Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

5.INGLIZ VA O’ZBEK TILIDAGI SODDA GAPLAR TUZISHNING FARQLI TOMONLARI
Sodda va qo‘shma gaplar orasidagi mo‘tadillashuvni 2 turga ajratish mumkin: 1.Sodda gapning polipropozitiv xarakteriga ko‘ra yuzaga keladigan mo‘tadillashuv. Sodda gaplar ba’zan mazmunan murakkablashib, ikki va undan ortiqpropozitsiya ifodalashga xizmat qiladi. Bunday holda qo‘shma va sodda gap orasidagipropozitsiya ifodalash miqdoriga ko‘ra zidlanish mo‘tadillashadi. Masalan: Hech nimagahayron qolmaydigan odamdan olim chiqadi. Sham yonmasa, parvona yaqin kelmaydi.(O’.Hoshimov). Ushbu misolda birinchi gap sodda gap bo‘lib, ikkita propozitsiyaifodalashga xizmat qilyapti, chunki sifatdosh o‘ram gapni mazmunan murakkablashtirib,propozitsiya ifodalashga xizmat qilyapti. Ikkinchi gap esa qo‘shma gap bo‘lib, u hamikkita propozitsiya ifodalashga xizmat qilyapti. Shu nutqiy qo‘llanishda sodda va qo‘shmagaplar propozitsiya ifodalashiga ko‘ra zidlanish belgisini yo‘qotib, neytralizatsiyagauchraydi. Ikki ob’ektiv mazmun bir sintaktik shakl orqali ifodalanib, sodda va qo‘shmagap o‘rtasidagi mo‘tadillashuvga sabab bo‘ladi.⁹ Murakkab mazmunning murakkab shaklda emas, balki sodda shaklda ifodalanishi til vositalarini tejash tamoyilining tildayaqqol namoyon bo‘lish shakllaridan biridir. Tildagi ortiqchalik tamoyili esa qo‘shmagaplarda sodda mazmunning ifodalanishiga olib keladi. 2.Qo‘shma gapning monopropozitiv xarakteriga ko‘ra yuzaga keladigan mo‘tadillashuv. Bunday mo‘tadillashuvda qo‘shma gap ikki va undan ortiq emas, bitta propozitsiya ifodalashga xizmat qiladi. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning biridenotativ voqea emas, modus ifodalashga xizmat qilishi natijasida gapda bittapropozitsiya ifodalanadi. Bunday holatni asosan ergashgan qo‘shma gaplarda uchratamiz. Bunday nutqiy sharoitda bitta ob’ektiv mazmun ifodalayotgan qo‘shma gap va sodda gaporasida mo‘tadillashuv yuzaga keladi. Bunda ortiqchalik tamoyili asosida bosh yokiergash gap propozitsiya emas, modus ifodachisiga aylanadi.Ortiqchalik tamoyilining amal qilishi, ya’ni bosh gapning faqat modus voqeaifodalashiga olib keladigan holatlar gap tarkibidagi so‘zlar ma’nosi bilan bog‘liq. Ko‘phollarda bosh gapning egasi vazifasida qizig‘i, to‘g‘risi, ochig‘i, quvonchlisi, yaxshisi, yomonikabi modallik, baho mazmuniga ega bo‘lgan so‘zlar kelganda, bosh gapdagi denotativvoqea modus «voqea» maqomini oladi, qo‘shma gap faqat ergash gapda ifodalangan birdenotativ voqea ifodachisiga aylanadi. Masalan: Gapning qizig‘i shundaki, xolam hammagapdan xabardor ekan (O’.Hoshimov) gapida bosh gapda qizig‘i–modal ma’no ifodalaydiganso‘z ega vazifasida kelgan, natijada bosh gap orqali faqat modus voqea o‘z ifodasinitopgan. Asosiy axborot esa (xolam hamma gapdan xabardor ekan) ergash gap orqaliifodalangan. Demak, qo‘shma gapda ikkita emas, bitta propozitsiya ifodalanib, sodda gapbilan bo‘lgan zidlanish mo‘tadillashgan.Mo‘tadillashuvga olib kelayotgan turli asoslar mavjud. Bunday holatni boshgapning kesimi vazifasida bilmoq, ko‘rmoq, aytmoq, ta’kidlamoq, esda tutmoq, esdanchiqarmoq, payqamoq, ishonmoq, qo‘rqmoq, fahmlamoq, tushunmoq, ogoh bo‘lmoq,o‘ylamoq, sezmoq, qaror qilmoq, aniqlamoq, tan bermoq, his etmoq, mo‘ljallamoq,shubhalanmoq kabi his-sezgi, idrok, nutqiy va fikriy faoliyatni bildiruvchi so‘zlarkelganda ham kuzatish