Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M
O`zbekiston Respublikasining pul tizimi
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.3. O`zbekiston Respublikasining pul tizimi.
O`zbekiston Respublikasining zamonaviy pul tizimi 1994-yil 1- iyulda milliy valyuta muomalaga kiritilgandan so`ng shakllandi. CHunki milliy valyuta har qanday mamlakat pul tizimining asosiy elementi hisoblanadi. Kurs Respublika valyuta birjasida aniqlanadi. O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to`g’risida qonuniga ko`ra so`mning kurs rejimi erkin suzish rejimidir, ya`ni so`mning nominal almashuv kursini AQSH dollariga bo`lgan talab va taklifga qarab aniqlanishini bildiradi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g’risidagi qonunning 23-moddasiga muvofiq hamda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 4- fevralidagi 63-sonli qaroriga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul massasining o`sishini nazorat qiladi. Bunda M2 pul agregati nazorat obekti sifatida olingan. O`zbekistonda Markaziy bank pul tizimini tartibga soluvchi rasmiy organ hisoblanadi. O`zbekistonda pul tizimi to`g’risidagi maxsus qonun 1993-yilda bekor qilingan, shu sababli hozirgi kunda pul tizimining me`yoriy huquqiy asoslari bo`lib, quyidagi qonunchilik hujjatlari hisoblanadi. 1. O`zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi 2. O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g’risidagi qonun 3. O`zbekiston Respublikasining banklar va bank faoliyati to`g’risidagi qonun 4. O`zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solish to`g’risidagi qonuni(1-marta bu qonun 1993-yil 7-mayda qabul qilingan, 2003-yil 11-dekabrda esa Valyutani tartibga solish to`g’risidagi qonun yangi tahrirda qabul qilindi) So`ngi yillarda milliy valutaning qadrsizlanish suratini ya`ni devalvatsiya su`rati yuqori ekanligi kuzatilmoqda. 2003-yilda so`mning AQSH dollariga nisbatan qadrsizlanishsu`rati 11% foizni tashkil etdi. Xalqaro valuta fondining ekspertlari xulosasiga ko`ra milliy valutaning yillik qadrsizlanish su`ratini 10% ga etishi salbiy 91 chegaraviy darajada hisoblandi. Milliy valutaning real almashinuv kursining oshishi mamlakat eksportini qimmatlashishiga sabab bo`ladi. SHu sababli respublikamiz so`mning asosiy tashqi savdo hamkorlarimiz bo`lgan Rossiya, Xitoy, Qozog’iston, va Ukraina valutalariga nisbatan real almashinuv kursining oshib ketishiga yo`l qo`ymaslik muhim kasb etadi. O`zbekiston respublikasi pul tizimida naqd pul aylanmasini tartibga solish muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodchi olimlarning naqd pul aylanmasiga bag’ishlangan tadqiqotlari shuni ko`rsatadiki respublika naqd pul aylanmasi bilan iqtisodiy faollik o`rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Naqd pullarga bo`lgan talabni qisqartirish maqsadida respublikada plastic kartochkalar muomalasini rivojlantirishga ustuvor yo`nalish deb qaralmoqda. Muomaladagi milliy pul birliklarining barchasi banknotalar hisoblanadi. O`z Res moliya vazirligi pul emissiyasi sohasida hech qanday vakolatga ega emas. «Milliy valyuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligi-ning ramzi, suveren davlatga xos belgidir. Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir»1 Har bir jamiyatda pulga yuklatilgan vazifalarning samarali bajarilishi iqtisodiy va ijtimoiy o`sishni rag’batlantiradi, pul qadrining tushishi esa tartibsizlikka, jamiyat rivojlanishida bosh-qa to`qinliklar bo`lishiga olib kelishi mumkin. Pulning barqarorligi deganda, pulning sotib olish qiymati-ning o`zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi. Pulning sotib olish qobiliyati shu pul birligiga to`g’ri keluv-chi tovar va xizmatlar miqdori bilan ifodalanadi. Binobarin, pul- ning sotib olish qobiliyatini ifodalovchi «ko`rsatkich» tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Agar tovar va xizmatlar bahosi bar-qaror bo`lsa, pulning sotib olish qobiliyati ham barqaror bo`ladi. Agar pul o`zgarmagan sharoitda tovarlar bahosi oshadigan bo`lsa, bu hol pulning sotib olish qobiliyati tushganini ko`rsatadi va aksincha, tovar va xizmatlar bahosining tushishi pulning sotib olish qobiliyatini oshganligidan dalolat beradi. Demak, pulning qadri tovarlar va xizmatlar bahosiga teskari proportsional – narx pasaysa, pul qadri oshadi yoki narx oshsa pul- ning qadri tushadi. Pul tovar bo`lganligi uchun ham unga talab va taklif ta`sir qiladi. Pul taklifi muomalaga chiqarilgan turli shakldagi pullar-ning yig’indisi bo`lib, u talabdan ortiq yoki kam bo`lishi 92 mumkin. Muomalaga chiqarilgan pul miqdori pulning aylanish tezligiga qarab ham o`zgarib turishi mumkin. Pulga bo`lgan talab mamlakat pul aylanmasi asosida aniqlanadi. Pul talabi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, aholi, davlat tashkilotlari olib boradigan naqd pullik va naqd pulsiz aylanma uchun zarur pul miqdori asosida aniqlanadi. Pulga bo`lgan ehtiyoj xo`jalik sub`ektlari - ishlab chiqaruvchilar va iste`molchilar o`rta-sida bo`ladigan pullik jarayonlarning ko`lamiga va tezligiga bog’liq. Pulni qo`llash yo`li bilan bajariladigan jarayonlarning ko`lami qancha keng bo`lsa, pulga bo`ladigan talab shuncha ko`p bo`ladi. Agar pul bilan bog’liq operatsiyalar tez bajarilsa, pulga bo`lgan talab shuncha kam bo`ladi demak, muomalaga kam pul chiqarish kerak bo`ladi. Pulga bo`lgan taklif va talabning tengligi pul muvozanatini bildiradi. Pulga bo`lgan taklif, unga bo`lgan talabdan oshmasa pul barqaror deb xulosa qilish mumkin, aksincha bo`lsa, pulning qadri tushib ketadi va puldan qochish jarayoni boshlanadi. Amaliyotda pulni jamg’argandan ko`ra uni tovarlarga aylantirib qo`yish yoki boshqa bir qadrliroq valyutani jamg’arish qulay bo`lib qoladi. Pulning barqarorligini ta`minlashning asosiy yo`nalishlari-dan yana biri byudjet taqchilligining bo`lmasligidir. Davlat byudje-ti xarajatlarining daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga keladigan byudjet taqchilligi muomalaga tovarlar bilan ta`min-langan pullar chiqarish hisobidan qoplanadi. Bu tadbir muomalada ta`minlangan pulning ko`payishiga, oqibatda pul qadrining tushib ketishiga olib keladi. SHuning uchun har bir mamlakat pul taqchil-ligi bo`lmasligiga yoki uning salmog’i sezilarsiz bo`lishiga erishishi kerak. Pulning barqarorligini ta`minlashning yana bir yo`nalishi bu oltin va valyuta zaxiralarining mavjudligi va ularning ko`payishidir. Oltin valyuta zaxiralarining salmog’i qancha ko`p bo`lsa, pul shuncha barqaror bo`lishi mumkin. Milliy valyutani mustahkamlashning yana bir sharti – inflyatsiya-ga qarshi puxta o`ylangan siyosat yuritishdir. Muomalaga