Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

XI. 4. Ijodiy o‘yinlar turlari 
Ijodiy o‘yinlarda bolalarning tevarak-atrofdan olgan taassurotlari 
aks ettiriladi. Ijodiy o‘yin bolalarning mustaqil o‘yini bo‘lib, 
o‘yinning mazmunini ular o‘zlari o‘ylab topadilar. Bu o‘yinda 
bolalarning erkinligi, mustaqilligi, tashkilotchilik va ijodkorlik 
qobiliyatlari to‘laligicha namoyon bo‘ladi. Ammo o‘yinda hayotiy 
taassurotlar aynan aks ettirilmaydi, balki bolalar ongida qayta ishlab 
chiqiladi. Bu bolalarning o‘yin g‘oyasini yaratishlarida, uning 
mazmunini tuzib, tasvirlovchi vositalarni tanlashlarida va shunga 
o‘xshashlarda namoyon bo‘Iadi. 
Ijodiy o‘yin turlari: Syujetli-rolli o‘yin maktabgacha yoshdagi 
bolalarning asosiy o‘yin turlaridir. Syujetli-rolli o‘yin o‘z xususiyatiga 
ko‘ra aks ettiruvchi faoliyatdir. Tevarak-atrofdagi kattalar va 
tengdoshlarining hayoti va faoliyati bu o‘yin mazmuniga manba bo‘lib 
xizmat qiladi. Bolalarning tevarak-atrofdagi hayotdan, tengdoshlari, 
kattalar faoliyatidan olgan taassurotlari ijodiy o‘yinda qayta ishlanadi, 
to‘1diriladi, sifat jihatidan o‘zgartiri1adi. Bolalarning bunday o‘yinlari 
tevarak-atrofdagi borliqni bilishning amaliy shaklidir. 
Bolalar o‘yinining o‘ziga xos tomoni unda tasvirlovchi 
vaziyatlarning mavjudligidir. Tasvirlovchi vaziyat bolalarga o‘yin 
jarayonida yuklangan rol va o‘yin syujetidan tashkil topadi va har xil 
buyumlardan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. O‘yinning syujeti
bir-biriga hayotiy aloqador bo‘lgan qator voqea- hodisalar 

---

199 
yig‘indisidir. Rol syujetli-rolli o‘yinnirıg asosiy zanjiri hisoblanadi. 
O‘yin bolada qanoatlanish, xursandchilik hissini paydo qiladi, shuning 
uchun bolani qiziqtirib, unda yaxshi kayfiyat uyg‘otadi, bola 
organizmidagi hayotiy faoliyatni yaxshilaydi. Bola o‘ynayotganda har 
xil harakatlar qiladi: yuguradi, sakraydi, tor joydan, ingichka taxta 
ustidan o‘tadi, engashadi, yuqoriga tirmashib chiqadi va hokazo. 
Bolaning aqliy tomondan rivojlanishi uchun ham o‘yin hatta 
ahamiyatga ega. O‘yin natijasida bolaning bilimi kengayib boradi. 
Rolli o‘yinlar bola kuzatııvchanligilıi, qiziquvchanligini, oilish 
doirasini rivojlantiradi, boyiiadi. 
O‘yinda bola o‘z oldiga maqsad qo‘yadi, bu boladan aql, idrok 
ishlatislıni talab qiladi, topag‘onlikka o‘rgatadi. O‘yin jarayonida juda 
ko‘p gaplashishga, tortishislıga, bahslashishga, aytib berishga to‘g‘ri 
keladi. Bolalar o‘zi yasayotgan narsalarini yaxshiroq yasash, qurish 
uchun juda ko‘p o‘ylab, fikrlashishlariga to‘g‘ri keladi. Bular 
hammasi bola tafakkuri va xayolining rivojlanishida muhim 
ahamiyatga egadir. 
Bola o‘z o‘yinida borliqni aks ettirib, olgan rolining mazmuni 
bilan bog‘liq bo‘lgan u yoki bu hissiyotni boshdan kechiradi. Masalan, 
Dilnoza ona-bola o‘yinida ona rolini o‘ynayotib, bolalarini 
ovqatlantiradi, kiyintiradi, ular bilan yaxshi munosabatda bo‘1ib 
erkalaydi, ular bilan gaplashadi, kitoblar o‘qib beradi. Bu o‘yin bolada 
muloyimlilik, g‘amxo‘rlik, e’tiborlilik kabi yaxshi hislarni uyg‘otadi. 
Rolli-syujetli 
o‘yin1arning o‘ziga xos xususiyati. Rolli 
o‘yinlarning boshqa o‘yinlarga nisbatan o‘ziga xos xususiyatga egaligi 
ularda syujet, rol va xayol qilingan vaziyatning mavjud bo‘lishidir. 
Bolalar biror narsa yoki voqea to‘g‘risida yetarlicha tasavvurga 
ega bo‘lgandagina syujet, fikr, yuzaga keladi. Masalan, bolalar 
"paroxod” o‘yinini o‘ynamoqchi bo‘lishdi. Bunga o‘yinning qanday 
borishi to‘g‘risida syujet kerak. Syujet bolalarning bilimiga bog‘liq 
bo‘ladi. Bolalarda avval g‘oya paydo bo‘1adi, keyin mazmun 
rivojlanadi. Ba’zan bolalar o‘yinning qanday borishini oldindan 
belgilab oladilar. Masalan, Afrikaga “bormoqchi” bo‘lsalar, sayohat 
vaqtida qilinadigan ishlarni oldindan belgilab oladilar. Bundan
ko‘rinib turibdiki, rolli o‘yin jamoatchilik xususiyatiga ega, chunki 
bolalar bir-birlari bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladilar. 
Rolli o‘yinda har bir bola o‘ziga olgan rolni bajaradi masalan, 
ona, haydovchi, tarbiyachi, enaga, san’atkor va hokazo. Rolli 

