Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

 
Uchinchidan, 
ikkinchi guruh xo’jalik operatsiyalari korona passivlari va 
majburiyatlarining tarkibiga, joylanishiga ta’sir etib balansning ikkita passiv 
moddasida ichki o’zgarish sodir bo’ladi. Bunda bir passiv modda kamaysa ikkinchi 
bir passiv modda usha summaga ko’payadi. Bu guruh xo’jalik operatsiyalari 
balansning umumiy qiymatini o’zgartirmaydi. Bunda shakl jihatdan aktivlarining 
bir turdagi manbaasining ikkinchi bir turdagi manbaaga qayta guruhlanishi sodir 
bo’ladi;
 
To’rtinchidan,
uchinchi guruh xo’jalik operatsiyalari bir vaqtning o’zida 
ham aktivlarning ham passivlarning tarkibiga ta’sir etib balansning ham aktiv ham 
passiv moddalarini ko’payishga olib keladi. Bunda korxona mablag’lari va 
majburiyatlprining ko’payishi sodir bo’ladi. Bu guruh xo’jalik operatsiyalari 
balansning umumiy qiymatini oshishga olib keladi;
 
Beshinchidan,
to’rtinchi guruh xo’jalik operatsiyalari bir vaqtning o’zida 
ham aktivlarning ham passivlarning tarkibiga ta’sir etib balansning ham aktiv ham 
passiv moddalarini kamayishga olib keladi. Bunda korxona mablag’lari va 
majburiyatlprining kamayishi sodir bo’ladi. Bu guruh xo’jalik operatsiyalari 
balansning umumiy qiymatini kamayishga olib keladi;
 
Oltinchidan, 
xo’jalik operatsiyalari ta’sirida mablag’lar tarkibida, 
joylanishida va paydo bo’lish manbaalarida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni 
balansda ko’rsatish zaruriyati tug’iladi, bu esa har bir xo’jalik operatsiyasidan 
keyin yangi balans tuzish kerakligini taqoza qiladi; 
 
 
 
 

---

246 
4. HISOB SIYOSATIDA BALANSNI YORITIB BERISH TARTIBI. 
Buxgalteri balansi korxonaning hisob siyosatida О‘zbekiston Respublikasi 
Buxgalteriya Hisobining 15-son “Buxgalteriya balansi” номли milliy standarti 
talablari doirasida yoritiladi. 
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri bо‘lib, 
xо‘jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi axborotlarni 
tо‘playdi. Shuning uchun ham buxgalteriya balansidagi barcha axborotlar tо‘g‘ri 
oshkor qilinishi va foydalanuvchilarga tushunarli bо‘lishi talab etiladi. Balansda 
axborotlar hisobot davri boshiga va oxiriga tegishli bо‘lgan ma’lumotlar tarzida 
keltiriladi. Ma’lumotlarini oshkoraligini ta’minlash maqsadida, zaruriyat 
bо‘lganda, buxgalteriya balansini qо‘shimcha moddalar bilan tо‘ldirish mumkin.
Buxgalteriya balansini oshkor qilishi kerak. Buxgalteriya balansining joriy 
aktivlar va joriy majburiyatlar moddalari saldolanmaydi, balansining ayrim 
moddalari boshqa moddalarga kiritilmaydi va ular bilan saldolanmaydi. 
Shuningdek, buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, о‘z sarmoyasi, 
uzoq muddatli va joriy majburiyatlar summasi oshkor qilinishi kerak. Ularni 
oshkor qilish xо‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda 
foydalaniladigan hamda moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun zarur 
bо‘ladigan axborotlardan iborat bо‘ladi.
Balansning “Uzoq muddatli aktivlar” bо‘limida asosiy vositalar va 
nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, о‘rnatiladigan uskunalar, 
kapital qо‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va muddati kechiktirilgan 
uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinadi. Uzoq muddatli investitsiyalar 
va qimmatli qog‘ozlar qiymati, shо‘ba xо‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar, tobe 
xо‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar, xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga 
investitsiyalar va boshqa uzoq muddatli investitsiyalar summalari bо‘yicha oshkor 
qilinishi kerak. 
Balansning “Joriy aktivlar” bо‘limida tovar-moddiy zahiralar, kelgusi 
davrlar xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi, debitorlik 

---

247 
qarzlari, pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qо‘yilmalar va boshqa joriy 
aktivlar summalari oshkor qilinadi. 
Xaridor va buyurtmachilarning debetorlik qarzlari, alohida bо‘linmalar 
qarzlari, shо‘ba va tobe xо‘jalik jamiyatlari qarzlari, xodimlarga berilgan 
bо‘naklar, yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bо‘naklar, byudjetga 
soliqlar va yig‘imlar bо‘yicha bо‘nak tо‘lovlari, davlat maqsadli jamg‘armalariga 
va sug‘urta bо‘yicha bо‘nak tо‘lovlari, ustav sarmoyasiga qо‘yilmalar bо‘yicha 
ta’sischilarning bо‘nak tо‘lovlari, boshqa operatsiyalar bо‘yicha xodimlar qarzlari 
hamda boshqa debitorlar qarzlari summalari tarzida oshkor qilinishi kerak. 
Pul mablag‘lari, kassadagi naqd pul mablag‘lari, hisob-kitob raqamidagi pul 
mablag‘lari, valyuta hisob raqamidagi pul mablag‘lari va boshqa pul mablag‘lari 
(bankdagi maxsus hisob raqamlar, pul ekvivalentlari, yо‘ldagi о‘tkaziladigan pul 
mablag‘lari) summalari tarzida oshkor qilinadi. 
Balansning “Xususiy sarmoya” bо‘limida ustav sarmoyasi, qо‘shilgan 
sarmoya, zahira sarmoya, sotib olingan о‘z aksiyalari, taqsimlanmagan foyda 
(qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda bо‘lg‘usi xarajatlar va tо‘lovlar 
zahiralari oshkor qilinadi. 
“Majburiyatlar” bо‘limida korxonaning uzoq muddatli va joriy majburiyatlar 
summasi alohida-alohida oshkor etiladi. 
Uzoq muddatli majburiyatlar moddasida mol yetkazib beruvchilar va 
pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bо‘linmalarga uzoq muddatli qarzlar, 
shо‘ba va tobe xо‘jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar, muddati kechiktirilgan 
uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy tо‘lovlar bо‘yicha muddati 
kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bо‘naklar, 
uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli 
kreditorlik qarzlari summalari kо‘rsatilishi kerak. Majburiyatlarga tegishli bо‘lgan 
foiz stavkalari, shartnoma majburiyatlari, sо‘ndirish shartlari va ketma-ketligi, 
mukofot va diskont summalari buxgalteriya balansiga tushuntirish xatida batafsil 
yoritiladi. 

---

248 
Balansning joriy majburiyatlar moddasida mol yetkazib beruvchilar va 
pudratchilarga qarzlar, alohida bо‘linmalarga qarzlar, shо‘ba va tobe xо‘jalik 
jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy 
tо‘lovlar bо‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati 
kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bо‘naklar, byudjetga soliqlarga oid qarzlar, 
sug‘urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg‘armalaridan tо‘lovlarga oid qarzlar, 
ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq tо‘lash bо‘yicha qarzlar, qisqa muddatli bank 
kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va 
boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi. 
Agar korxona kredit bitimiga binoan majburiyatlarni uzoq muddatli qayta 
moliyalashni nazarda tutsa, unda uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi joriy 
majburiyatlardan chiqarib tashlanadi. Ularning summalari va qayta moliyalash 
shartlari balansga tushuntirish xatida asoslab beriladi.