Буюк сохибкирон Амир Темур тарихи ҳақида

Mavzu: Buyuk soxibkiron Amir Temur

Reja:

1. 
   Amir Temur – Buyuk sarkarda.
   
2. 
   Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan yirik asarlar.
   
3. 
   Amir Temur davrida Samarkandda miniatyura rassomchilik maktabi haqida.
   
4. 
   Amir Temurning ta’lim-tarbiyaga qo‘shgan xissasi.
   
5. 
   Xulosa
   

1. Amir Temur – Buyuk sarkarda.

Amir Temur – buyuk shaxs, kuragi yerga tegmagan sarkarda, yirik davlat arbobi, qonunshunos, talantli me’mor, notiq, ruhshunos, shu bilan birga el-yurtini, xalqini sevgan va uni mashhuri jahon qilgan xalqimiz farzandi. Amir Temurning tarixi ko‘p jildlik kitoblar yozishga arziydi. Mustaqillikka erishgunimizga qadar buni amalga oshirish imkoniga ega emas edik. Chunki kommunistik g‘oya bunga yo‘l bermadi. Amir Temurning o‘zi tahqirlanib tuhmatu malomatlarga qoldi.

Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi. Sohibqiron o‘z poytaxti bo‘lmish Samarqandni yer yuzining chinakam madaniy-me’moriy va ilmiy-ma’naviy markazlaridan biriga aylantirgan. Bu ulug‘ zot kurdirgan me’morchilik va xalq san’atining javohirlari yanglig‘ bugungacha qad ko‘tarib to‘rgan osori-atiqalar shahar va qishloqlarimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib kelmoqda.
Amir Temur 1336 yilning 9 aprelida Shahrisabzning Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida tavallud topdi. Temurning yoshligi va yigitlik yillari mamlakat og‘ir ijtimoiy-siyosiy buhron iskanjasiga tushib qolgan bir davrda kechdi.
Amir Temur Mo‘g‘ullarga kuyov bo‘ladi, ya’ni Saroymulkixonim (Bibixonim) mo‘g‘ullar sulosasidan hisoblanadi. Shu bois o‘z qaynotasi tomonidan "Ko‘ragoniy" (Ko‘ragon-kuyov degani) unvoni bilan taqdirlangan.
Uzoq va mashaqqatli kurashlardan so‘ng Amir Temur o‘z raqiblarini yengib, hokimiyatni qo‘lga kiritdi. Mayda, tarqoq feodallarni birlashtirib, markazlashgan davlat bunyod etdi, mamlakatda iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar qildi.
Xatto Amir Temur Boyazid sulton bilan bo‘lgan "Loy" jangida oyog‘idan yaralandi va bir umrga cho‘loq bo‘lib qoldi. G‘arbliklarning Temurlang nomi bilan atashlariga sabab ham, mashhur "Loy jangi"da oyog‘idan yaralangani va cho‘loq bo‘lib qolganligidadir.
Amir Temurning tarix oldidagi xizmati benihoyat katta. Birinchidan u mamlakatda yuqorida aytganimizdek kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka barham berib, el-yurtni o‘z tug‘i ostiga birlashtira oldi, mo‘g‘ullar zulmiga barham berib, markazlashgan yirik feodal davlatni barpo etdi. Bu bilan hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniyat rivojiga mustahkam zamin yaratib berdi.
Bugun “Temur va Temuriylar madaniyati”, “Temuriylar davlati”, “Ulug‘bek va astronomiya maktabi”, “Navoiy” va “Bobur” kabi qutlug‘ so‘zlarni nafaqat o‘zbekning, balki jahon xalqlari asarlari sahifalarida uchratar ekanmiz, bu gaplarning zaminida albatta Amir Temurning ulkan xizmatlari yotadi. Ikkinchidan, Amir Temur, o‘zi bilibmi-bilmasdanmi, lekin bir qator xalqlar va yurtlarni mustamlakachilar zulmidan ozod bo‘lishiga yordam berdi.
Masalan, o‘sha davrning eng qudratli hukmdorlaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni tor-mor keltirib, Bolqon yarim oroli va Yevropa xalqlariga ozodlik bag‘ishladi; Oltin O‘rda xoni To‘xtamishni ikki marta tor-mor etib, Rossiyani mo‘g‘ullar hukmronligidan qutulishini tezlashtirdi. Uchinchidan, Turkiston zaminini ziroatchilik, hunarmandchilik, ilm-fan va madaniyati rivojlangan ilg‘or mamlakatga aylantirdi.
Shukrki, mamlakatimiz istiqlolga erishgan vaqtdan e’tiboran Amir Temur shaxsi xalqimiz uchun yana Vatan va millat timsoliga aylandi. Mustaqilligimizning har bir tadbirida, O‘zbekistonning har bir qadamida ul buyuk zot ruhi bizga hamrohu hamnafas bo‘lib bormoqda.
Amir Temurda Vatanni sevish, xalqini ulug‘lash, ulardan fahrlanish va g‘ururlanish singari oliy ma’naviy fazilatlar barq urib to‘rgan.
Amir Temurning “Temur tuzuklari”, Nizomiddin Shomiy, Sharafiddin Ali Yazdiylarning “Zafarnoma” lari, Ibn Arabshohning “Temur haqidagi habarlarda taqdir ajoyibotlari” va boshqa asarlarda keltirilgan sohibqironning ibratli ishlari, pand-nasihatlari va o‘gitlaridan ham uning kimligini bilib olsa bo‘ladi. Bular el-yurt va fuqarolarning tashvishi, raiyatparvarlik, mehr-muruvvat, qo‘shnichilikka rioya qilish va nihoyat, mardlik va qahramonlik haqidagi o‘gitlardir Sohibqironning bunyodkorlik sohasidagi tarixiy xizmatlari beqiyos. Amir Temur va uning avlodlari sa’yi-harakatlari bilan qurilgan madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, saroylar, bozorlar, qal’alar, kanallar yo‘l va ko‘priklar va boshqa inshootlarning son-sanog‘i yo‘q. Amir Temurning bevosita rahnamoligida bunyod etilgan Bibixonim jome’ masjidi, Go‘ri Amir, Ahmad Yassaviy, Zangi ota maqbaralari, Oqsaroy va Shohi Zinda me’moriy mo‘jizalari, Bog‘i Chinor, Bog‘i Dilkusho, Bog‘i Behisht, Bog‘i Baland singari o‘nlab go‘zal saroy-bog‘lar va shu kabi boshqa inshootlar shular jumlasiga kiradi.
Tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, Amir Temur “Obodonlikka yaraydigan biror qarich yerning ham zoye bo‘lishini ravo ko‘rmasdi”.
Tarix bu qo‘hna dunyoda juda ko‘p jahongirlarni ko‘rgan. Amir Temurning ulardan farqi shundaki, u umr bo‘yi bunyodkorlik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Uning “Qay bir joydan bir g‘isht olsam, o‘rniga o‘n g‘isht qo‘ydirdim, bir daraxt kestirsam, o‘rniga o‘nta ko‘chat ektirdim”, degan so‘zlari bunyodkorlik, yaratuvchanlik faoliyatining tasdig‘idir.
“Agar bizning qudratimizni bilmoqchi bo‘lsangiz, qo‘rgan binolarimizga boqing” deganda Amir Temur, avvalo o‘z halqiga, kelajak avlodlariga murojaat qilgan, desak yanglishmaymiz.
Har qanday jamiyat taraqqiyotini ilm-ma’rifatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Buni teran anglagan sohibqiron hokimiyatga kelishi bilan chiqargan dastlabki farmonlarini madrasalar barpo etishga, ilm toliblariga nafaqalar tayinlash bilan boshlagan. Qaysi bir shaharga tashrif buyurmasin Amir Temur avvalo o‘sha yerlik olimu fozillar bilan uchrashar, ular bilan suhbat qurar, turli mavzularda bahslashar edi.
Tarix, tibbiyot, matematika, astronomiya, me’morchilik sohalarida yuksak salohiyatga ega Amir Temur uchun bu tabiiy hol edi. Mazkur fazilat sohibqironning nabirasi Mirzo Ulug‘bekka o‘tgani shubhasiz. Mirzo Ulug‘bekning davlat arbobi bo‘lish bilan birga buyuk olim darajasiga yetishishida bobosi Amir Temurning xizmati benihoya katta bo‘lgan. U Ulug‘bekdagi noyob qobiliyatni boshdanoq payqab, safarlarda ham yonida olib yurib, dunyoning mashhur olimlari tarbiyasidan bahramand etgan.
Amir Temur ma’naviyatini belgilovchi bosh mezon uning butun umr bo‘yi amal qilgan “Kuch - adolatda!” degan shioridir. Bu shiorda Amir Temur hayoti va faoliyatining butun mazmuni mujassamlashgan, desak yanglishmaymiz. Amir Temurning ma’naviy va ma’rifiy qarashlari uning o‘z farzandlari, nabiralari, taxt vorislariga qoldirgan o‘gitlari “Temur tuzuklari” da mujassamlashgan. Bu bebaho tarixiy asarda, hokimlar va vazirlarning vazifalari, o‘z ishiga munosabati, aholi turli qatlami – raiyatning haq-huquqini himoya qilish, sipohlarga munosabat kabi hayotiy ma’naviy-ahloqiy qonun-qoidalar o‘z ifodasini topgan.Yuksak ma’naviy qadriyatlarga tayangan bu adolat Amir Temurning quyidagi so‘zlarida o‘z ifodasini topgan: “Qaysi mamlakatni zabt etgan yoki qo‘shib olgan bo‘lsam, o‘sha yerning obro‘-e’tiborli kishilarini aziz tutdim; Sayyidlari, ulamolari, fuzalo va mashoyihiga ta’zim bajo keltirdim va hurmatladim, ularga suyurg‘ol vazifalar berib, maoshlarini belgiladim; o‘sha yurtlarning ulug‘lrini og‘a-inilarimdek, yoshlari va bolalarini bo‘lsa, o‘z farzandlarimdek ko‘rdim”.Buyuk ajdodimizning eng muhim fazilatlaridan biri shuki, ul zot bundan olti asr avvaloq davlatlararo o‘zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish, uzoq va yaqin xalqlar o‘rtasida do‘stlik va hamjihatlik rishtalarini mustaxhamlash o‘z saltanati yorqin istiqbolini ta’minlashning muhim omili ekanini teran anglagan.Shu sababli, u Yevropa va Osiyoni bog‘lashga xizmat qilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. Bir tomondan — Xitoy, Hindiston, ikkinchi tomondan, — Fransiya, Ispaniya, Angliya va boshqa davlatlar bilan aloqalar o‘rnatgan va shu munosabatlarni mustahkamlashga intilgan.Prezidentimiz Islom Karimov ta’biri bilan aytganda, Amir Temurning eng asosiy tarixiy xizmati shundan iboratki, aynan uning hukmronligi davrida Yevropa va Osiyo qitalari ilk bor o‘zlarining bir geosiyosiy maydonda yashayotganlarini xis etganlar. Sohibqiron savdo - iqtisodiy munosabatlar orqali xalqlar va mamlakatlar o‘rtasida yagona makon barpo etish sohasida shunday yutuqlarga erishganki, bunga qoyil qolmasdan ilojimiz yo‘q.
2. Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan yirik asarlar

Hozirgi kunda Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan yirik asarlar soni Yevropa tillarida besh yuzdan, Sharq xalqlari tillarida esa mingdan ortiqni tashkil etadi. Bu misol asrlar davomida jahon tarixining yorkrn siymolaridan biri — Amir Temur hayoti va faoliyatini, Temuriylar tarixini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish dunyo miqyosida hech kachon susaymaganidan dalolat beradi.

