang`an va unda bug`doy o`simligi haqida ham so`z yuritiladi. [55] Umuman bug`doy o`simligini o`stirish va ulardan yuqori hosil yetishtirish masalalari bo`yicha yetarli darajada va ko`p sonda kitoblar chop ettirilgan. |