chiqarilgan har bir so`m muayyan miqdordagi tovar va xizmatlar bilan ta`min-langan bo`lishi zarur. Ichki bozorimizni tovarlar bilan to`ldirish, aholiga xizmat ko`rsatishning sifati va turlarini oshirish ham mil-liy valyutaning barqarorligini ta`minlashning asosi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida mustaqil pul tizimining joriy qilinishi 93 Ma`lumki, har bir davlat o`zining pul tizimiga ega bo`ladi. O`zbe-kistonning mustaqil davlat sifatida ajralib chiqishi uning mustaqil pul tizimiga ega bo`lishini taqozo qildi. Mustaqil pul tizimi joriy qilinishining I bosqichi 1993 yildan boshlab «so`m- kupon»larning muomalaga chiqarilishi hisoblanadi. O`zbekiston pul tizimini qurish-ning ikkinchi bosqichi – 1994 yil iyuldan boshlab milliy valyuta–«so`m »ning muomalaga chiqarilishi bo`lib, u O`zbekiston tarixida juda katta ahamiyatga ega. Har bir davlatning pul tizimi ma`lum elementlardan tashkil topadi va qonun asosida yuqori davlat organlari orqali boshqarib boriladi. O`zbekiston Respublikasi pul tizimi elementlari quyidagilar hisoblanadi: – pul birligining nomi; – pul birligining turlari - qog’oz va metall pullar; – ularni muomalaga chiqarish qoidalari; – pul, kredit, valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari; – naqd pulsiz to`lov aylanmasi va kredit pullar (chek, veksel) muomalasini olib borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar; – milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoi-dalari; – xalqaro hisob-kitoblarni tashkil qilish asoslari; – milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat tomonidan o`rnatilgan valyuta kursi. Alohida olingan davlatning pul tizimi o`z xususiyatlariga ega bo`lib, uning elementlari u yoki bu tomonga o`zgarishi mumkin. Pul tizimi ijtimoiy hayotning ko`zgusi hisoblanadi, desak xato bo`lmasa kerak. SHuning uchun ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni pul tizimini ob`ektiv talablar, ya`ni pul tizimining yagona bo`lishi, pul birligi qiymatining doimiyligi va pul muomalasining talabga qarab o`zgarib turishi kerakligini qo`yadi. Sobiq SSSRning davlat sifatida tarqalib ketishi markaz- lashgan pul tizimining ham tugashiga olib keladi. Natijada ba`zi respublikalar rublni milliy valyutasi sifatida ishlatib turgani holda, o`z pul siyosatini olib bordi. estoniya, Latviya, Litva, Ukraina birinchi bo`lib rubl zonasidan chiqib o`z milliy valyutasini qabul qilishdi. Keyinchalik, Ozarbayjon, Qirg’iziston va Moldaviya respublikalari bu yo`nalishni davom ettirdilar. Rubl tizimida vujudga kelgan 94 tartibsizliklar, milliy valyutalar va kuponlarning muomalaga chiqarilishi, yagona pul–rubl zonasining tugashiga, uning har xil kursga ega bo`lishiga olib keladi. 1992 yil oxiriga kelib Rossiyada tovarlar bahosining oylik o`sishi 25-30 foizgacha ko`tarildi. Moskva valyuta birjasida rubl-ning nominal qiymati bir dollarga 125 rubldan, 1992 yil dekabrda 485 rublgacha, 1993 yil martda 1 dollar 660 rublgacha tenglashdi. Pul qadrining tushishi, naqd pul etishmovchiligiga, oxiri esa ish xaqi, nafaqalarni to`lashda qiyinchiliklar bo`lishiga olib keldi. SSSR davridagi oxirgi banklar to`g’risidagi qonunga asosan davlat banki o`rniga Markaziy bank, mustaqil davlatlarda Markaziy (yoki milliy) banklar tashkil qilindi. Sobiq Sovet ittifoqi davlatlari