Aksincha, keyingi vaqtda dunyoda, ayniqsa, Yevropada ushbu mavzuga e’tibor yanada ortgani kuzatilmoqda va quvonarli holdir. Mamlakatimiz olimlari va xorijlik mutaxassislar tomonidan ilmiy asosda e’tirof etilganidek, Amir Temur tarixda o‘z davrining eng mohir diplomati sifatida ham chuqur iz qoldirgan.
Sohibqiron buyuk davlat arbobi sifatida o‘z maqsadlariga erishishda diplomatiyaning tinch yo‘li bilan harbiy tadbirlarni mohirona qo‘shib olib borgan.
Amir Temur barpo etgan buyuk saltanat o‘sha davrdan boshlab nafaqat qo‘shni mamlakatlar va ularning boshliqlarini, balki uzoq yurtlar hukmdorlarini ham o‘ziga jalb etib kelgan.
Tarixiy hujjatlarning dalolat berishicha, XIV asrning 70-yillaridanoq Yevropa davlatlari vakillari Movarounnahrga kelib, bu yerdagi yangi, mustaqil davlatning qudrati va salohiyati bilan jiddiy qiziqqanlar.
Sohibqiron ham o‘z navbatida, ayniqsa, qudratli saltanat shakllangach, o‘sha davrning deyarli barcha taniqli davlatlari va ularning hukmdorlari bilan faol diplomatik aloqalar o‘rnatgan. Turli davlatlarga o‘z elchilarini yuborgan, shuningdek, uning huzuriga yo‘llangan xorij elchilarini qabul qilgan.
Amir Temur Kastiliya va Leon qiroli Don Enrike III (ayrim manbalarda — Ispaniya qiroli Genrix III), Fransiya hukmdori Sharl VI (ayrim manbalarda — Karl VI), Angliya qiroli Genrix IV saroylariga elchilar yuborib, mutanosib ravishda ispaniyalik, fransiyalik, angliyalik, xitoylik va boshqa bir qator — jami yigirmadan ortiq xorijiy davlatlar elchilarini o‘z poytaxti Samarqandda qabul qilgani haqida atroflicha bayon etilgan ko‘plab tarixiy va ilmiy asarlar bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.
Tarixiy manbalarda yozilishicha, 1402 yilning 28 iyulida Anqara shahri yaqinidagi Chubuq vodiysida Amir Temur bilan Usmonli turk sultoni Boyazid Yildirim askarlari o‘rtasida kechgan va Soxibqiron g‘alabasi bilan yakun topgan jangga guvoh bo‘lgan xorijpik diplomatlar orasida Kastiliya va Leon qiroli Don Enrike III tomonidan Amir Temur huzuriga yo‘llangan elchilar — Payo de Sato Mayor va Ernan Sanches de Palasuelos xam bor bo‘lgan.
Jangdan so‘ng Amir Temur elchilarni kabul qiladi, ulardan ispanlar davlati va qirolning ahvoli haqida surishtiradi, ziyofatlarga taklif etib, ko‘p hadyalar beradi. Ispan elchilarining qaytish payti kelganda esa Sohibqiron ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarni yanada mustahkamlash maqsadida ular bilan birga o‘zining qobiliyatli beklaridan bo‘lgan Muhammad Keshiyni ham maktub va sovg‘alar bilan Kastiliyaga elchi qilib jo‘natadi. Keshiy u yerga eson-omon yetib borib, maktub va sovg‘alarni qirol Don Enrike III ga topshiradi.
Ilmiy tadqiqotlarda yozilganidek, Amir Temur diplomatiyasining nazariy asosini islom dini tashkil etgani holda, uning ma’naviy- axloqiy asosi uzoq asrlarga borib taqaladi. Bu diplomatiyaning shakllanishida Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u bilig" asari kabi mashhur asarlar va qomusiy manbalar katta rol o‘ynagan.
Amir Temur diplomatiyasining o‘ziga xos tomonlarsdan biri — u o‘zining barcha murojaatlarida, hatto qat’iy talab shaklida yozilgan nomalarida ham, Sharq diplomatiyasi etiketlariga rioya qilgan. Ayrim uzoq yurtlar xushdorlarining qo‘pol shaklda, ba’zi hollarda jahl va jaholat bilan yozilgan nomalariga ham Sohibqiron hamma vaqt o‘z fikrlarini aniq bayon qilgan holda madaniyat va odob bilan javob qilganini o‘sha davrlardan meros bo‘lib qolgan tarixiy xatlar orqali bilib olish qiyin emas.
Ayni vaqtda shuni ham aytish kerakki, Amir Temur odatda Yevropa mamlakatlariga masihiylik dini peshvolarini elchi qilib yuborgan.
Fransisko, Fransisko Sadru, Sultoniya shahri arxiyepiskopi Ioann Fransiya va Angliya qirollariga Sohibqironning maktublarini olib borgan.
Musulmon diplomatlaridan, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat Muhammad Keshiygina Yevropaga borishga muyassar bo‘lgan. Bu ham uning qobiliyatidan, bir necha tillarni, ehtimol, Yevropa tillaridan birini bilganidan dalolat beradi. O‘sha davrda Amir Temur shuhrati butun Yevropaga tarqalgan edi. Shu sababli Muhammad Keshiy Kastiliya Qiroli Don Enrike III huzurida katta hurmat-e’tibor bilan kutib olingan.
U qirol saroyidagi rasmiy tantanalarda va yirik zodagonlar qasridagi qabul marosimlarida ishtirok etgan. Qirol unga Rui Gonsales de Klavixo
boshchiligidagi o‘z elchilarini qo‘shib, hurmat-ehtirom bilan Samarqandga kuzatib ko‘ygan. Ana shu safar taassurotlari asosida Rui Gonsales de lavixo
tomonidan yaratilgan "Samarqandga, Temur saroyiga sayohat kundaligi 1403-1406 yillar" asari Klavixoni butun dunyoga mashhur qilib yubordi va necha asrlardan buyon bu bebaho kundaliklar Marko Polo, Ioann Galonifontibus, Afanasiy Nikitin, Barbaro va Kontarini asarlari bilan bir qatorda o‘rta asrlar jahon adabiyotining oltin fondini bezab turibdi.
Aytish joyizki, Sohibqironning elchisi — arxiyepiskop Ioanning "Amir Temur va uning saroyi haqida xotiralar" asari ham o‘tgan olti yuz yil mobaynida shu mavzuda turli tillarda yaratilgan mingdan ziyod asarlar orasida ishonchli va xolis manba sifatida alohida o‘rin to‘tadi.
Nega deganda, bu asar buyuk ajdodimiz bilan Samarqandda uchrashgan yevropalik elchi Klavixoning kundaliklari, shuningdek, Amir Temur bilan bevosita muloqotda bo‘lgan mashhur tarixnavislar Ibn Arabshoh va Ibn Xaldun qalamiga mansub tarixiy kitoblar kabi birlamchi, ya’ni Sohibqironni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, suhbatida bo‘lgan mualliflar yozib qoldirgan eng nodir manba sanaladi.
