Buxoro Innovatsion Tibbiyot Instituti

Mavzu: buffer sistemalari

• Bufer eritmalari – ma’lum pH qiymatiga ega bo’lgan, suyultirilganda yoki ko’p bo’lmagan miqdorda kislota va asos qo’shilganda ham pH qiymatini yetarli o’zgarmas darajada saqlab qoluvchi eritmalar.
• pH ni normal holatda saqlab turadigan eritmalar bufer sistemalar hisoblanadi. Kimyoviy jarayonlarda , laboratoriyada, texnikada pH ni o’zgarmas holatda ushlab turish uchun bufer eritmalaridan foydalaniladi .
• Odam organizmini normal faoliyatida qonda va organizmning turli biologik suyuqliklarida H va OH ionlarining konsentratsiyasi o’zgarmas holarda bo’ladi. Qonda pH 7,3-7,4 oralig’ida bo’ladi. Agarda qonning pH 0,4 birlikka o’zgarsa, organizm yashashdan to’xtaydi.

Eritmalar tarkibi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi:

• Eritmalar tarkibi bo’yicha 3 guruhga bo’linadi:
• 1. Kuchsiz k-ta va ularning tuzli aralawmasidan iborat;
• 2. Kuchsiz asos va uning tuzli aralashmasidan iborat;
• 3. Ko’p asosli k-talar tuzlarining aralashmasidan iborat.

Bufer eritmalarning ta’sir etish mexanizmlari

• Eritmalarning pH qiymatini o’zgartirmasdan saqlash xossasiga Bufer ta’sir deyiladi.
• Bufer sistemalarning vodorod
• ionlarining konsentratsiyasi va eritma pH ini doimiy saqlab turish hususiyati
• bufer ta`siri mexanizmi deyiladi. Buni atsetatli bufer eritmaning ta’sir
• mexanizmi misolida ko‘rib chiqaylik:
• Atsetatli buferga xlorid kislota qo‘shilganda HCl aralashmadagi tarkibiy
• qismlarning biri (CH3COONa) bilan reaksiyaga kirishadi:
• CH3COO- +Na++H++Cl- → Na++Cl- +CH3COOH

• Tenglamadan ko‘rinib turganidek, kuchli kislota ekvivalent miqdordagi kuchsiz kislota bilan almashtiriladi (bu holda HCl CH3COOH bilan almashtiriladi).
• Ostvaldning suyultirish qonuniga muvofiq, sirka kislota konsentratsiyasining ortishi bilan uning dissotsilanish darajasi pasayadi, buning natijasida esa buferdagi H+
• ionlarining konsentratsiyasi kam o‘zgaradi.
• Bufer eritmaga ishqor qo‘shilganda vodorod ionlarining konsentratsiyasi va pH ham kam o‘zgaradi. Ayni vaqtda ishqor buferning boshqa tarkibiy qismi
• (CH3COOH) bilan neytrallanish reaksiyasiga kirishadi:
• CH3COOH+Na++OH- →CH3COO- +Na++H2O

• Buning natijasida qo‘shilgan ishqor reaksiya muhitiga birmuncha kam ta’sir qiladigan kuchsiz asos tuzining ekvivalent miqdori bilan almashtiriladi (gidrolizga qarang) ana shu tuzning dissotsiyalanishidan hosil bo‘ladigan
• CH3COOanionlari sirka kislota dissotsilanishiga birmuncha susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Bu reaksiya jarayonida sirka kislota sarf bo‘lgani uchun , H+ ionlarining ancha kamayishini kutish kerak edi. Biroq, aralashma (pH) ning faol kislotaliligi deyarli o‘zgarmaydi chunki reaksiyaga kirishgan kislota i onlari
• H+ va CH3COO o‘rniga potensial kislotalilik hisobiga yangi H+va CH3 COO ionlari hosil bo‘ladi.

Inson organizmidagi asosiy Bufer sistemalar

• 1.Gidrokarbonatli bufer sistema-
• hujayraning tashqarisidagi asosiy bufer sistema. Bu bufer sistema qonning asosiy bufer sistemasi bo’lib u qon bufer sig’imining 53% tashkil etadi.
• 2. Fosfat bufer sistema-
• bu bufer sistema turli biologik suyuqliklarda, siydikda, ovqat hazm qilish bezlarining shirasida, buyrakda boradigan fiziologik jarajonlarni normallawtirib turadi.
• 3. Oqsilli bufer sistema-
• Organizm massasining 25% ni oqsil modda tashkil qiladi. Bu eng kuchli bufer sistema. Oqsilli bufer sistemasi protein k-ta va uning tuzidan tashkil topgan.

• 4. Oksigemoglabin-
• qonning bufer sig’imining 75% ni tashkil etad.
• Gemoglabinning bufer xossalari o’zining ta’sir mexanizmlari jihatidan oqsilli bufer sistemalarga o’xwaydi.
• Bufer sistemalarning tibbiyotdagi ahamiyati
• Organizmning H+ionlari konsentratsiyasining ma’lum qiymat chegaralarida saqlay olish qobiliyati kamayganda kislota-asos muvozanati
• buziladi va natijada biosistemalarda atsidoz yoki alkaloz holatlari kuzatiladi.

• Kislota-asos muvozanat qiymatlarining fiziologik ko‘rsatkich
• kattaliklaridan chetga chiqishi turli sabablarga ko‘ra kelib chiqishi mumkin. Bu sabablarni umumlashtirgan holda uch turga bo‘lish mumkin:
• 1) O‘pkadan CO2 ajratib chiqarish jarayonining buzilishi;
• 2) Metabolizm jarayonlarining o‘zgarishi natijasida ko‘p miqdorda kislota yoki asos xossali moddalarning hosil bo‘lishi.
• 3) Kislota yoki asos xossasiga ega bo‘lgan moddalarning buyrak orqali tashqi muhitga chiqarib yuborilishining buzilishi.

• Ko‘p hollarda odam organizmidagi kislota-asos muvozanatining buzilishi bu uch turning birgalikdagi ta’siri natijasida kelib chiqadi.
• Respirator yoki nafas atsidozi organizm uchun eng xavfli bo‘lgan kislotaasos muvozanatining buzilishiga olib keladi.Uning kelib chiqishiga nafas
• olishning bir minutdagi umumiy hajmining kamayishi sabab bo‘ladi va qator kasalliklar (bronxit, bronxial bug‘ma (astma), o‘pka emfizemasi va atalektaza, mexanik tabiatli asfiksiya, qon aylanishining susayishi va h.) natijasida shakllanadi.