Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

Nazorat uchun savollar 
1. “Inflyatsiya” tushunchasining 
mazmunini,inflyatsiyaning 
turlarini, inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini yoritib bering?
2. Inflyatsiyaga qarshi kurash va pulning barqarorligini ta`minlash 
yo`llarini, “Inflyatsiya” tushunchasining mazmunini tushuntirib 
bering?
3. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablarni ochib bering?
4. Inflyatsiyaning makroiqtisodiy o`sish sur`atlariga ta`sirini, 
inflyatsiyaning investitsion jarayonlarga ta`sirini ochib bering? 

---

137 
5. Pul massasining o`sishini jilovlashga qaratilgan monetar 
siyosatni amalga oshirish masalalarini eritib bering? 
6. Pullar taklifini tartibga solishni yoritib bering? 
 
 
 
7- MODUL. PUL ISLOHOTLARI 
 
1.
 
Pul islohotlarini amalga oshirishning zarurligi. Pul 
islohotlarini amalga oshirish shart-sharoitlari.
2.
 
Denominatsiya 
va 
uni 
amalga 
oshirish 
tartibi. 
Nullifikatsiya va uni amalga oshirish tartibi.
3.
 
O`zbekiston Respublikasida amalga oshirilgan pul 
islohotlari va ularning o`ziga xos xususiyatlari. 
 
 
7.1. Pul islohotlarini amalga oshirishning zarurligi. Pul 
islohotlarini amalga oshirish shart-sharoitlari.
 
Pul islohotlari
- milliy valyutani mustahkamlash, pul birligini 
barqarorlashtirish va pul muomalasini tartibga solish maqsadida davlat 
tomonidan mamlakat pul tizimini to`liq yoki qisman qayta tashkil 
etish. Pul isloxotlari qog’oz pul belgilarining hammasi yoki bir qismi 
qadrsizlanganda va ularning hajmi ko`payib, yangisi (qog’oz yoki 
metall) bilan almashtirish lozim bo`lganda, pulning oltin qiymati yoki 
valyuta kursi o`zgarganda, pul tizimiga o`zgartish kiritish zarur 
bo`lganda o`tkaziladi. Pul isloxotlarimamlakatdagi iqtisodiy holatga, 
pulning qadrsizlanish darajasiga va davlatning siyosatiga bog’liq 
holda turli usullarda: ortiqcha qog’oz pullarni yo`q qilish bilan pul 
hajmini kamaytirish (deflyatsiya); eski pul belgilarini yo`q qilib, yangi 
qog’oz pul belgilarini zarur mikdorda chikarish (nullifikatsiya); eski 
pul 
belgilarini 
yirikroq 
yangi 
pul 
belgilariga 
almashtirish 
(denominatsiya); pul birligi yoki qog’oz pul birligi kursining metall 
qiymati va chet el valyutasiga nisbatan kursini pasaytirish 
(devalvatsiya); pul birligidagi metall qiymati yoki qog’oz pul kursini 
tashki davlatlar valyutasiga nisbatan oshirish (revalvatsiya) va b oshqa 
shakllarda amalga oshiriladi. 
Hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida muxim pul isloxotlari 
Amir Temur hukmronlik qilgan davrdan boshlangan. Uning 

---

138 
tashabbusi bilan o`sha davrgacha muomalada bo`lgan mayda mis 
tangalar o`rniga sifat va hajm jihatdan bir necha marta ortiq bo`lgan, 
yirik qiymatga ega oltin va kumush tangalar zarb etila boshlagan. 
Amir Temur tasarrufida bir necha zarbxonalar bo`lganligi va ularda 
zarb etilgan tangalar Evropada ham mashhur bo`lganligi haqida ko`p 
ma`lumotlar bor. Birgina G’arbiy eron va Ozarbayjonda Amir 
Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va kumush tangalar 
muomalaga kiritilgan. Mirzo Ulug’bek tomonidan 1428 y. amalga 
oshirilgan pul isloxotlarida ilgari zarb etilgan mis tangalarning 
muomalada bo`lishi taqiqlangan. Bir qator shaharlarda — Buxoro, 
Samarqand, Toshkent, SHohruxiya, Andijon, Qarshi va Termizda 
yangi tangalar zarb etila boshlagan. eski tangalarni yangi tangalarga 
almashtirish tugallangandan keyin, fakat Buxorodagi zarbxona 
faoliyati saklab qolinib, qolganlari yopilgan. 
Shayboniylar davrida ham tangalar zarb kilishda yangilik 
kiritilgan. Oldingi xukmdorlar tomonidan zarb etilgan tangalardagi 
yozuvlar ustiga yangi tamg’alar zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. 
Bu davrda, asosan, dinor nomi bilan yuritilgan juda ko`p miqdordagi 
mis tangalar va vazni 3 g bo`lgan kumush tangalar muomalada 
bo`lgan. 
19-asrning boshlaridan Buxoro amirligida vazni 4,5 g lik "tillo" 
nomi (oltin) bilan tangalar zarb etilgan. Kumushdan ishlangan tanga 
deb ataluvchi pul birliklari 1920 y.ga qadar muomalada yurgan. 
Buxoro amirligida 1918 y.dan boshlab muomalaga nominali 20, 60, 
100, 200, 300, 500, 1000, 2000, 3000, 5000 va 10000 tangalik qog’oz 
pullar chiqarilgan. 1921 yilarda Buxoro Xalq banki muomalaga yangi, 
nominali rublda ko`rsatilgan qog’oz pullarni chiqara boshladi. Bu 
pullar 3000, 10000 va 20000 rubl nominaliga ega bo`lgan. 1922 y.da 
Buxoro Xalq banki tomonidan denominatsiya amalga oshirilib, 
pulning nominali yuzlab marta kamaytirilgan va 1, 5, 10, 25, 100 
rubllik yangi pullar muomalaga chiqarildi. Ammo ko`p o`tmasdan, 
kuchli inflyatsiya natijasida past nominaldagi pul belgilari bozor 
ehtiyojlarini qondira olmadi va 1000, 2500, 5000 rubllik pullar bosib 
chiqarildi. 1920—21 yillarda Xorazm Sovet Xalq Respublikasi 
(XSXR) tomonidan muomalaga 250, 500, 750, 1000, 2000, 5000 va 
10000 rubl nominalida ipakdan qo`lda to`qilgan maxsus pul belgilari 
chikarilgan. Ushbu pullar XSXR tugatilganga qadar, ya`ni 1924 
yillargacha muomalada bo`lgan. YUqori inflyatsiya natijasida 1922 — 
23 y.larda XSXR tomonidan denominatsiya amalga oshirilib, eski 