E’tibor va e’tirofga sazovor tomoni shundaki, istiqlol yillarida xalqimiz ana shu asarlarni bevosita asliyat, ya’ni ispan va fransuz tilidan o‘zbek tiliga tarjimalarini o‘qish va o‘rganish, chuqur tahlil va talqin etish imkoniga ega bo‘ldi.
Muxtasar aytganda, Amir Temur olib borgan faol diplomatik siyosat tufayli buyuk ajdodimiz tuzgan va boshqargan ulkan saltanat bilan jahonning o‘sha davrda taniqli bo‘lgan barcha davlatlari, shu jumladan, Yevropa mamlakatlari orasida doimiy aloqa o‘rnatilgan va bu o‘z navbatida dunyodagi ko‘pgina mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga va madaniyat taraqqiyotiga xizmat qilgan.
Bugun O‘zbekiston yer yuzidagi ko‘plab mamlakatlar bilan turli sohalarda o‘zaro manfaatli aloqalarni kamol toptiryapti, xalqaro xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, hamkorlikning barcha shakllarini rivojlantirish yo‘lida izchillik va qat’iyat bilan odimlamoqda. Shunday mahalda beixtiyor, Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, Sohibqiron Amir Temurning Fransiya qiroli Sharl VI ga yo‘llangan «Salom va tinchlik e’lon qilaman!», degan so‘zlari bilan boshlanadigan maktubi yodga tushadi.
Temur va Temuriylar davri Urta Osiyo madaniyatida aloxida davrni tashkil kiladi. mAdaniyat tarixida klassik davr xisoblangan bu davr xususan, uzbek madaniyatining bugungi xukukiy joylashuvida asos bulib xizmat kiladi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyot bilan boglikdir.
Amir Temur davrida Urta Osiyoning mustaqil bir davlat kilib birlashtirilishi mamlakatning iktisodiy-madaniy tarakkiyotiga ijobiy ta’sir kursatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at, xunarmandchilik va me’morchilik ravnak topdi. Mamlakat va poytaxt Samarkandning obodonchiligi yulida maxalliy va chet mamlakatlardan kuplab fan va san’at axillarini, xunarmand me’morlarini va musavvirlarini tupladi. Temur markazlashgant davlat tuzish jarayonida ishlab chikarishga, xususan kishlok xujaligiga aloxida e’tibor berdi. Urta Osiyoda kishlok xujaligi sun’iy sugorishga boglikligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini kazdirdi va Murgob vodiysida sugorish ishlarini yulga kuydi. Samarkand va Shaxrisabz shaxarlari okar suv bilan ta’minlandi. Lalmikor yerlarda ariklar kazildi. Dexkonchilikda donli ekinlar, paxta, zigir ekilgan. Buyok uchun ruyan usimligi, shuningdek pillachilikda tutlar kup ekilgan. Uzum, limon yetishtirilgan.
Ulugbek davrida Bogi maydonda turli usimlmklar ekilib, Bogcha nomli bog barpo etilgan. Temur Samarkadn atrofida Bogdod, Sultoniya va SHeroz nomli kishloklar kurdiradi. Temur va Ulugbek davrida kuychilik va yilkichilikka aloxida e’tibor berilgan.
Tog-kon ishlari yulga kuyilib, turli ma’danlar kazib olinishi tufayli xunarmandchilik rivojlangan.
Obodonchilik, sugorma dexkonchilikning rivojlanishi iktisodiy xayotda muxim soxa-xunarmandchilik, savdo va tovar-pul munosabatlarining tarakkiyotiga ijobiy ta’sir kursatdi. Xunarmandchilik tarmoklarining kupayishi tufayli shaxarlarda xunarmandchilik maxallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari, tim va toklar kurildi. Tukimachilik, kulolchilik, chilangallik, temirchilik va binokorlik soxalari asosiy urin tutgan. Samarkand, Buxoro, Toshkent, Shoxruxiya, Termiz, Shaxrisabz, Karshi shaxarlarida yangi xunarmandchilik maxallalari kurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar tukilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob, banoras, duxoba, xoro, debo kabi gazmollar tukilgan.
XV asrda metal buyumlar, uy-ruzgor buyumlari, asbob-uskunalar, kurol-yaroglar kuplab ishlab chikarilgan. Samarkand kurolsozlik markaziga aylanib, sovunsozlar maxallasi kurilgan. Shaxarlarda mis va jezdan buyumlar va mis chakalar zarb kilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzodin Isfaxoniy yasagan jez kozon va shamdon xozirgacha saklanib kolgan. Misgar va chilangarlar metalni toblash, kuyish, sirtiga naksh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlarni bajarganlar.
Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari yetti xil ma’dan kotishmadan tayyorlangan. Zargarlar oltin, kumush va jez kotishmalaridan nafis zeb-ziynat buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, kimmatboxa toshlar kadalagan idishlar sirtiga naksh va yozuvlar ishlangan.
Kulolchilik eng sertarmok soxa bo‘lgan. XIV-XV asrlarda sirli sopol badiiy rang-baranglikda turli soxalarda ishlatilgan va turli buyumlar yasalgan. Toshtaroshlikda naksh, xattotlik keng kullanila boshlangan. Binokorlikda gisht tervchilar "Banno", peshtok, ravok xamda toklarga parchin va chirok koplovchi pardozchilar "Ustoz" deyilgan.
Samarkndda shishasozlik rivojlanib turli idish va buyumlar yasalgan. Kurilishda rangli oynalardan foydalanilgan. Yogoch uymakorligida nakshin binolar kurilgan va buyum jixozlar yasalgan. Samarkand kogozi xatto chet ulkalarda mashxur bo‘lgan.
Bu davrda xunarmandchilik mollari ishlab chikaradigan korxona boshligi "Usta" shogirdlar "Xalfa"lar bo‘lgan. Xunarmandlar shaxarning madaniyatli tabakasiga mansub bo‘lgan.
