Buxoro davlat pedagogika instituti tosheva nurzoda toshtemirona maktabgacha ta

XIII. 2. Maktab ta’limiga tayyorlashda ta’lim-tarbiyaviy 
jarayonning o‘rni va o‘ziga xosligi 
Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda maktabgacha ta'lim 
muassasasida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiyaviy jarayonlar o‘ziga xos 
xususiyatga ega. Bu o‘ziga xoslik maktab ta'lim- tarbiya ishlaridan 
nusxa ko‘chirish emas, balki bolalarning maktabda muvaffaqiyatli 
o‘kishi uchun zarur bo‘ladigan og‘ishmay shakllantirishga 
mo‘lja1langan faoliyat va xulq- atvorni maxsus tashkil etishdir. Bu 
bolalar faoliyatining barcha turlarini murakkablashtirishda, bolalar 
tomonidan amalga oshirishning murakkab usullarini egallashlarida, 
faoliyat jarayonida hamkorlikning yangi usullarini o‘zlashtirishda, 
bolalar faoliyati va xulq-atvorining jamoatchilik yo‘nalishini 
rivojlantirishda, ijtimoiy-foydali asoslarini ilgari surishda namoyon 
bo‘1adi. Bu jarayon bo‘1ajak maktab majburiyatlarini hisobga olib 
talablarning so‘zsiz ortib borishi bilan ifodalanadi. O‘z ahamiyatiga 
ko‘ra bolalarning mustaqilliklari, o‘yin, o‘qish va mehnatning sifat va 
natijaliligi birinchi o‘ringa chiqadi. Bu quyidagilarda namoyon 
bo‘ladi: 
Kun tartibining o‘zgarishida-bola yuvinish, kiyinish, ovqatlanish 
jarayonlarini tez sur’atda bajarishga o‘tadi, faoliyatning bir turidan 
ikkinchi turiga tezroq moslashadi. Tarbiyachining bolalar bilan 
muloqot usuli o‘zgaradi, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan 
munosabatiga xos ayrim xususiyatlarni kasb etadi (bolalarga 
qo‘yi1adigan talab ortadi, ularda mustaqillik rivojlanadi). Bolalarni 
maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan 
ta’1im olishga, o‘qishga ishtiyoq, qiziqish sezilarli darajada kuchaydi. 
Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta’linı jarayoniga kirishishga tayyorlash 
maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim. 
Maktabgacha ta'lim muassasasidagi mashg‘ulot1ar vaqti ortadi. 
Bunda bolalarni voqelikning turli sohalari haqidagi tasavvurlarini 