valyutalari 1993 yil, aprel Respublikalar Pul birligi va uning kursi Armaniston Rubl Ozarbayjon Manat va rubl (1manat=10 rubl) Belarussiya Rubl va B. Rubli (1 B. Rubli=10 rubl) Estoniya Krona (8 kron=1 nemis markasi) Gruziya Rubl va kupon Qirg’iziston Som (3 may 1993 yildan) Latviya Latviya rubli (130 l.r. = AQSH dollari) Litva Talonlar (505 talon = 1 AQSH dollari) Moldaviya Rubl va kupon Rossiya Rubl Tojikiston Rubl Turkmaniston Rubl Ukraina Korbonavets (1 korbonavets=0,3 rubl) O`zbekiston Rubl va so`m kupon Rossiya Markaziy banki pul emissiyasi bilan bog’liq bo`lgan operatsiyalarni bajarish huquqini o`z qo`liga oldi. Bundan tashqari, davlat pul belgilarini bosib chiqaruvchi muassasa Rossiyada joy- lashgan edi. Mustaqil davlatlar Markaziy banklarining pul muoma- lasini olib borish bo`yicha harakatlari cheklagan edi. Natijada pul taqchilligi yuzaga keldi va u alohida olingan respublikalarda har xil darajada namoyon bo`ldi. Masalan, Rossiya Markaziy banki muoma- laga chiqargan pullarda Rossiyaning salmog’i 1991 yil dekabrda 64 foizni tashkil qilgan bo`lsa, 1992 yil iyunga kelib emissiyaning 77 foizi Rossiyani naqd pul bilan ta`minlashga yo`naltirilgan. Qolgan 95 barcha Respublikalarni naqd pul bilan ta`minlash uchun muomalaga chiqarilgan pullarning faqat 23 foizigacha sarflangan, ya`ni boshqa respublikalar ehtiyojini pul bilan ta`minlash salmog’i tushib ket-gan. Masalan, Belorussiya, Gruziyaning salmog’i 3 foizdan 1,5 foizga-cha, Ukraina va Boltiqbo`yi respublikalarining salmog’i yanada ko`p-roq qisqargan. O`zbekistonda ham pul resurslari taqchilligi naqd pulga bo`lgan talabning qondirilmaganligida namoyon bo`lgan. SHu iqtisodiy tanglik sharoitida pul tizimini shakllantirish bo`yicha mustaqil davlatlar oldida ikki muiobil yo`l turardi. – YAgona pul tizimi zonasi – rubl zonasida qolish va yagona pul siyosatini olib borish; – O`z milliy valyutasini muomalaga chiqarib, o`z pul tizimiga ega bo`lish va qo`shni mamlakatlar inflyatsiyasidan o`zini himoya qilish. Pul taqchilligi davom qilayotgan va Rossiya rubllari barqaror bo`lmagan sharoitda pul taqchilligini yo`qotish maqsadida ko`pgina respublikalar, jumladan, O`zbekistonda ham mustaqillikning birinchi yillarida pul tizimini shakllantirish loyihasi tuzildi. YUqorida ta`kidlaganimizdek, muomalaga kupon talonlar chiqarildi va keyincha-lik O`zbekiston o`zining milliy valyutasini muomalaga chiqardi. O`zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo`lmish so`m jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. SHuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan ibo-rat. Bu juda mas`uliyatli va oson bo`lmagan vazifa. O`zbekistonning o`z iqtisodiyotini bozor talablariga mos ravishda rivojlantirishga qara-tishi, bozor iqtisodiyotiga o`tishda mamlakatimizning o`ziga xos xusu-siyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning barqaror bo`lishini taqozo qiladi. Hozirgi kunimiz, iqtisodiyotimizning rivojlanishida amalga oshirilayotgan iqtisodiy jarayonlar, katta qurilishlar va moliyalash- tirishlar O`zbekiston iqtisodiy mustaqillikka erishish uchun to`g’ri yo`l tanlaganini ko`rsatib turibdi. Zero, mustaqil pul tizimiga ega bo`lmasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat barpo etish mumkin emas. Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|