Temuriylar davlati Xitoy, Xindiston, Eron, Rusiya, Volga buyi, Sibir bilan muntazam savdo-sotik alokalari olib borgan. Chet davlatlar bilan savdo alokalarini kengaytirishda Temuriylarning elchilik alokalari muxim axamiyat kasb etgan. Temur savdo rastalari, bozorlar va yullar kurdiradi, karvon yullarida karvonsaroylarni kupaytiradi. Ayniksa, Samarkand va Buxoroda bozor, Chorsu, Tim, Tok, Kappon kabi savdo xunarmandchilik inshootlari kad rostladi. Shaxar buylab utgan kenng kuchaning ikki tomoniga dukonlar joylashtirilgan. Samarkand va Buxoro savdo maydonlarining kengligi va ixtisoslashtirilgan bozorlarga egaligi bilan ajralib to‘rgan. Bozor savdo markazi va xunarmandchilik ishlab chikarish joyi edi. Shuningdek, bozorlarda kulyozma kitoblar, yozuv kogozi sotilgan, ariza yeki maktub yozuvchi mirzalar xam utirgan. Savdo rastasi unda sotiluvchi tovar nomi bilan atalgan. Bozorlarda adabiyot, she’riyat, ilm-fan xakida suxbatlar bo‘lgan, farmonlar e’lon kilingan va aybdorlar jazolangan. Turli tomoshalar shu joyda kursatilgan, masjit, madrasa, xammom bozorga yakin joyda kurilgan.
Temuriylar davrida karvon yullarida elchilar va choparlar savdo karvonlari uchun dam olish, otlar almashtirish joylari kurilgan.
XIV-XV asr oxirlarida Movarounnaxrni kup mamlakatlar bilan ijtimoiy-iktisodiy ba’zan siyosiy va xarbiy axamiyatga ega bo‘lgan karvon yullari boglangan edi. Bu yullar bir-biridan iktisodi, xalk turmush-tarzi, dini, ma’naviy va moddiy madaniyati jixatdan farklanuvchi mamlakatlarninguzaro alokasini rivojlantirishga imkon yaratdi. Karvon yullari savdo, diplomatik alokalarning amaliy vazifasini, ayni vaktda mamlakat va xalklarning uzaro iktisodiy va madaniy ta’sirini mustaxkamlashga xizmat kildi.
Urta osiyo zaminida temuriylar davri ilm- fan, adabiyot, san’at soxalarida kamolot boskichiga kutarildi. Temuriylar davlatining kudrati ayniksa me’morchilikda namoyon buldi. Oksaroy peshtokida bitilgan "Kudratimizni kurmok istasang binolarimizga bok!" degan yozuv Temur davlatining siyosiy vazifasini xam anglatar edi. Temur davrida Movarounnaxr shaxarlari kurilishida istexkomlar, shox kuchalar, me’moriy majmualar keng kulam kasb etadi. Ilk Urta asrlardagi shaxarning asosiy kismi bo‘lgan "Shaxriston"dan kulam va mazmuni bilan fark kiluvchi "xisor" kurilishini Samarkand va Shaxrisabzda kuzatish mumkin. Temur davrida Kesh shaxart kurilishi yakunlandi. "Xisor"ning janubi-garbida xukumat saroyi Oksaroy va atrofida rabotlar, bog-roglar kurildi.
Temur saltanat poytaxti samarkandni bezatishga aloxida e’tibor berdi. Shaxarda "Xisor", kal’a, ulugvor inshootlar va tillakor saroylar bunyod ettirdi. Samarkandga kiraverishdagi Kuxak tepaligida Chupon ota makbarasi Ulugbek davrida kurilgan bulib, bu inshootda mutanosiblik, umumiy shaklning nafisligi, bezaklarda ulugvorlik uygunlashib ketgan. Temur davrida Samarkand Afrosiyebda janubda mug‘ullar davridagi ichki va tashki shaxar oldida kurila boshladi xamda bu maydon kal’a devori va xandok bilan uralib (1371 y) Xisor deb ataladi. Xisor 500 gektar bulib devor bilan uralgan. Shaxarga oltita darvozadan kiritilgan.
Shaxar maxallardan iborat bulib, guzarlarga birlashgan. Shaxarda me’moriy majmualar shakllanishi Temur va Temuriylar davrining eng katta yutugi buldi. Me’morchilik tarakkiyotining yangi boskichiga kutarildi, inshootlar kulami bilan birga uning shakli xam ulkanlashdi. Bu jarayon muxandislar, me’morlar va nakkoshlar zimmasiga yangi vazifalarni kuydi. Temur davrida gumbazlar tuzilishida kirralar oraligi kengaydi. Ikki kavatli gumbazlar kurishda ichkaridan yoysimon kovo‘rgalarga tayangan tashki gumbazni kutarib turuvchi poy gumbazning balandligi oshdi. Ulugbek davrida gumbaz osti tizilmalarining yangi xillari ishlab chikildi. Anik fanlardagi yutuklar me’morchilik yodgorliklarida anik kurinadi (Shoxizinda, Axmad Yassavi, Guri Amir makbaralari, Bibixonim masjidi, Ulugbek madrasasi). Ularning old tomoni va ichki kiyofasi rejalarini tuzishda me’moriy shakllarning umumiy uygunligini belgilovchi geometrik tuzilmalarning anik uzaro nisbati bor. Bezak va saykal ishlari xam bino kurilishi jarayonida baravar amalga oshrilgan.
Temuriylar davrigacha va undan keyin xam Movarounnaxr va Xuroson me’morchiligidabezak va naksh bu kadar yuksalmagan. Temur va Ulug‘bek davri me’morchiligida bezakda kup ranglilik va nakshlar xilma xilligi kuzatiladi. Epigrafik bitiklarni binoning maxsus joylariga, xattotlik san’atini mukammal egallangan ustalar olti xil yozuvda ishlagan.
Koshin katlamlarida tasvir mavzui kam uchraydi. Oqsaroy peshtoqlarida SHer bilan Quyoshning juft tasviri uchraydiki, bu ramziy ma’noga ega. Temur va Ulug‘bek davrida bino ichining bezagi xam xilma-xil bo‘lgan. Devor va shift, xatto gumbaz xam naksh bilan ziynatilgan. Temur davrida kurilgan binolarda kuk va zarxal ranglar ustun bulib, dabdabali nakshlar ishlangan, Ulugbek davrida Xitoy chinnisiga uxshash ok fondagi kuk nakshlar kup uchraydi. Temur davrida kurilgan Shirinbeka opa, Bibixonim, Tuman opa obidalarida nakkoshlik va xattotlik bilan birga tasviriy lavxalar xam mavjuddir. Shirinbeka opa makbarasida tasvir kup ranglarda, kolgan ichki bino devorlarida ok va moviy rangdagi tabiat manzaralari tasvirlanadi.
Xattotlik san’ati tarakkiyotiga XV asrda an’anaviy nasxi, kufiy, devoriy xatlari bilan birga peshtoklarni bezovchi suls va tezkor-nastalik noyob kulyozma asarlar kuchiriladigan maxsus ustaxonalar kitobotchilikning ravnakiga ijodiy ta’sir kursatdi.