mumkin. Bunday ma’nolar modus «voqea» ifodasi uchun judamuvofiq keladi. Masalan: Ona shuni sezdiki, o‘g‘li faqat qornini o‘ylardi (S.Ahmad)gapida kesim vazifasida sezdi–modus ifodalashga xoslangan so‘z kelgan bo‘lib, boshgapni yaxlitligicha kirish so‘z shaklida ham qo‘llash mumkin: Ona shuni sezdiki–Onaningsezishicha. Bundan ko‘rish mumkinki, ta’kid ma’nosini kuchaytirish maqsadida alohidagap sifatida shakllangan bosh gap hosil bo‘lgan. Ma’lumki, modus ifodalovchi tizim ixchamlashishga moyil bo‘ladi. Ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi va o‘rin ergash gapli qo‘shma gaplarda soda gaplarda ham ifodalanishi mumkin bo‘lgan oddiy mazmun murakkab shaklda–polipredikativ qurilmalarda beriladi. Masalan: Shunisi aniqki, qalbi pok kishining ishlari hampok bo‘ladi. (“Durdonalar xazinasi”). Qo‘shma gapning bosh gapi (Shunisi aniqki) orqalimodus, ergash gapi (qalbi pok kishining ishlari ham pok bo‘ladi) orqali esa asosiy denotativvoqea ifodalangan. Ushbu ergash gapli qo‘shma gap orqali ifodalangan diktumni Qalbi pokkishilarning ishlari ham pok bo‘lishi aniq tarzidagi sodda gap bilan ham ifodalash mumkin.Bu o‘zaro ma’nodosh bo‘lgan gaplarning mantiqiy asosi farq qilmaydi. Denotativ asosimushtarak bo‘lgan mazkur gaplarning faqat ifoda jihatida o‘zgarish ro‘y bergan. Buqo‘shma gapda mazmun va shakl jihatidan nomutanosiblikni–asimmetriyani keltiribchiqargan. Qo‘shma gap va sodda gapdagi zidlanish shu holatda mo‘tadillashdi.Tilda semantik-sintaktik nomutanosiblikning yuzaga kelishi tildagi doimiy ikkitamoyilning–ortiqchalik va til vositalarini tejash tamoyillarining u yoki bu shakldanamoyon bo‘lishidan iborat [6]. Tildagi ortiqchalik tamoyilining qarama-qarshi qutbi tilvositalarini tejash tamoyili bo‘lib, sodda gaplardagi semantik-sintaktik nomuvofiqlik,asosan, ana shu printsip asosida yuzaga keladi. Murakkab mazmunning murakkabshaklda emas, balki sodda shaklda ifodalanishi til vositalarini tejash tamoyilining tildayaqqol namoyon bo‘lish shakllaridan biridir. Tildagi ortiqchalik tamoyili esa qo‘shmagaplarda sodda mazmunning ifodalanishiga olib keladi.Ergashgan qo‘shma gaplar shakl va mazmun birligidan tashkil topgan butunlikbo‘lib, bu birlik qo‘shma gapda semantik jihatdan qiymatga ega bo‘lmagan nisbiyso‘zlarning qo‘llanishi natijasida buziladi. Ma’lumki, ergashgan qo‘shma gaplarda havolabo‘laklar–nisbiy bo‘laklar faol qo‘llanadi. Bu so‘zlar semantik qiymatga ega bo‘lmay,ergash gaplar tomonidan izohlanadi.¹⁰ Til birliklari qurilishida ikki xil tamoyilni kuzatish mumkin, ya’ni tejamlilik vaortiqchalik tamoyillari. Tejamlilik tamoyili sodda gaplarda ham, qo‘shma gaplarda hamkuzatilishi mumkin. Ortiqchalik tamoyili–til birliklarining mazmun xususiyatiga egabo‘lmasdan, faqat shakliy ifodaga ega bo‘lib, gap qurilishida ishtirok etishidir.Tilshunoslikda ortiqchalik atamasi ikki xil talqinga ega: 1) matnda hech qanday semantikyuk olmagan, ya’ni biror vazifa bajarmagan til birligi; 2) adabiy me’yorga nisbatan olinib,shartli ifodalanadi, ya’ni mavjud semantikaning turli til birliklarida takrorlanib, ortiqchama’noga egalik qilishi. Ortiqcha deb hisoblangan ma’no fakultativ yoki tavtologikxarakterda bo‘lmay, ma’lum konnotativ, emotiv ma’no ifodalashga xoslangan bo‘ladi.Ortiqchalik, birinchidan, til birliklarida doimiy o‘ziga xoslik sifatida, ikkinchidan, uslubiy ortiqchalik sifatida tushuniladi.
