Bugun butun jahonda texnologiyalar yuksalish cho’qqisida

 
Sellyuloza va qog'oz texnologiyasi o’rni axamiyati 
Qog'oz olish uchun tolalarinng uzunligi yetarli darajada bo'lgan o'simlikdan 
foydalaniladi. O'simlik tolasiga suv bilan ishlov berilganda bir xil plastik massa – qog'oz 
massasi hosil bo'lishi kerak. Qog'oz ishlab chiqarish uchun quyidagi yarim tayyor 
mahsulotlar ishlatiladi: 
- yog'och massasi yoki sellyuloza; 
- bir yillik o'simliklar (somon, qamish, kanop, sholipoya va b.) sellyulozasi; 
- yarim tayyor sellyuloza; 
- makulatura; 
- lattadan tayyorlangan yarim tayyor massa; 
- mahsus qog'ozlar uchun asbest, jun va boshqa tolalar. 
Qog'oz ishlab chiqarish quyidagi jarayonlardan iborat: 
- qog'oz massasini tayyorlash (maydalash va komponentlar bilan aralashtirish, 
yelimlash, to'ldiruvchilar qo’shishish va qog'oz massasini bo'yash); 
- qog'oz quyish mashinasida massa tayyorlash (suyultirish va massani ifloslardan 
tozalash, quyish, presslash va quritish hamda dastlabki pardozlash); 
- so'nggi pardozlash (kalandrlash, qirqish); 
- saralash va taxlash, o'rash. 
Tolalarning maydalik darajasi qog'ozning fizik-mexanik xossalarini ta'minlab beradi. 
Maydalash davriy va uzluksiz usullarda olib boriladi (rollarda, konus va disk shaklidagi 
tegirmonlarda, rafinyor va boshqa apparatlarda). Yozishga yaroqli, gidrofob xossali qog'oz 
olish uchun qog'oz massasiga quyidagi moddalar qo'shiladi: kanifol yelimi, parafin 
emulsiyasi, melamin formaldegid qatroni, alyuminiy sulfat tuzi eritmasi va yopishishga 
yordam beradigan boshqa moddalar (yelimlash). Tolalar orasidagi bog'larning mexanik 
pishiqligi va bikrligini oshirish uchun quyidagi moddalar qo'shiladi: kraxmal va hayvon 

---

28 
yelimi. Qog'ozning nam holidagi mustahkamligini oshirish uchun — mochevina- va 
melamin formaldegid qatroni (smolasi) qo'shiladi. Qog'ozning oqlik, silliqlik, 
yumshoqlik va xiraligini oshirish, matn bosish xossasini yaxshilash maqsadida mineral 
qo'shimchalar (kaolin, bo'r, talk, b.)dan foydalaniladi. Rang berish va oqlik darajasini 
oshirish uchun anilinli (oz miqdorda mineral) bo'yoq ishlatiladi. Ba'zi turdagi masalan, 
shimuvchi va elektrdan himoyalaydigan qog'oz olish uchun u yelimlanmaydi va 
to'ldiruvchi qo'shilmaydi. Bir yillik o'simliklardan olingan sellyulozaning oqlik darajasi 
yog'och sellyulozaga qaraganda yuqoriroq bo'lganligi sababli oqartiruvchi moddalar bilan 
qo'shimcha kimyoviy ishlov berilmaydi. Konsentrasiyasi 2,5— 3,5% li qog'oz massa 
tayyorlangach, u nasos yordamida massa tayyorlash bo'limidan aralashtirish havzasiga 
uzatiladi va qog'oz quyish mashinasiga beriladi. Qog'oz quyishdan oldin massa 0,1— 
0,7% gacha aylanma suv bilan suyultiriladi. So'ngra markazdan qochma kuch bilan 
ishlaydigan tozalash apparatlarida — uyurmali va tuguntutkich apparatlari yordamida 
tozalanadi. 
Qog'oz polotnoni shakllash tekis to'rli qog'oz quyish mashinasida olib boriladi. 
Qog’oz quyish mashinasi quyidagi qismlardan tashkil topgan: to'r, press, suvsizlantirish 
elementlari, quritish qismlari, kalandr va nakat. Qog'oz massa oqimi harakatlanayotgan 
to'r ustiga uzluksiz ravishda beriladi, unda xo'l polotno quyiladi, qisman suvsizlantiriladi 
va qog'oz polotno zichlanadi. Navbatdagi suvsizlantirish jarayoni presslash qismida 
bajariladi. Bu qismda qog'oz polotno bir necha vallar orasidan siqilib o'tadi va jundan 
tayyorlangan sukno (elastik to'shak) yordamida keyingi jarayonga uzatiladi. Yakuniy 
suvsizlantirish mashinaning quritish qismida olib boriladi. Quritish silindrlari shaxmat 
shaklida joylashgan bo'lib, polotno sukno yordamida navbatma navbat silliq silindrning 
sirtiga goh u, goh bu tomoni ta'sirlashishi natijasida quriydi. Quritish silindrlari bug' 
yordamida qizdiriladi. Mashinaning oxirgi qismida quruq qog'oz polotnosi tegishli 
namlikgacha namlanib, sovutish silindrlarida 30°C gacha sovutilib, ustma-ust joylashgan 5 
– 8 ta vallar orasida kalandrlanib, pardozlanadi. Polotno vallar orasida yuqoridan pastga 
qarab harakatlanadi, natijada polotno qo'shimcha silliqlanadi, zichlanadi va qalinligi bir 
me'yorga keladi. Olingan polotno nakatda rulonga o'raladi. 
 

---

29 
Sellyuloza va uning turlari 
Sellyuloza - o'simlik dunyosining qurilish materiali hisoblanadi. Sellyuloza daraxt 
va boshqa o'simliklarda katakli devor hosil qiladi. Eng sof tabiiy sellyuloza chigit tuklari 
hisoblanadi. Sellyuloza yog'och tarkibida 32% dan 56% gacha mavjud bo'ladi. Igna bargli 
daraxt tarkibida 46-54% sellyuloza, oddiy bargli daraxtda 41—45% sellyuloza mavjud. 
Sellyuloza paxta momig’i tarkibida ko'p miqdorda uchraydi (quruq massaning 97—99% 
igacha).
Quyida β-D-glyukopiranozaning hosil bo'lish sxemasi keltirilgan. 
Sellyulozaning empirik formulasi: (C
6
H
10
O
5
)
n
. Zanjirdagi elementar zvenolar soni 
(n) o'simlik materialiga qarab har xil (2000 tadan 10000 tagacha) bo'ladi. Polisaxarid 
makromolekulasi (β- D-glyukopiranozalarning elementar zvenosidan tashkil topgan 
bo'lib, u 1-4 glyukozid bog'lari bilan bog'langan: 

---

30 
Daraxt sellyulozasining polimerlanish darajasi 6000 – 14000, paxta sellyulozasiniki 
20000 gacha. Sellyuloza gidrolizlanganda D-glyukozagacha gidrolizlanadi:
(C
6
H
10
O
5
)
n
+ H
2
O 

nC
6
H
12
0
6