3. Amir Temur davrida Samarkandda miniatyura rassomchilik maktabi xakida

Amir Temur davrida Samarkandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi. Xozir Turkiya va Berlin kutubxonalarida saklanayotgan kuchirma-xomaki miniatyura nusxalari XIV-XV asrlarga oid bulib, ularda a’loxidi shaxslar, daraxtlar, gullar, kichik kompozitsiyalar, nakshlarda chiziklarning uygunligi, xarakatlar anikligi, kiyofalarning uz urnida joylashtirilishi bilan ajralib turadi.
Tarixiy shaxslarning kiyofalari xam miniatyuralarda aks etgan. Amir Temur kiyofasi tiriklik vaktida aks etgan miniatyuralar xali topilmagan. Asl xolatiga yakin suratlar “Zafarnoma” ning dastlabki kuchirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorkinrok kiyofasi Xirotda (1467 y) kuchirilgan “Zafarnoma” da keltiriladi. Dastlab Mirak Nakkosh boshlagan va Bexzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozitsiya va serjilo buyoklarning uygunligi ajralib turadi.
Miniatyura rassomchiligining tarakkiyoti adabiyotning rivoji bilan boglik bo‘lgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dexlaviy, sungra Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi tarixiy asarlarga xam miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida xam davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavxalari tasvirlanadi. Ayrim xollarda diniy asarlarga xam Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muxammad paygambarning (yuzi nikobda) odamlar orasida to‘rgan xolati va me’rojga chikishlariga oid lavxalar uchraydi.
XV asr miniatyuralarining aksariyatida shark she’riyatining kaxramonlari-Layli va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavxalari tasvirlanadi. Umuman miniatyura san’ati Irok, Eron, Xuroson, Movoraunnaxr va Xindistongacha xududda bir davrga xos badiiy-estetik xodisa edi. Bu xodisa Temuriylar bilan boglik bulib, temuriylarning Bagdod, SHeroz, Tabriz, Xirot, Samarkand, Dexli kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarkand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida karor topgan bulib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda Sharkiy Turkiston san’atiga xos bo‘lgan Turkiy obrazlarda Xitoy rassomchiligi ta’siri sezilib turadi.

Samarkanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari Shayx Maxmud Taliliy, Pir Axmad Bogi Shimoliy, Muxammad bin Maxmudshox, Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, buyoklar ustalik bilan kullangan ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan. 1420 yildan keyin Boysunkur Mirzo Xirotda xattotlik va nakkoshlik ustaxonasi tashkil kilgach bu rassomlarning ayrimlari xirotga kuchib o‘tadi. Abul xayya tarixiy asarlarigsha ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning kiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida xam ular turli xolatlarda tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda, badiiy jixatdan uziga xos “siyoxi kalam” uslubida ishlangan. Temur xayotlik davrida devorlarida shox va shaxzodalar partret janrini Kamoliddin Bexzod shakllantirdi. Umuman, Temur va temuriylarning kiyofalari tasvirlangan kuplab miniatyuralar dunyoning turli kutubxonalarida saklanmokda. Birok, bu miniatyuralarda nur sochib to‘rgan kuyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug-Temurning gerbi-uning saroyi peshtokida, Xalil Sulton va Ulugbek zarb kilgan tangalarda uchraydi. Chunki, Xirot va SHeroz miniatyuralari kaxramonlarining kiyimlari boshkacharokdir.

Samarkand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya yaratish va manzara tasvirida maxoratlaridirlar.

Ulugbek davrida Sulton Ali Boverdiy miniatyuralari chiziklarning keskinligi, ranglarning yorkinligi bilan uziga xosdir. Samarkand maktabiga xos bo‘lgan 18 ta miniatyura Nizomiyning “xamsa” asariga va 49 ta miniatyura “Shoxnoma” asariga ishlangan bulib xozir Turkiya kutubxonasida saklanadi. Ulugbek davrida as-Sufiyning “Siljimas yulduzlar ruyxati” asariga ishlangan miniatyuralarda xaritalar kizil va kora doiralar bilan katta va kichik yulduzlarning joylashishi kursatilgan bulib, grafik tarzda rang bermay kora siyexda chizilgan. Yulduz turkumi oddiy xalk vakili kiyefasida tasvir etiladi. Shark miniatyurayailigida oddiy xalk xayeti mavzui temuriylar davrida paydo bo‘lgan. Masalan, “Samarkand masjidini kurish, “Iskandar devorini buned etish”, “Kuchmanchilar turmushi”, “Jamshidning oddiy xalkka xunar o‘rgatishi” mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir.

