Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

4. INGLIZ VA O’ZBEK GRAMMATIKASIDA SODDA GAPLARNI IFODALASHNING O’XSHASH TOMONLARI
O'z tarkibida birgina predikativ birlikka ega bo'lgan, m a’lum fikr ifodalay oladigan, grammatik va intonasion jihatdan shakllangan sintaktik birlik sodda gapdir. Sodda gaplar bir tarkibli va ikki tarkibli bo'ladi. Faqat yo ega, yo kesimdan iborat bo'lsa bir tarkibli gap, ham ega, ham kesimga ega gaplar ikki tarkibli gaplar deb ataladi va ular yig'iq, yoyiq gaplarga bo'linadi. Faqat ega yoki kesimdan iborat bo'lsa, yig'iq gap; ega, kesim va ikkinchi darajali bo'laklardan tashkil topsa, yoyiq gap deyiladi.Q o‘shma gap. Ikki yoki undan ortiq predikativ birlikning intonatsiya va m azm un jihatidan bir butunlik hosil etishi bilan yuzaga keluvchi gap qo'shm a gap deyiladi. Q o'shm a gaplar bog'langan va ergashgan bo'lishi mumkin. Bog'langan qo'shm a gaplardagi sodda gaplar teng bog'lovchilar yordamida bog'lanadi. Gaplar teng aloqador bo'ladi. Qo'shm a gap tarkibida sodda gaplar to 'la mustaqillikni saqlamaydi.Ergashgan qo'shm a gaplarda ergash gap bosh gapni izohlab keladi. U lar bir-biriga ergash bog'lanm alar, yordam chi so'zlar bilan bog'lanadi. Ergashgan qo'shm a gaplar bosh gapdan va ergash gapdan iborat bo'ladi. Ergash gap bosh gapni butunicha yoki biror bo'lagini izohlab keladi.
GAP SINTAKSISI. Tilning ham ma qatlamlari o'zi o'rganadigan narsalarni umumlashtirish va mavhumlashtirish xususiyatiga ega. Fonetika o'xshash nutq tovushlarini umumlashtirsa, leksikologiya atrof muhitdagi o'xshash narsa va hodisalami so'zlar orqali umumlashtiradi. Grammatikaning morfologiya qismi so'zlar­ning m a’no xususiyatlari va morfologik belgilariga ko'ra ulami turkumlarga (ot, sifat, son va shu kabilarga) birlashtiradi. Sintaksis esa yuqoridagi mavhum umum lashmalar o'rtasidagi mazkur tilning tarixiy taraqqiyoti jarayonida vujudga kelgan munosabatlarni belgilaydi, ya’ni ayrim olingan muayyan so'zlar orasidagi o'ziga xos, xususiy munosabatlarni emas, balki turkumlar orasidagi munosabatlar tilni bu yarusining ish mavzusi hisoblanadi.
Til elementlari orasidagi mavjud munosabat pirovard natijada tilning asosiy vazifasi bo'lm ish aloqa vazifasiga xizmat qiladi: odam lar orasidagi fikr almashish quroli vazifasini bekam i-ko’st bajarishga imkon beradi. Til o ’zining bu vazifasini gaplar orqali amalga oshiradi. Demak, gap tilning asosiy birikmalaridan bo'lib, odam lar orasidagi muloqotda muhim rol o'ynaydi. SOTSIOLINGVISTIKA. Til inson hayotida nihoyatda muhim rol o'ynaydigan hodisadir.⁷ Kishi- ning butun hayoti til bilan bog'langan bo'lib, til yordamida kishilar o'zaro fikr almashish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Shu bilan birga, inson tili nihoyat darajada murakkab, bir-biriga qarama -qarshi bo'lgan sifatlarni o'zida mujassamlashtirgan hodisadir. Til kishilik jamiyatida uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratilgan barcha madaniy va ilmiy boyliklarni saqlaydigan va avloddan - avlodga yetkazib beradigan asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Tilning tabiati, mohiyati, kishilik jam iyatida bajaradigan vazifasi, strukturasi, til mexanizmining ishlash prinsiplari kabi muhim masalalar ilmiy o'rganishni talab qiladi.Tilshunoslik fanining tarixida tilning tabiati, ijtimoiy mohiyati kabi eng m uhim masalalarni o'rganishda turli nazariyalar va oqimlar mavjud bo'lgan. Jum ladan, mashhur nemis olimi Avgust Shleyxer nomi bilan bog'liq bo'lgan “Naturalistik oqim” tilni tirik organizm deb tushungan. U o'zining “ Darvin nazariyasi va tilshunoslik” nomli asarida Darvinning jonivor va o'simliklarning turlari haqidagi ta ’limotini tilga ham tatbiq qilinishi kerak deb da’vo qilgan. Uning fikricha, tilning paydo bo'lishi, rivojlanishi va evolyusiyasi tabiat qonunlariga bo'ysungan holda ro'y beradi: til tirik organizm kabi paydo bo'ladi, rivojlanadi va o'ladi. Ammo keyinchalik fan taraqqiyoti tilning tabiati va mohiyati haqidagi Avgust Shleyxer nazariyasining noto'g'ri ekanligini isbotladi. Demak, til tabiiy va biologik hodisa emas, tilning paydo bo'lishi va rivojlanishi tabiat qonunlariga bo'ysunmaydi. Aksincha, til kishilaraing mehnat faoliyati jarayonida aloqa qilish, fikr almashishga bo'lgan ehtiyojlarini qondiruvchi vosita sifatida paydo bo'lgan.
