Buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunoslik kafedrasi

4. INGLIZ VA O'ZBEK TILLARDAGI BIRIKMALARNI SHAKLLANISHIDAGI QIYINCHILIKLAR
Semantik tabiati nuqtai nazaridan barcha birikmalar idiomatik bo'lmagan birikmalarga (shaffof birliklar deb ham ataladi) va idiomatik birikmalarga bo'linishi mumkin. Shaffof birikmalarning ma'nolarini ularning tarkibiy qismlari ma'nolari orqali osongina tushunish mumkin, shuning uchun dengizchi-dengizda ishlaydigan odam, kosmik kema-bu kosmosda sayohat qilayotgan transport vositasining metafora nomlanishi. Bunday so'zlarni lug'atga kiritmasdan va jonli so'z birikmalariga kiritmasdan turib ham qolipga moslab yaratishimiz mumkin diomatik birikmalarning ma'nosi tilni bilmaydiganlar uchun chalg'itishi mumkin. Masalan, doska qora bo'lmasligi mumkin. Nogironlar aravachasi-bu g'ildiraklari bo'lgan nogironlar uchun stul, ammo kreslo-bu hali yura olmaydigan chaqaloqlar uchun maxsus stul va bu erda hiyla-nayrang shundaki, g'ildiraklari bo'lgan har bir stul nogironlar uchun emas. Ikki element o'rtasidagi munosabatlar ham boshqacha ekanligini isbotlaydi. Bu haqiqatni bir xil determinant quloqqa asoslangan bir nechta birikmalar misolida osongina isbotlash mumkin: ear pain (pain in the ear), ear mark( mark in the ear of the animal), ear lobe( lower part of the ear), ear drops( drops for the ears), earrings (ring for the ear).
Ingliz tili juda ko'p sonli tautologik birikmalarni biladi, ular semantik tuzilmalari qisman bir-biriga mos keladigan elementlardan iborat, masalan. troutfish, egineerman, tumblerglass. Muhim haqiqat shundaki, hatto ushbu so'nggi holatlarda ham birinchi element ikkinchisining ma'nosini belgilaydi. Birikmalarning semantik tuzilishini o'rganishga yana bir yondashuv bir tomondan qo'shma so'z bilan ikkinchi tomondan ularning elementlaridan tashkil topgan iboralar o'rtasidagi munosabatdir⁹. Masalan, we can compare it with a tray for ash and ash or a hair brush, a brush for hair, a paper knife and a knife for paper.
Bu munosabatlar olimlar juda kutilmagan buzilgan va singan bo'lishi mumkin murakkab so'zlar aniq grammatik naqsh mavjudligi o'ylab qilish, shunday qilib, bir kitob sotuvchisi kitob sotadi bir shaxs, a bookbinder kitoblarni bog'laydi kim u, lekin bir bukmeykerlik kitob qiladigan kishi emas, balki ot poygalarida garov o'ynab tirikchilik qiladigan kishi. Bundan tashqari, bu kun bir ish muddatli. Ularni tilning boshqa so'zlaridan ajratib turuvchi birikmalar mezonlari hozirgi zamon tilshunosligida yana bir muhim muammodir. Aslida, bu tilning imlo standartlari bilan bog'liq shaxsiy qiziqish emas, balki umuman lingvistik birlik sifatida so'z muammosi. Qanday qilib keng so'z kabi qo'shma so'zni ikki alohida so'zdan ravon nutqda keng qilich bilan ajratish mumkin? Turli tilshunoslar ushbu savolga fonologik, morfologik, sintaktik va grafik mezonlar bo'lgan turli xil yondashuvlarni taklif qilishdi. Bularning barchasidan eng kam ilmiy, albatta, oxirgisi, chunki bu tabiiydir birgalikda yoki chiziqcha orqali yozilgan ikkita jarohatlaydi bitta so'z hosil qilishi kerak. Grafik mezonga e'tirozlar bo'lishi mumkin:
a. written speech is always secondary in comparison with oral speech, it tries to reflect only the oral presentation.
b. for example we often come across different types of spelling in quite a number of cases which are different dincotioners. a director and a head-master, a speaker and a loud speaker. Compared to Russian authography, English spelling is very poorly standardized.