---

139 
pullarning ustiga ularning yangi nominalini ko`rsatuvchi tamgalar 
bosilgan. 1921—22 va undan keyingi yillarda pul isloxotni 
o`tkazishga qaratilgan qator tadbirlar Turkiston ASSRda amalga 
oshirildi. 
1923—24 
y.larda 
Buxoro 
va 
Xorazm 
Xalq 
Respublikalarining pul belgilari RSFSR pul belgilari (rubl chervon) 
bilan almashtiriddi. Fuqarolar urushi davrida Turkiston frontlar 
halqasi ichida qolganda Toshkentda Turkiston ASSRning puli — 
turkbonlar chiqarilgan. Keyinchalik 1921 yil 1 yanvardan boshlab 
Turkistonda 3 oy davomida Pul isloxotlario`tkazilib, turkbon RSFSR 
pul birligiga 10:1 nisbatda almashtirildi. 1947 yilda sobiqSSSRda Pul 
isloxotlario`tkazildi, mahsulotlarni taqsimlashda kartochka tizimi 
tugatildi va davlat kooperativ chakana savdosi nar-xida yagona tartib 
o`rnatildi. Muomaladagi hamma pul belgilari 10:1 nisbatda yangi pul 
belgilariga almashtirildi. 1950 yilga kelib oltin tovar zaxirasining 
ko`payishi, chet el valyutasiga nisbatan pul kursining oshishi, narxlar 
masshtabi o`zgarishi 1961 yilda muomaladagi pul belgilarini 10:1 
nisbatda yangi pul belgilariga almashtirilishiga olib keldi. 
O`zbekiston Davlat mustaqilligiga erishgach, Rossiya o`z milliy 
valyutasini chiqargunga qadar boshqa sobiq Ittifoq respublikalari 
singari vaqtincha rubl zonasida qoldi va mamlakatda amalda bo`lgan 
iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olib, o`z milliy valyutasini 
muomalaga kiritishni ikki bosqichda amalga oshirdi. Birinchi bosqich: 
1993 y.ning 15 noyabrdan ish haqi, pensiya, stipendiya, nafaqa va 
aholi daromadlarining o`z vaqtida to`lanishini, respublika ichki 
iste`mol bozorini ta`minlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi 
hududida to`lov vositasi sifatida 1961—92 yillardagi rubl banknotlari 
va Rossiya bankining 1993 yildagi rubli bilan parallel ravishda 1:1 
nisbatda oraliq valyuta sifatida "so`m kupon" muomalaga kiritildi. 
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki muomalaga qiymati 1, 3, 5, 
10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000 so`m kupon qog’oz 
pullarni chiqardi. Ikkinchi bosqich: 1994 y. 1 iyulidan boshlab 
O`zbekiston Respublikasining milliy valyutasi so`m 1 so`m = 1000 
so`mkupon nisbati bilan muomalaga kiritildi. Markaziy bank 
muomalaga qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so`m bo`lgan bank qog’oz 
pullari (banknotlar) va 1, 3, 5, 10, 20, 50 tiyin bo`lgan metall tangalar 
chiqardi. 
O`zbekiston Respublikasi o`z milliy valyutasini muomalaga 
kiritishi, ikki bosqichli bank tizimi va mustaqil pul tizimi tashkil 
etilishi pul-kredit siyosatini erkin yuritish imkonini berdi. Hisob-

---

140 
kitoblarni engillashtirish maqsadida 1997 yildan boshlab muomalaga 
200 so`mlik, 1999 yildan 500 so`mlik va 2001 y.dan 1000 so`mlik 
bank qog’oz pullari (banknotlar) muomalaga chiqarildi.