TILLARNING GENEALOGIK TASNIFI. Tillarning bir manbadan kelib chiqishini, qaysi tillar bir-biri bilan qardosh ekanligini, shu bilan birga so'zlarni, qo'shinichalarni va boshqa grammatik xususiyatlarni nazarda tutib, tillarni ayrim guruhlarga ajratadi. Genealogik tasnifda guruhlarga ajratilgan tillarning kelib chiqishi, so 'z­larning paydo bo'lishi va m anbai ularning m a’no jihatdan yaqinligi, shu bilan birga, ulardagi tovushlar va affikslar o'xshashligi hisobga olinadi.Tarixiy taraqqiyot jarayonida qardosh tillardagi so'zlarning m a’nolari va grammatik xususiyatlarining o'zgarishi hamda tovush o'zgarishlari nazarda tutiladi. Shuning uchun genealogik tasnifda tillar tarixini taqqoslab o'rganish usuli (qiyosiy-tarixiy usul) asosiy o'rind a turadi.Grammatik tuzilishlari va boshqa xususiyati jihatdan bir-biriga yaqin bo'lgan tillar guruhi til oilasi deyiladi. O’zbek, uyg'ur, qozoq, qirg'iz, ta ta r va boshqa tillar turkiy tillar oilasiga kiradi. Bu qardosh tillardagi o'xshashlik, yaqinlik ularning so'z boyligi, gram m atik qurilishi va nutq tovushlarida ifodalanadi. Shuni ham aytib o'tish kerakki, o'zaro qardosh bo'lm agan ba’zi tillarning so'z boyligidagi muayyan so'zlarda m a’no jihatdan o'xshashlik hodisalari uchrashi mumkin. Bunday hodisa bir tilga qardosh bo'lm agan boshqa b irtildan kirgan so'zlarda uchraydi. Masalan: o'zb ek tiliga arab tilidan: oila, maktab, lug'at, kitob, singari; rus tilidan: samovar, mashina, stol, stul, choynak kabi anchagina so'zlar o'zlashgan. Lekin bunday so'zlar tillarning arab tili yoki rus tili bilan qardosh til ekanligiga asos bo'lolm aydi, chunki b irinchidan, bunday tillarning qardosh ekanligini isbot qilish uchun faqat so'zning o 'zi asos b o 'la olmaydi. Ikkinchidan, har bir tilning so'z boyligida boshqa tildan kirgan so 'zlar ozchilikni tashkil etadi va ularning gram m atik xususiyatlari butunlay boshqacha bo'ladi. Uchinchidan, tarixiy taraqqiyot jarayonida turli munosabatlar tufayli boshqa tillardan kirib qolgan bunday tasodifiy so'zlar tillarning tarixini solishtirib, taqqoslab o'rganishda material bo'la olmaydi, chunki bunday tillarning tuzilishi bir-biriga to'g'ri kelmaydi. Tillarning qardosh munosabatlarni aniqlashda ularning bir o'zak tildan alohida bir til bo'lib chiqishida shu tilning tarixiy taraqqiyotini o'rganish m uhim aham iyatga molikdir. Qardosh tillarni taqqoslab o'rganishda, dastavval, har qaysi qardosh tillarda o'xshash bo'lgan bir m aterialning tarixiy taraqqiyot natijasida o'zgarib ketgan tomonlarini taqqoslab tekshirishning ahamiyati juda katta.⁸