Temuriylar davrida madaniyatning yuksalishi badiiy xunarmandchilikning turli shakllarida namoyen buldi. Badiiy xunarmandchilik asosan memorchilik bilan boglik bulmay, koshinkorlik kulolchiligi, yegoch uymakorligi bilan xam boglik edi. Kabr toshlariga kisman usimliksimon, asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan suzlar bitilgan. Kabrtoshlar sagana yeki suna shaklida bulib, buz rangli marmardan, ayrim xollarda uta noyeb toshlardan tantana idishlar ishlangan. Yegoch uymakorligida Guri Amirda, Shoxi Zinda, Yassaviy makbaralari, eshiklari, shuningdek Xv asrga oid uy ustunlari nakshlar bilan ishlangan. Temur va Ulugbek davrlarida metall uymakorligi tarakkiy etadi. Buyum va idishlar oltinsimon bronza, latun, kizil misdan ishlangan. Nakshlar uyib burtma usulda kimmatbaxo toshlar kadalib tayyerlangan. Yassaviy makbarasi ulkan-shamdonlar, ayniksa ikki tonnalik kozon bronza kuyish sanatining eng yuksak namunasidir.

Amaliy sanatning kulolchilik turi uchun yashil, zangori tusdagi yerkin sir ustiga sodda usimliknoma nakshlarni kora buyeklar bilan tushurishga yeki uyurma gullar ishlanishi, bu davrda paydo bo‘lgan oppok idishlarga sir ustidan kobalt yerdamida naksh berilishi yangilik edi. Sopol buyumlrda nakshlar muykalamda yaizilgan. Oldingi asrlarda sopol bumlarda kulol-rassom turli uslubda och xavorangdan to lojuvardga kadar ranglarni kullaydi. Temur va temuriylar davrining amaliy san’t turlaridan tukimachilik, gtlamduzlik, kashtachilik yuksak san’at darajasiga kutarildi.
Amir Temur ilm-fan rivoji uchun gamxurlik kilishi tufayli Samarkand dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashxur olimlar Samarkandga keldi. Masalan, Kozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin Kermoniy, falakiyotshunos Mavlono Axmad, Ulugbek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortik olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat kursatgan. Falakiyotshunoslik fanida Ulugbek, Kozizoda Rumiy, Giyosiddin Jamshid va Ali Kushchilar yangi kashfiyotlar kildi. Tarix ilmida Sharofiddin Ali Yazdiy, Xofizi Abru, Abdurazzok Samarkandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshkalar kimmatli asarlar yaratdi. Mirzo Ulugbek davrida Samarkandda birinchi Akademiyaga asos solindi, yer kurrasini ulchash va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi. Samarkand rasadxonasida Ulugbek matematika, geometriya, falakiyotshunoslikda chukur bilimlar soxibi edi. Ali Kushchi, Muxammad Xavofiylar uning sevimli shogirdlari bo‘lgan. Mirzo Ulugbek “Zich” asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falakkiyot ilmiga oid an’anani davom ettirib, yukori darajaga kutaradi. Matematikaga doir “bir daraja sinusni aniklash xakida risola”, Falakiyotshunoslikka oid “Risolai Ulugbek” va “Musika ilmi xakida risola” kabiasarlar yozdi. Bu davrda yetuk ijodkorlar Kutb, Sayfi Saroiy, Xaydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, Muxammad Solix va boshkalar yashab ijod kildi. Ayniksa Movaraunnaxr va Xurosonda uzbek tili, adabiyoti va madaniyatining mavkei orta bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalklar va ularning ziyolilari Samarkand, Buxoro, Turkiston va boshka shaxarlardagi olimlar shoirlar va san’atkorlar bilan uzaro juda yakin munosabatda bula boshladilar. Kaysi ijodkor uziga kaysi mamlakat yoki shaxarni kuray deb bilsa, usha yerda yashab ijod kildi.
Masalan, Xorazmlik shoirlar Xaydar va Xofiz Xorazmiylar SHerozga, Ismoil Ota avlodlaridan bo‘lgan shoir Shayx Atoiy Turbatdan (Toshkent yakinida) Balxga, Mavlono Lutfiy xam asli Toshkentdan bulib Xirot yakiniga borib yashab kolganlar. Temuriylardan 22 ta ijodkor-shoir bulib, ular uzlari sher yozish bilan birga ijodkorlarga xomiylik xam kilgan. Xali Sulton, Xusayn Boykaro kabilar uz sherlaridan devon tuzganlar. Xuroson va Movarounnaxrda forsiy va turkiyda xam ikkala tilda ijod kiluvchi shoirlar kup bulib, adabiy xayot yuksaladi. Shark klassik adabiyoti tarjimonlariga xam e’tibor kuchayaydi. “Chaxor manoli” kabi adabiyotnazariyasiga oid asarlar yaratilgan. Badiiy ijodning gazal, ruboiy, tuyuk, kabi turlari rivoj topgan. Adabiy jarayonda shoxlar xam, oddiy kasb va xunarmandlar xam, olim va fozillar xam katnashgan. Movaraunnaxrda Ulugbek davrida kuplab forsiy va turkiy ijodkorlar tuplandi. Adabiy muxitni bevosita Ulugbekning uzi boshkara, Samarkandda usha davrning eng yaxshi shoirlari yigilgan edilar. Shoirlarning sardori (“Malik ul-kalom”) kilib Mavlono Kamol Baraxshiy tayinlangan edi. Sakkokiy uz kasidalaridan birida Ulugbekning she’r yozishni va uning she’r xakidagi xakidagi tushunchasi yukori bo‘lganligi takidlab utgan. Ulugbek Xurosondagi ijodkorlar bilan xam dustonna munosabatda bo‘lgan. U Lutfiy she’rlarini XV asrning mashxur shoiri salmon savaji she’rlari bilan teng ko‘rgan. Mumtoz shoir bilan tenglashtirish Lutfiy uchun katta sharaf edi.

