Buxoro davlat universiteti psixologiya kafedrasi

Ijtimoiy psixologiyaning predmeta™ anikdashga oid yondashuvlar
Ijtimoiy psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida aloxida uringa ega bulgan soxalardan biriga aylandi. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, xar bir faoliyat soxasida shaxslararo munosabat uziga xos dolzarblik kasb etib bormokda.
Ijtimoiy psixologiyaning fanlar olamida paydo bulishi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning yukorida ta’kidlanganidek, sotsiologiya va psixologiya fanlari oraligida “tugilishi” jarayonining uzi bir nechta boskichlarni uz ichiga olganligini ta’kidlash joiz:
1. Ijtimoiy-psixologik bilimlarning falsafa va umumiy psixologiya doirasida jamlanishi (eramizdan avvalgi VI asrdan tortib toki yangi davrning XIX asrigacha bulgan vaxta).
2. Ijtimoiy xayot sirlarini falsafa, sotsiologiya va umumiy psixologiya doirasida tushuntirish orxali mustakil fanga aylanish davri (XIX asrning 50-60 yillaridan to XX asrning 20- chi yillarigacha).
3. Ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan va amaliyot yunalishi sifatida tula shakllanishi davri (XX asrning 20-chi yillaridan boshlab).
Ta’kidlash urinliki, ijtimoiy psixologiyaning predmeti aniklash osonlikcha ruy bermagan. Manbalardan ma’lum buldiki, bu borada fan tarixida uch xil yondashuv mavjud bulgan:
Birinchi yondashuvta kura, ijtimoiy psixologiya inson psixikasiga oid ommaviy xodisalarni urganadi. Ushbu yondashuv doirasida ayrim tadkikotchilar sinflar psixologiyasini urganish zarur deb tan olishsa, boshkalar xar xanday ijtimoiy uyushma yoki guruxga oid konuniyatlarni, ularning an’analari, urf-odatlariyu, rasm-rusumlarini urganish dolzarb ekanligini ta’kidlaganlar. Yana bir gurux tadkikotchilar esa ijtimoiy psixologiya kupchi- likka karashli bulgan ijtimoiy fikrni yoki moda kabi ommaviylashib ketadigan jarayonlar sababini urganishni lozim, deb topadigan. Ularning fikrini rivojlantirib, ushbu yondashuv- ga xayrixox bulgan boshka bir olimlar guruxi ijtimoiy psixologiyaning predmeti aslida jamoa psixologiyasini urganish ekanligini yoklaydilar. Bu yondashuvning umumiy xulosasi shuki, ojtimoiy psixologiya moxiyatan aslida jamoa psixologiyasidir. Bizning fщrimizcha, jamoalarning katta yoki kichikligi masa- laning boshka tomoni bulib, umumiy fikr shuki, ijtimoiy psixologiya odamlar tuplangan, biror faoliyat yoki manfaat sabab jam bulgan yerda uz predmetini topishi mumkin.
Ikkinchi yondashuv tarafdorlarining fikridagi umumiylik shuki, ularning ta’kidlashlaricha, ijtimoiy psixologiya shaxsning ijtimoiy kiyofasini, ijtimoiy obrazini, tasavvurlarini urganadi. Turli olimlar fikrida uziga xoslik esa aynan shaxsning kaysi sifatlariga kuprok e’tiborni karatishida namoyon buldi. Kimdir shaxsning aloxida ijtimoiy sifatlariga urgu bersa, boshkalar uning tipologiyasini axamiyatli predmet ekanligini ta’kidladi. Bundan tashkari, shaxsning guruxdagi urni, shaxslararo munosabatlar va umuman munosabatlar tizimi ushbu yunalish tarafdorlarining dikkat markazida buldi. Ya’ni, shaxsning jamiyatga alokasi va alokadorligi bunda asosiy ilmiy fakt xisoblanadi.
Uchinchi yondashuv yukorida ikki yondashuvning uziga xos tarzdagi uygunlashuvi shaklida namoyon buldi. Ya’ni, unga kura, ijtimoiy psixologiya ommaga xos bulgan psixologik xdsisalarni xam, shaxsning guruxdagi maxomini xam birdan urganishi lozim. Rus olimi B.D.Parigin turli yondashuvlarga e’tibor bergan xolda ijtimoiy psixologiya urganadigan eng muxim masalalarni yagona andozada umumlashtirdi. Ya’ni, uning fikricha, ijtimoiy psixologiya kuyidagilarni urganadi:
1) shaxsning ijtimoiy psixologiyasi;
2) jamoalar ijtimoiy psixologiyasi va muloxoti;
3) ijtimoiy munosabatlar;
4) ma’naviy-axloxiy faoliyat shakllari.
Yana bir rossiyalik olim V.N.Myasiщevshshg* 9 yozishicha, ijtimoiy psixologiya:
a) odamlarning gurux sharoitidagi uzaro xamkorligi ta’si- rida paydo buladigan psixologik uzgarishlarni;
b) ijtimoiy guruxdarning turli xususiyatlarini;
v) jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik tomon- larini urganadi.
Yukrrida taklif etilgan barcha yondashuv va nuktai nazarlarni birlashtirgan yagona fikr esa shunday iboratki, ijtimoiy psixologiya fan tarmogi sifatida psixik faoliyatga ikki tomom- dan turib yondashadi, ya’ni, bir tomondan shaxe bulsa, ikkinchk tomondan - jamiyat mщyosida ruy beradigan ommaviy psixik jarayonlardir. Oxirgilari kupgina manbalarda ijtimoiy-psixo- logik xodisalar deb nomlanadi.