Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Jahon puli funksiyasi
. Jahon puli funksiyasi jahon 
bozorlarida kotirovka qilinadigan ya`ni oldi-sotdi qilinadigan 
valyutalar bajaradi. Masalan: o`zbek so`mi bu vazifani bajarmaydi. 
Xalqaro hisob-kitob banki ma`lumotlariga ko`ra, xalqaro valyuta 
bozorlarida konversion operatsiyalarning 90% ortiq qismi 5ta 
valyutada amalga oshirilmoqda (www.bis.org). Bu valyutalar xalqaro 
rezerv valyutasi maqomiga ega. Bu maqomni Xalqaro Vlayuta Fondi 
beradi. Jahon pul funksiyasi ularni xalqaro munosabatlarga xizmat 
ko`rsatishda ishlatadi. 
Jahon pullari hozirda ikkita funksiyani bajaradi: 
• xalqaro to`lov vositalari; 
• xalqaro zaxira ob’yekti. 
Xalqaro to`lov vositasi funksiyasida dunyo pullari to`lov 
balansini to`lash, xalqaro kreditlarni berish va to`lash, jahon bozorida 
tovar va xizmatlar uchun naqd pulsiz to`lovlar orqali to`lash uchun 
ishlatiladi. Jahon pullari alohida davlatlarning, xalqaro moliya 
institutlarining, shuningdek, tijorat banklarining valyuta zaxiralarini 
shakllantirishda xalqaro zaxira fondlari funksiyasini bajaradi. 
Mamlakatlar o`rtasida metall pullarning erkin harakati 
sharoitida jahon pullari vazifasini birinchi bo`lib kumush va oltin 
amalga oshirgan. Xalqaro munosabatlarga xizmat ko`rsatish uchun 
milliy tangalar ingotlarga aylantirilib, quyma shaklida ular jahon 
bozoriga chiqdi va u yerdan qayta zarb qilinganidan keyin ichki pul 
muomalasiga qaytishdi. Asosiy funksiya universal to`lov vositasi 
bo`lib, unda pul to`lov balansini qoplash uchun ishlatilgan, ya’ni, 
xalqaro talablar va mamlakat majburiyatlari o`rtasidagi haqiqiy 
bog’liqlikni anglatadi. To`lov balansi oltin eksporti va importi 
hisobiga tenglashtirildi. Oltin umumiy sotib olish vositasi sifatida 
faqat tashqi savdo rivojlanishining dastlabki bosqichlarida ishlatilgan. 
XIV asrda allaqachon tashqi iqtisodiy hisob-kitoblarda veksellardan 
keng foydalaniladi. Kredit va xalqaro bank aloqalarining rivojlanishi 
bilan oltin faqat o`ta og’ir vaziyatlarda, masalan, tabiiy ofatlar, hosil 
yetishmovchiligi va hokazolarda universal sotib olish agenti vazifasini 
bajardi. 
Boylikning mutlaqo ijtimoiy moddiylashuvi sifatida oltin 
boylikni bir mamlakatdan boshqasiga o`tkazish vositasi bo`lib xizmat 