Gapning semantik qurilishini semantik sintaksis o'rganadi. Traditsion sintaktik nazariyalarda, asosan, gapning formal qurilishi va sodda gaplarning tuzilishi, shuningdek ushbu sodda gaplardagi intonatsiya masalasi alohida o'rganiladi. Faqat ayrim o'rinlardagina sodda gaplarning semantikasiga murojaat qilindi. Gapning ma'no xususiyati va tarkibi ham, gapning semantik turlari, gapning formal va semantik strukturalarining o'zaro munosabati ham yaqin yillargacha maxsus o'rganish obyekti hisoblanmas edi. Ushbu maqolada, sodda gaplarning qurilishi va ularning intonatsiyasi haqida fikr hamda mulohazalar qilinadi. Gap bilan fikr o'zaro dialektik aloqadir. Gapda fikr ifodalanadi. Fikr doimo gap orqali shakllanadi. Demak, gapni o'rganar ekanmiz, uni fikr bilan bog'lab tekshirishimiz kerak. Gap ma'lum fikrni ifodalash bilan birga, har xil his-tuyg'ularni ham ifodalaydi. Biroq bu emotsiyalar fikr bilan bog'liq holda ro'y beradi. Demak, gap intellektual (aqliy) holatni ham ko'rsatadi. Gapning xarakterli belgilari predikativlik va intonatsiya ekanligi bizga ma'lum. Bu belgilar gap tushunchasining asosi, gapning shakllantirish vositasidir. Har bir gapning reallik bilan bog'liqligi haqida biror fikr, xabar bayon qilish gap mundarijasining voqelik bilan bog'liq ekanligini ko'rsatadi. Bu hodisa-gap mundarijasining real voqelik bilan aloqadorlik hodisasi predikatsiya sanaladi. Gap fikrni ifodalaydi, ma'lum maqsadni bayon qiladi. Bu hodisa, birinchidan, shu gapdagi fikrning borliqqa munosbaati, ikkinchidan, so'zlovchining sub'ektiv munosabati - modallik (reallik, gumon, taxmin, istak kabilar) bilan, zamon va shaxs bilan bog'lanadi. Gapni shakllantiruvchi, gapning asosi bo'lgan predikativlik hodisasi, odatda, so'zlarning predikativ qo'shilishi bilan ifodalanadi. (Ega va kesimning o'zaro munosbati: Bola yugurdi. Bola yosh kabi) Lekin predikativlik tabiiy, bir so'zdan iborat bo'lgan gaplarda ham mavjud. (Qor! Tun. kabi) Bir so'zdan iborat gaplardan konkret gap bo'lagini topib bo'lmaydi. Demak, predikativlik bunday gapga butunicha xos bo'ladi. Bularning hammasida, shubhasiz, intonatsion tugallik bor. Bundan gapda predikativlik bilan intonatsion tugallikning birgalikda harakat qilishi, bir-biriga moslashgan bo'lishi anglashilib turadi. Intonatsiya predikatsiyani ifodalash vositalaridan biridir, bu hol ham gapning eng asosiy belgisi predikativlik ekanligini ko'rsatadi. Predikativlik hodisasi orqali gap so'z birikmasidan, predikativ qo'shilma predikativ bo'lmagan qo'shilmadan aniq farqlanib turadi: yosh bola (voqelikka munosabat: reallik, real emaslik, istak kabi ma'nolar, ma'lum maqsad, zamon munosabati ko'rsatilmagan; intonatsion tugallik yo'q-bunda fikr ifodalanmaydi) - Bola yosh (predikatsiya ifodalangan: voqelikka munosabat ko'rsatilgan - tugallik, zamon munosbaati, gapga xos intonatsiya). Yosh bola va bola yosh qo'shilmalarining analizi shuni ko'rsatadiki, bularning har ikkalasida ham predmet va belgi tasavvurlarining munosabati ifodalangan, lekin ikkinchisida predmetning belgisi predikativlik yo'li bilan ko'rsatilgan, paytga munosabat ifodalangan. Gapning kommunikativ maqsadiga qo'ra nutqiy aloqa turiga asoslanadi. So'zlovchi o'zining maqsadiga muvofiq keladigan gap shakllarini tanlaydi. Shunga ko'ra, gaplar quyidagi turlarga bo'linadi: 1) darak gaplar, 2) so'roq gaplar, 3) buyruq gaplar, 4) istak gaplar. Har bir gap anglatadigan fikrni, shu gapdan kuzatilgan maqsadni so'zlovchi va tinglovchi bir xil tushunadi. So'zlovchining so'zda tutgan maqsadiga, emotsionalikka