---

200 
o‘yinlarda didaktik, qoidali – harakatli o‘yinlardagi singari qat’iy 
o‘rnatilgan qoida bo‘lmaydi. Bunda ko‘pincha bolalar o‘z xayol 
qilgan narsalari bo‘yicha harakat qiladilar. Masalan, “raketa tushib 
oyga uchadilar”, “paroxodda suzadilar”, “kasalni davolaydilar”. 
Ammo bolalarning xayollari bilan o‘ynash1ari ularni real voqealikdan 
uzoqlashtirib yubormaydimi degan savol tug‘iladi, yo‘q, bolalar 
o‘zlari buning o‘yinIigini yaxshi biladilar. Slıu bilan birga bolalarning 
kechinmalari, hayajonlari, qilgan harakatlari hammasi rostakam, 
sidqidildan bo‘ladi. Masalan, “doktor” rolidaga bola kasal to‘g‘risida 
qayg‘uradi. O‘yin mavzusi bolalar olgan taassurotning kuchli, 
bolalarning qiziqishlari bilan belgilanadi. O‘yinda bolalar aks 
ettiradigan ijtimoiy-siyosiy voqealar bolalarning bilim doirasi va 
hayotiy tajribasining kengayib borishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Rolli o‘yinlarining mazmuni va mavzusi o‘zgarishi bilan bir 
qatorda uning tuzilishi va o‘yin shartlari o‘zgaradi, bolalarning 
mustaqilligi va tashabbuskorligi ham o‘sib boradi. Avvalgi bolalar 
o‘z-o‘zicha alohida-alohida o‘ynaydilar. Sekin-asta rolli o‘yin1arning 
paydo bo‘lishi, o‘yinda kishilar o‘rtasidagi munosabatni aks ettirish 
birgalikda bajariladigan o‘yinni keltirib chiqaradi. Avvaliga katta 
bo‘lmagan guruhchalar 2-3 kishidan iborat bo‘lib o‘ynashadi, katta va 
tayyorlov guruhlariga kelib kattaroq jamoaga birlashadilar. O‘yinda 
har xil rollar orqali o‘zaro munosabatda bo‘lish bolalarda o‘rtoq1ik 
munosabatlarini shakllantirishga yordam beradi. 
O‘yinning tuzilishi va mazmuni o‘zgarishi bilan o‘yinchoqning 
roli va bolalarning unga nisbatan talabi ham orzgarib boradi va h.k. 
Bog‘cha yoshidagi bolalarda ijodiy o‘yinning rivojlanib borishi. 
Uch yoshdagi bolalarning o‘yinlari yangi tus oladi: bola qo‘g‘irchoqni 
va o‘zini kishilarning nomi bilan atay boshlaydi: masalan, bola 
mashina yasab uni boshqara boshlaydi. Kattalar undan sen kimsan,
deb so‘rasa, “Haydovchiman” deb javob beradi. Yoki qizcha 
qo‘g‘irchog‘iga ovqat pishirayapti. “Sen kimsan?”– degan savolga 
“Men oshpazman” deb javob beradi. 
Bolalar o‘z o‘yin1arida sekin-asta murakkab bo‘lmagan syujetli 
o‘yinlarni o‘ynay boshlaydilar. Bunda asosan kundalik turmushda 
takrorlanib turadigan voqealar aks etadi. Bolaga ovqat berishadi, 
uxlashga yotqizishadi, mashinada tortishadi. Yana ovqat berishadi va 
uxlatishadi. Yoki qo‘g‘irchoq kasal bo‘lib qolsa, darrov uning qo‘li, 
oyog‘i bog‘lanadi, yolg‘ondakam dori beriladi. 