---

31 
qilganida ishlagan. Rasmiy oltin zaxiralari ijtimoiy boylikni 
moddiylashtirish vazifasini ham bajargan. Hozirgi bosqichda oltin 
xalqaro pul aktivi bo`lib xizmat qilsa ham, jahon pullari funksiyasini 
bajarmaydi. Jahon pullari funksiyasini quyidagilar amalga oshiradilar: 
• yetakchi milliy valyutalar va avvalambor zaxira (asosiy) 
valyutalar (AQSH dollari); 
• xalqaro va mintaqaviy pul birliklari - xalqaro moliya 
institutlari chiqaradigan millatlararo valyutalar (yevro, Markaziy 
banklar boshchiligidagi Yevropa Markaziy banklari tizimi tomonidan 
chiqarilgan). 
Xulosa qilib aytganda, pulning barcha funksiyalari bir-biri bilan 
uzviy bog’liq va ular bir-birini to`ldiradi. Pulning funksiyalarining 
aynan shunday uzviy bog’liqligi va bir-birini to`ldirishi pul 
muomalasining barqarorligi va samarasini ta`minlashga sharoit 
yaratadi. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida pulning ahamiyatining 
oshishi shundaki, jamiyatimizda mavjud yuridik va jismoniy shaxslar 
faoliyati hamda ularning natijasi daromadi pul bilan bog’liq. Shuning 
uchun ham, pul barcha iqtisodiy rivojlanish jarayonida odamlarni 
o`ziga jalb qilib kelgan. Avstraliyalik iqtisodchi olim K. Mengerning 
fikricha, Arastu va Aflotundan boshlab XX asrning boshigacha pul 
to`g’risida jahonda besh-olti mingdan ortiq maxsus ishlar chop 
qilingan. Agar biz, hozirgi kunda pul to`g’risida yozilgan va chop 
qilingan adabiyotlar soni bir necha marta oshib ketgan desak 
mubolag’a bo`lmasa kerak. Tadqiqotlar shunchalik ko`p bo`lishiga 
qaramasdan, pul va uning xususiyatlari, har bir tizimda ishlatilishi, 
roli, iqtisodiyotga ta`siri, nega alohida olingan individumlar qo`lida 
pulning ko`payishi, ular boyligining ko`payishiga olib keladiyu, 
jamiyat miqyosida muomaladagi pul massasining ko`payishi jamiyat 
boyligi ortib borishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, degan savollarga hali 
to`liq javob berilgan emas. 
Pulning ahamiyati ko`p qirrali. 
• Pul yalpi ichki mahsulotni (YAIM) yaratish, taqsimlash va 
qayta taqsimlash jarayonlarida ishtirok etib, ijtimoiy kapitalning 
aylanishiga vositachilik qiladi. 
• Pul makroiqtisodiy muvozanatning muhim omilidir. Milliy 
iqtisodiyotning uzoq muddatli muvozanatli o`sishiga erishish pulga 
talab va taklifni muvozanatlashtirmasdan imkonsizdir. Bu iqtisodiy 

---

32 
o`sish sifatini oshirish, uning yuqori va barqaror sur’atlarini saqlab 
qolish uchun zaruriy shart bo`lib xizmat qiladi. 
• Pul tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida muhim omil 
hisoblanadi. 
• Iqtisodiyotni pul bilan tartibga solish uchun pul kredit bilan 
birga ishlatilishi mumkin. Milliy pul birligining ichki va tashqi 
barqarorligi milliy iqtisodiyotdagi ichki va tashqi makroiqtisodiy 
muvozanatning eng muhim shartidir. Shu sababli, milliy valyutaning 
barqarorligini 
ta’minlash aksariyat mamlakatlarda pul-kredit 
siyosatining maqsadi hisoblanadi. 
• Pullar tovar narxlarini belgilash, tovarlarni sotishdan 
tushadigan mablag’larni ularni ishlab chiqarish xarajatlari bilan 
taqqoslash uchun ishlatiladi. 
• Pullar mamlakatdagi hisob-kitoblarni baholash uchun zarur 
bo`lib, 
ularsiz 
statistik 
va 
buxgalteriya 
hisobini 
yuritish, 
korxonalarning moliyaviy-xo`jalik faoliyatini nazorat qilish va ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirish yo`llarini belgilash mumkin emas. 
Iqtisodiy globallashuv sharoitida milliy iqtisodiyotlarning 
tashqi omillarga bog’liqligida hamda tashqi iqtisodiy aloqalarda 
pulning o`rni ayniqsa katta. Jahon pullari jahon moliyaviy oqimlarini 
to`plash va qayta taqsimlash jarayonlarida vositachilik qiladi, 
kapitalning bir mamlakatdan ikkinchisiga o`tishiga, mamlakatlar 
o`rtasidagi tovarlar va xizmatlarning harakatiga xizmat qiladi. 
Jahon bozorining milliy iqtisodiyotga ta’sir etish vositalaridan 
biri bu milliy valyuta kursidir. Uning darajasi tashqi savdoga, milliy 
mahsulotlarning jahon bozoridagi raqobatdoshligiga, kapital eksporti 
va importiga, pul muomalasi holatiga, inflyatsiya darajasiga, butun 
ishlab chiqarish jarayoniga sezilarli ta’sir ko`rsatadi.