---

245 
yanada kengaytirish va to‘g‘ri dunyoqarashni shakllantirishga oid 
ishlar olib boriladi. Bolalar bilimlarini o‘rgani1ayotgan narsa va 
hodisalardagi muhim belgi hamda munosabatlarni ajratish asosida 
yanada umumlashtirish va tizimlashtirish muhim vazifa hisoblanadi. 
Bolalarni maktabda o‘qishga tayyorgarligining yana bir muhim 
tomoni –atrof-olam, narsa va hodisalarni tegishli mezonlarda 
umumlashtira va tabaqalashtira bilish hisoblanadi. Istalgan o‘quv 
fanini egallash bolada mazkur o‘quv o‘quv fanida ko‘rib chiqilayotgan 
voqelikhodisalarini ajratish va uni o‘z bilish obyektiga aylantirish 
qobiliyatining mavjud bo‘lishini nazarda tutadi. Bu tizimlashtirish, 
umumlashtirish, tahlil qobiliyati ma’1um darajada rivojlanishini talab 
qiladi. Asosiy maqsad olingan bilimlar ko‘magida mazkur masalalarga 
nazriy yondashuv masalalarini shakllantirishga yordam beradigan 
umumiylashtirilgan tasavvur va elementar tushunchalarning tarkib 
topishini ta'minlashdir. 
Bolalarning maktabda savodini chiqarish uchun tayyorgarlikka 
oid jadal ish olib boriladi, bu sohalar bo‘yicha dastur talablarini 
egallash, keyinchalik matematik rivojlanishlari muhim bo‘1gan butun 
sonlar qatori, qonuniyatlari, bolalar uchun yangi voqelikning miqdoriy 
tomonlarini bilish vositasi sifatida o‘lchov faoliyati, qism va butun, 
o‘lchov va o‘lchash o‘rtasidagi funksional bog‘liqliklar va shu kabilar 
haqidagi qoidalarni anglashlarida yordam beradi. Bular bolalarning 1-
sinfdagi matematik bilimlar mazmunini ongli, faol egallashlarini 
ta’minlaydi. 
Nutq, o‘qish va savodga tayyorgarlik mashg‘ulotlarida - bolalar 
nutq va til voqeligi sifatidagi yangi lingvistik munosabat asoslarini 
o‘zlashtira boshlaydilar. Bolalar tomonidan nutqning tuzilishi, uning 
og‘zaki va tovush tarkibini oddiy o‘zlashtirish sodirbo‘ladi,so‘z til 
voqeligi degan ilk tasavvur tarkib toptiriladi. Kesma harflar 
yordamida tovush-harf, bo‘g‘in tuzishga va uni o‘qishga o‘rgatiladi, 
namunadagidek turli so‘zlarni yozish, chizish masalalari shakllanadi. 
Bolalar tegishli atamalar: gap, tovush, bo‘g‘in, harf, so‘z tarkibi 
kabilarni egallab oladilar. Bu ish maktabda savodni egallash va ona 
tilini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. 
Mashg‘ulotlar jarayonida bolalarning analitik-sintetik faoli-
yatlarini rivojlantirishga tahlil, umumlashtirish, qiyoslash, tasniflash 
usullarini takomillashtirishga doimo e’tibor qaratiladi. Bunda 
bolalarni bevosita bilishdan bilvosita bilishga ko‘chirishning roli 

---

246 
kattadir. Bu yoshdagi bolalar kattalarning miqdoriy o‘zaro 
munosabatlarining o‘lchashlar vositasida aniqlashni, narsalarni ko‘rib 
chiqish yoki qiyoslashda kuzatishlar chizmalaridan foydalanishni,
narsalarning sifat va xususiyatlarini baholashda ijtimoiy ishlab 
chiqilgan etalonlardan foydalanish kabilar o‘rganib boriladi. 
Mashg‘ulotlarda bolalarda o‘quv faoliyati va uyushgan xulq-atvor 
malakalarini maqsadga muvofiq shakllantirish davom ettiriladi. Bunda 
bolalarning: 
– O‘quv vazifalarini qabul qilish ko‘nikmalari. 
– Tarbiyachining tushuntirish va ko‘rsatmalariga muvofiq harakat qila 
olishlari. 
– Butun mashg‘ulot davomida mashg‘ulot mazmuniga qiziqish. 
– Diqqat-e’tiborni saqlash. 
– Ishni oxiriga yetkaza bilish. 
– Vazifani bajarish jarayoni va uning natijasini topshiriqqa muvofiq 
baholash. 
– Tarbiyachi savollariga baland ovozda mantiqli javob berish. 
O‘z fikrini tushunarli va savodli ifodalay olish jihatlari ish 
samaradorligi belgisi hisoblanadi. 
Tarbiyachi bolalar mustaqilligini rivojlantirar ekan, ular o‘z 
faoliyatlarini rejalashtiradi hamda izchil tarzda o‘rganib boradi. Bu 
ko‘nikmalar barcha faoliyat turlarida amalga oshirilib, bolalar 
dastavval tarbiyachi tomonidan taqdim etilgan reja asosida harakat 
qilishni, so‘ngra tarbiyachi bilan birgalikda reja tuzishni, so‘ngra o‘z 
faoliyatlarini 
mustaqil 
rejalashtirishni 
o‘rganadilar. 
Bolalar 
faoliyatining natijaliligiga talab ortib boradi. Tarbiyachi ish natijalarni 
baholashda quyidagilarni nazarda tutishi lozim: 
– Bola tomonidan topshiriqni bajarishdagi aniqlik. 
– Bajarilgan ish sifati. 
– Ishning zarur sur’atini saqlash ko‘nikmas. 
– O‘zini-o‘zi nazorat qilish. 
O‘zini-o‘zi nazorat qilish ta’sirini tarbiyachi asta-sekin natijani 
nazorat qilishdan topshiriqni bajarish jarayonidagi harakat usullarini 
nazorat qilishga va so‘ngra nazoratdan oldingi elementlarga tomon 
rivojlantiradi. 
Maktabgacha ta'lim muassasasidagi ta’lim-tarbiya va pedagogik 
jarayonlarda o‘qitish muammolarini ilmiy asosda ishlab chiqqan 
pedagog 
olimlar 
(A.P.Usova, 
N.B.Mchedlidze, 
V.I.Loginova, 