qarab ya'ni biz muloqotda tez tez ishlatadigan sodda gap intonatsiyasi aynan biz aytmoqchi bo'lgan ma'noni berish uchun ham qo'llaniladi. Sodda gap intonatsiyasining to'g'ri qo'yilishi orqali gapning haqiqiy ma'no mazmuni tushuniladi. Gapning tuzilishi ham shunga mos shaklda bo'ladi. Masalan, so'rashni bildiradigan gaplarning tarkibida kim, qaysi kabi olmoshlar ishtirok etadi: Kim keldi? Bu - so'roq gapning shunga moslangan tipik shakllaridan biri. Demak. gap qurilishining so'zlovchi tomonidan ko'zda tutilgan maqsadga (darak, so'roq, buyruq mazmunlariga), emotsionallikka mos keladigan tipik shakllari bor. Lekin, birinchidan, bir turning tipik shakli nutqda boshqa tur uchun qo'llanishi ham mumkin (masalan, so'roq gapning muayyan o'rinlarda darak yoki buyruq mazmunini berish uchun qo'llanishi), ikkinchidan, gap nutq ichida, situatsiyaga qarab turlicha tushunilishi mumkin. Masalan, Kim gapirdi? gapi ishlatilish o'rniga, intonatsiyaga qarab, "Gapirgan odam kim?" mazmuniga ham, "Hech kim gapirgani yo'q-ku" mazmunida ham qo'llana oladi.¹¹


XULOSA
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ingliz va o’zbek tillaridagi nafaqat soda gaplar balki butun grammatikasining juda ham bir biriga o’xshash va shu bilan birga bir biridan farq qiladigan joylari ham mavjud. Tilshunoslikdagi asosiy tushunchalardan biri lisoniy birliklar orasidagi zidlanish hodisasidir. Ma’lumki, til sistemasida muayyan ziddiyatda bo`lgan ikki lisoniybirlik nutq jarayonida ma’lum sharoitda zidlanishga asos bo‘lgan belgilarini yo‘qotib, bir xil bo‘lib qolishi mumkin. Ma’lum nutqiy sharoitda ikki lisoniy birlikning zidlanish belgilarining yo‘qolishi mo‘tadillashuv (neytralizatsiya) sanaladi. Mo‘tadillashuv tushunchasi dastlab faqat fonologik sath birliklari uchun qo‘llanilgan. Keyinchalik tilning boshqa sath birliklari, xususan, sintaktik sath birliklari uchun ham bu termin qo‘llanila boshlandi. Sintaktik neytrallashuv fonologik neytrallashuvdan farqli ravishda ikki xil ko‘rinishga ega ekanligi tilshunos olim A.Nurmonov tomonidan ilgari surilgan. Bular: oppozitiv a’zolarning mazmunan bir xilbo‘lib qolishi va bir oppozitsiyaning inkor a’zosi bilan ikkinchi oppozitsiya tasdiq a’zosining mazmunan bir xil bo‘lib qolishidir. Sintaktik sathda, xususan, sodda gap sathida darak, so‘roq, buyruq gaplarningshakli va mazmuni o‘rtasidagi zidlanish belgilarining yo‘qolishi natijasida ham neytralizatsiya hodisasi yuz berishi haqida ma’lum izlanishlar mavjud. Ma’lumki,qo‘shma va sodda gaplar to‘liq predikativlikka ega birliklar miqdoriga ko‘ra farqlanadi, ya’ni sodda gapda bitta to‘liq predikativlikka ega birlik, qo‘shma gapda esa ikki va undan ortiq predikativ markaz mavjud bo‘ladi. Bundan tashqari, sodda va qo‘shma gaplar denotativ voqea–propozitsiya ifodalashiga ko‘ra ham o‘zaro zidlanishga ega. Chunki mohiyatan sodda gaplar muayyan bir voqea ifodachisi sifatida, qo‘shma gaplar esa ikki yoki undan ortiq voqealar o‘rtasidagi munosabat ifodachisi sifatida mavjuddir. Ma’lumn utqiy qo‘llanishlarda sodda va qo‘shma gaplar orasidagi zidlanishlar mo‘tadillashishi mumkin. Hozirgi yoshlarimiz borgan sari ingliz tilini hamda boshqa chet tillarini o’rganayotganlarining soni ortib boryapti. Mana shu faktlarga asoslangan holda qo’rqmasdan aytish mumkinki, yaqin kelajakda yoshlarimiz o’zlashtirayotgan chet tillari sababli ularga va ular bilan bizning ona tilimiz orasidagi farq borgan sari oydinlashib boradi va albatta bularni hammasini kimdir qog’ozga tushirib izohlab berishi kerak albatta.