Fonologik mezon. To'g'ri, barcha ingliz birikmalari birinchi bo'g'inda ta'kidlangan. Biroq, bu qoida ikkita teng valentlikka ega bo'lgan qo'shma sifatlar bilan haqiqiyligini yo'qotadi, masalan: kulrang-yashil, yangi tug'ilgan, oson, binafsharang va boshqalar. Bundan tashqari o'rmonchi ikkinchi element bitta so'z bilan takrorlanadigan so'zlarning kombinatsiyasi bilan sodir bo'lishi mumkin, masalan: bu ovqatlanish stoli edi, yozuv stoli emas, xuddi ikkita qo'shma so'z kabi talaffuz qilinadi. Bu yerda so'z jadvalining e'tiborsizligi ikkita aniqlovchi element - ovqatlanish va yozish o'rtasidagi farqni ko'rsatadi.
Morfologik mezon ba'zan bunday birikmalarning ko'plik shakllari juda nostandart usullar bilan qurilganligi kabi bir qator misollar bilan namoyon bo'ladi. Amaliy grammatika kursidan ma'lumki, hayotning ko'plik shakli hayotdir, lekin hali-hayot birikmasining ko'plik shakli hali-hayotdir. Ba'zi biriktiruvchi elementlar birikmalarda juda noyobdir, masalan: Anglo-sakson, sotsial-psixologik, hunarmand va boshqalar. Biroq, bunday misollar zamonaviy ingliz tilida juda kam. Sintaktik mezon shundan iboratki, bepul kombinatsiya qora qush faqat undan oldingi element bilan ishlatilishi mumkin, murakkab bilan esa buni umuman amalga oshirish mumkin emas. Biroq, xuddi shu tarzda biz ingliz tilidagi blacktrade, blacktable va boshqalar kabi iboralarning birinchi elementini o'zgartira olmaymiz. Birlik qo'shma so'z yoki erkin ibora ekanligini aniqlash uchun odatda biron bir mezon turi talab qilinmaydi. Buning uchun avval barcha birliklarga alohida munosabatda bo'lish kerak, ikkinchidan yuqorida aytib o'tilgan mezonlarning kamida ikkitasidan foydalanish kerak. Yana bir muammo shundaki, qo'shma so'zni lotin so'zidan ajratish. Ba'zi tarixiy yoki etimologik ildizlar birikmalarda shunchalik tez-tez ishlatiladiki, ular affikslarga o'xshab, yarim affikslarga aylana boshlaydi, garchi ular tilda mustaqil ravishda ishlatilsa ham. Bunday elementlar: - man, - berry - er va boshqalar. So'zlar ichida bunday elementlar semantik va rasmiy xususiyatlarini yo'qotishni boshlaydi. Ular stressni yo'qotadilar va kamaytirilgan variantlar sifatida talaffuz qilinadi¹⁰. Biz erkak va ayolni politsiyachi deb atashimiz mumkin, ammo zamonaviy AQShda ularni ajratish juda kuchli tendensiya mavjud, masalan: an entrepreneur and a businesswoman and even a businessman. Ana shunday yarim affikslardan biri-godlike, ladylike, unladylike kabi. Yarim affikslar nafaqat postpozitsiyada, balki predlogda ham bo'lishi mumkin, masalan: microavtobus, miniyubka, va b.