---

247 
Yu.K.Batanekev va boshqalar) “Pedagogik jarayon yaxlit, dialektik va 
rivojlanuvchi hodisadir. Uning rivojlanish jarayonida asosiy tashkil 
qiluvchi qismlari: tarbiya va o‘qitish, bolalarning uyushtirilgan va 
mustaqil faoliyatlari, ayrim faoliyat turlari (o‘yin, o‘quv, mehnat) 
o‘rtasidagi nisbat o‘zgaradi”, –deb ta’riflanadi. 
Tarbiyachi bolalarga tanishtiradigan ijtimoiy hodisalar sohasi 
jiddiy kengayadi. O‘zbekistonning qadimiy shaharlari, Buyuk Ipak 
yo‘1i, O‘zbekistonning mustaqilligi, gerbi, bayrog‘i, madhiyasi 
haqida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan bosh-
qarilishi,buyuksiymolar, mashhur sarkardalar, xalq amaliy san’ati, 
an’anaviy bayramlar haqidagi bilimlarga tayanadi. 
“Konstitutsiya saboqlari” bu ilk iqtisodiy tarbiya mashg‘ulotlari 
orqali bo‘lajak o‘quvchilarda huquqiy ong, huquqiy madaniyat, 
huquqiy tarbiya shakllantiriladi. O‘zbekistonning o‘z milliy so‘mi va 
iqtisodiyot saboqlarining ilk elementlari hodisalarga qiziqishlarini 
rivojlantiriladi, fuqarolik hissiyoti asoslari: vatanparvarlik, mehnat 
ahliga hurmat, mamlakat xalqlarini sevishni tarkib toptiradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat haqidagi bilimlarini 
tizimlashtirishning asoslari: jonli va jonsiz tabiat hodisalari, o‘simlik 
va hayvonot dunyosi, o‘z tana a’zo1ari, ularning tuzilishi va 
xususiyatlari, yashash muhiti, himoya vositalari, oziqlanishi haqida 
bilim beriladi. Bolalarda kattalar mehnati haqida bilimlarni 
shakllantirishda tizimlashtirishning asosini mehnat buyumlari, kishilar 
ehtiyojini qondirish uchun mehnat mahsulotlariga aylantirish 
aloqalarini tushunish tashkil etadi. Mashg‘ulotlarda o‘zIashtiriladigan 
bilim va ko‘nikma1ar bolalarning amaliy faoliyatlari bilan bog‘1anadi. 
O‘lchash usullarini bolalar o‘yin va mehnat faoliyatida o‘sim1iklar va 
ularni parvarish qilish haqidagi bilimlarni tabiat burchagidagi 
navbatchilikda, gulzordagi mehnat ishlarida, turli material xususiyat 
va sifatlari haqidagi bilimlarni o‘yin va qurishyasash va boshqa 
faoliyat turlarida qo‘1laydilar.