---

201 
Uchinchi yoshning oxiriga kelib bola rol tanlay boshlaydi. “Men 
oyisiman”, “Men – vrachman” deb bular birdaniga enaga, tarbiyachi, 
doktor bo‘lib qolishi mumkin. 
Bola to‘rt yoshga o‘tganda syujetli-rolli o‘yin1ar ancha rivojlana 
boshlaydi. O‘yinlar mavzui har xil bo‘lib, boyib boradi. Bu yoshdagi 
bolalar o‘z o‘yinlarida oila, MTMni, avtobusda, tramvayda kelayotgan 
kishini aks ettiradilar. 
Tevarak-atrofni kuzatish natijasida tasavvurlari kengayadi, bu 
ularning o‘yin mazmuniga ta’sir etadi: bayramlar, do‘kon, 
transportning har xil turlarini aks ettira boshlaydilar. Ammo bu yoshda 
ular hayotdagi voqealar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni hali tushunib 
yetolmaydilar. Bola besh yoshga qadam qo‘yganda undagi 
kuzatuvchanlik tafakkuri rivojlanganligi, bilim doirasi kengayganligi 
sababli o‘yin mazmuni ham murakkablashib boradi. Xayolning 
rivojlanib borishi orqasida ertak va hikoyalar mazmuni bo‘yicha 
murakkab bo‘lmagan o‘yinIarni o‘ynashadi. 
O‘yin mazmuni bilan bir qatorda bolalarda hislar ham 
rivojlanib boradi. Kundalik hayotga nisbatan bolalarda hissiyot yuqori 
bo‘ladi. O‘yin birinchidan, xursandchilik bilan hamohang kechadi. 
Ikkinchidan, bolalar kattalarning hislarini o‘z o‘yinlarida aks 
ettiradilar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy o‘yin juda 
liam yaxshi rivojlanadi. Bu o‘yin1arda bolalar o‘zlari eshitgan, 
ko‘rgan voqealar, hikoyalar, kitoblar va boshqa manbalardan olgan 
bilim, malakalarini, his-hayajonlarini to‘la qo‘llay boshlaydilar. Bu 
yoshdagi bolalar o‘yinlarida berilgan ta'1im- tarbiyaning natijasi 
yaqqol ko‘ı inib, sezilib turadi. 
Bolalar kim bilan o‘ynashi to‘g‘risida va o‘yinning qanday 
borishi to‘g‘risida o‘zaro kelishib oladilar. O‘yin1ar uzoqroq davom 
etadigan bo‘lib boradi. Bitta o‘yinni uzoq vaqt, hatto bir necha kun 
o‘ynash mumkin, bunda har gal o‘yinga yangilik kiritib boriladi. Uzoq 
davom etadigan o‘yinlar maktabgacha yoshdagi bolalar o‘yinlarining 
yuqori bosqichi hisoblanadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar 
o‘yinlariga to‘g‘ri rahbarlik qilib borilsa, ularning mustahkam jamoasi 
yuzaga kelib, u o‘z an’anasiga, o‘z qoidasiga ega bo‘1adi. Bolalarda 
birgalikda ijod qilish qobiliyati rivojlanadi, ular o‘rtoqlarining fikri 
bilan kelishadigan, fikriga quloq soladigan bo‘1ib boradi. Bolalar 
jamoasining shakllanishi uzoq vaqtni talab etadigan murakkab 
ishBolalar o‘rtasida murakkab munosabatlar yuzaga kela boshlaydi. 

---

202 
Har bir bolaning o‘ziga xos xususiyati yaqqol namoyon bo‘lib 
boradi. Bunda bolalar faol tashkilotchi, o‘ziga ishonadigan va 
aksincha, tortinchoq, indamaslarga bo‘linadi. Fao1 bolalar har doim 
o‘yinni o‘z xohishiga qarab tanlaydi, qiziqarliroq rolni talab etadi. 
Ular ba'zan o‘yinni buzishadi, o‘rtoqlarini xafa qilishadi, ammo 
tarbiyachining ta’siriga tez berilishadi. Ularning ijobiy xususiyatlari, 
sog‘lom qiziqishlari bo‘1adi, tarbiyachi mana shular asosida ularning 
ongi va hissiga ta’sir etadi. 
O‘yin mavzusi o‘zgarishi bilan o‘yinda qatnashuvchilarning ham 
o‘zaro munosabatlari o‘zgarib boradi. Kichkina bolalarning har biri 
o‘z holicha o‘ynasa, keyinchalik 2-3 kishi bo‘lib o‘ynay boshlaydi, 
o‘rta maktabgacha yoshga kelganda o‘ynovchilar soni ko‘payib, 
o‘rtoqlik munosabatlari tarkib topa boshlaydi, bunday munosabatlar 
o‘yinga mavzu tanlashda, rollar va o‘yinchoq1arni taqsimlashda 
yuzaga keladi. O‘yinning tuzilishi va mazmuni rivojlanib borishi bilan 
o‘yinchoqning roli va unga talab ham o‘zgarib boradi. Kichkina 
bolalar o‘yinini ko‘pincha o‘yinchoq belgilaydi. Bitta o‘yinchoq bir 
nechta vazifani bajarishi mumkin. O‘rta va katta maktabgacha 
yoshdagi bolalarda o‘yin to‘g‘risidagi fikr avval tug‘iladi. Keyin 
o‘ynay boshlaydi. O‘yinchoq o‘yin mazmuniga qarab tanlanadi.