Ingliz tilida birikmalarni aniqlashning yana ikkita muammosi mavjud. Stone wall kabi birikmalar tushunmoq kerak, flower garden, trailway kabi, va hokazo. Bundan tashqari, frazema fe'llarini birikmalar sifatida ko'rib chiqish kerakmi yoki yo'qmi? Bundan tashqari, boshqa tillarda o'xshash so'zlar nisbatan ingliz aralashmalarda o'ziga xos xususiyatlarga ega:
1. Ularning elementlari deyarli har doim nutqda erkin shakllar sifatida ishlashi mumkin (rus tiliga taqqoslang, ko'pincha so'zning ikkinchi elementi hech qachon alohida ishlamaydi);
2. Inglizcha qo'shma so'zlar odatda juda kam sonli istisnolarga ega bo'lgan ikki pog'onali tuzilmalardir (mother-in - law). Bu istisnolarni faqatgina yodda saqlash kerak. O'zbek tilida ham so'zlarda yoki ba'zi birikmalarda istisnoli holatlar uchrab turadi. Bu so'zlarni noo'rin ishlatish nutqiy grammatik qoidalarni buzilishiga va gap ma'nosi noto'g'ri bo'lishiga olib keladi.
Ingliz birikmalarini tasniflashga juda ko'p urinishlar bo'lgan. Eng muvaffaqiyatli bo'lganlar quyidagi printsipga asoslanganlar edi:
1) tarkibiy turi,
2) bog'lovchi element,
3) nutq qismi.
Nutq birikmalarining bir qismi aniq tarkibiy naqshga muvofiq tasniflanishi mumkin. Tarkibiy turiga kelsak, bizda:
1) elementlarni bog'lovchi holda oddiy (handmade);
2) bog'lovchi element sifatida unli yoki undosh tovush/harf bilan (masalan, electrocity, speedometer, Afro-American);
3) predloglar yoki bog'lovchilar bilan ifodalangan ba'zi bog'lovchi elementlar bilan (masalan, rock'n'roll, forget-me-not). 
Qo'shimcha tarkibiy tasniflardan biri shundaki, tarkibiy tuzilish tuzilishiga ko'ra:
1) oddiy (filmstar);
2)bitta element (zanjirsimon chekuvchi) bo'lishi bilan;
3)bitta element qirqib olingan asosli bo'lishi bilan (X-mas, h-bag, T-shirt);
4) bir element bir aralashma ildiz o'zi bo'lish bilan (binbascet).
Nutqning bir qismiga ko'ra, birinchi sinf otlardir. Barcha qo'shma otlar quyidagilarga bo'linadi:
a) endosentrik birikmalar - referent elementlardan biri bilan nomlangan va boshqasi bilan tavsiflangan birikmalar (masalan, quyoshnuri, xizmatkor, ko'zoynak, doska);
b) ekzotsentrik birikmalar - referent umuman nomlanmaydi va faqat birikmani bir butun qilib referent nomlaydi; ekzotsentrik birikmalarni set ifodalariga qiyoslash mumkin (mas. qo'rqinch, lickspittle (lickspittle), Hangover, makeup, go-ore (Trouble));
v) keyingi turning sxemasi quyidagicha: sifatdoshli o'zak + ot o'zak, referent (blackshirt (bigvig) ga ega bo'lgan biror kishini yoki biror narsani ajoyib xususiyati bilan metonimik nomlash. fashist), fathead (axmoq, air-headed), high-brow (intellektual), lazybones (dangasa).
Murakkab so'zlar turli yo'llar bilan tasniflanishi mumkin, shuning uchun olimlarning barcha dalillariga qaramay, zamonaviy ingliz tilida odatda uchta turdagi birikmalar mavjud:
1) tashqariga chiqish, toshib ketish, izlab topish, turish va hokazo. - ushbu fe'llar haqida fikrlar boshqacha bo'lishi mumkin. Ba'zilar ularni birikmalar deb hisoblashadi (masalan, Genri Marchant), boshqalari iboralar sifatida qarashadi.
2) shantaj qilish, asal oyi, laqab qo'yish - aslida bular endosentrik nominal birikmalardan tipik konversiya holatlaridan boshqa narsa emas.
3)to lead-boshqarmoq, to house-saqlamoq, to proof (-) read, to hijack - bular qo'shma otlardan lead-boshqaruvchi, house-saqlovchi, proof-o'quvchi tashkil etgan.