Ulugbek saroydagi eng obruli uzbek shoiri Sakkokiyning lirik she’rlari bilan birga uzbek tilidagi kasidalari xam bu she’ri janrning sezilarli yutugi buldi. Navoiy “Majolis un-Nafois” tazkirasida kuprok Xurosonlik shoirlar xakida ma’lumotlar bersa, davlatshox samarkandiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida utmishda utgan ijodkorlarga tuxtaladi. Yakinda ma’lum bo‘lgan Shayx Axmad ibn Xudoydod Taroziyning “Fukukul-baloga” (1437 y.) asari temuriylar davri Movaraunnaxrdagi adabiy xayotni o‘rganish imkoniyatlarini ochdi. Shayx Axmad Taroziy uz asarida bizga ma’lum bo‘lgan mashxur shoirlardan tashkari, bizga ma’lum bo‘lgan mashxur Buzoning tuyuklarini, Shams kisoriyning “al-maklubul ba’z” she’riy san’ti namunalarini, Jaloliy degan shoirning ishkiy mazmundagi baytlarini, “mutasalsal” san’atiga oid uzining gazalidan namunalar keltiradi. XV asrning ikkinchi yarmi uzbek adabiyotining eng rivojlangan davri bulib, bu yuksalik Temuriy Boykaro va uzbek adabiyotining porlok kuyoshi Navoiy nomlari bilan boglik Boykaro xukmronligi davrida adabiyot, san’at va fanning kup soxalari rivojiga katta axamiyat bergan.Navoiyning “Xamsa” va “xazoyinul-maoniy” devoni, Jomiyning “xasht aranga” va she’riy devonlari shu davr adabiyotining eng buyuk namunalari buladi. Xusayin Boykaro uz “Risolasida” uning xukmronligi davrida shunday asarlar yaratgandan cheksiz faxrlangani bejiz emas. Bu boy adabiy meros uzbek adabiyotining keyingi tarakkiyotiga xam uzining chukur ta’sirini kursatadi. Boburning “Boburnoma” asari shu davr uzbek adabiyoti va ilmning xayotbaxsh an’analari asosida yuzaga kelgan edi.

XV asrda uzbek adabiyoti, ayniksa Navoiy ijodi misolida adabiy janrlar rang-barangligi nuktai nazaridan xam eng yuksak chukkiga kutarildi. Uzbek adabiy tili shakllandi.

Temuriylarning adabiyot va madaniyat soxasidagi an’analari keyinchalik boburiylar tomonidan Afgoniston va Xindistonda, XVIII-XIX asrlarda xorazm va kukon xonligida rivojlantirildi²². Temurilar davri adabiyoti uzbek adabiyoti rivojida uziga xos aloxida bir boskichni tashkil etadi. bu adabi meros Uzbekistonda xali asrlar davomida uzining boy mazmuni bilan goyaviy-mavfkuravi teranlig va iloxiligi bilan komil insonni tarbiyalashda katta axamiyat kasb etadi.

Temurilar davrida yaratilgan adabiyot tasavufning adabiyoti darajasini belgiladi. adabiyot tasavufining goyaviy mazmunida iloxiy maslalarni kamrab olib umum insoniy takfakkurini ifodalaydi. mavaraunoxr va xurosanda XIV asrning ikkinchi yarmi va Xvasrda ruy bergan madani yuksaklik butun musulmon sharknigina emas, ovropa mamlakatlarini kam xayratga soldi.

Temur va temurilar davridagi madani yuksalishni umumiy omillarini aniklash shuni kursatadiki, ular uzaro uzvi boglangan va yaxlit bir butun xoldagina kiska vakt ichidagi madaniy –ma’naviy yuksakligini yuzaga keltira olgan.

Bulardan birinchi navbatda siyosiy-ijtimoiy omilni kursatish mumkin. movarounaxr va Xurosonda tarkok, uzaro nizo va urishlar natijasida turli viloyat, amirliklarga bulinib ketgan va kelgindi xukumronlar-mug‘ullar tamonidan ayovsiz ezilgan xalkning mustamlakachilikdan, kutilishi, mamlakatda yagona birlashgan davlatning barpo etilishi, uzboshimchaliklar kabi illatlarning tugatilishi ishtimoiy yuksalishni ta’minladi.

Ikkinchi-iqtisodi omil –Movarounnahr va Xurosonda yagona idora tizimining joriy etilishi iktisodiy osoishtalik, ishlab –chikarishning jadal rivojlanishiga olib keldi. Bu soxada kator tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatning ma’naviy –madaniy tarakkiyoti uchun nixoyatda muxim axamiyat kasb etdi.
Uchinchi –manaviy omil –avvalgi madaniy meros, manaviy kadriyatlar boyliklardan keng foydalanish amlga oshirishdan iborat buldi musulmon sharki manaviy merosida keng axamiyat kas etgan kadimgi yunon ilmiy –ma’naviy, boyliklaridan keng foydalanildi bu davrda Amir Temur davlatining tasirida bo‘lgan va bulmagan boshka mamlakatlar urtasida madaniy alokalar tez rivjlandiki boyliklarni uzaro almashishga keng yul ochib berdi.

Turtinchi goyaviy omil –buomil manaviy omilning uzviy davomi bulsada uning muxim rol uynaganligi uchun aloxida ajratib kursatish maksadga mofikdir. Markaziy osiyoda Yusf Xamadoniy, Abdu Xolik Gijdivoniy talumotlarini shakllangan nakishbandiya talumoti XIV-XV asrlardagi siyosiy –ishtimoiy ijotlari bilan unig xar tamonlama boitdilar.

XIV-XV asrlarda manaviy madaniy rivojlanish islom diniy karashlarining mustaxkamlanib borishi bilan uzviy boglik bulib, xukmron mavkura sifatida madrasayu masjidlarda keng ukitilib, o‘rganilib, konun-koida, odat, an’analar esa shariat asosida olib brilar edi. “Temur tuzuklari” da din arboblari, shayx, said, ulamolar faoliyatiga aloxida urin ajratilib ularning davlat ishlaridagi ishtirok maxsus va bir necha kayd etilib utiladi. Markaziy osiyoda XI-asirdan boshlab yoyila boshlab tasavuf talumoti manaviy xayotda katta rol uynaydi.

Nakishbandiya tarikati Yusuf Xamadoniy, Gijdivoniy va XIV-asrga kelib Baxoviddin Nakshband nomi bilan uzviy boglik bulib bu talimot XV-asrda nazari vaamali jixatdan yanada rivoj topib bu saroy axli, kup xollarda temuriy zodalar faoliyatiga xam tasir kursatadi
“Tuziklar”da mashoixlar sufilar xudoni tanigan oriflardir. Ularning xizmatlarida bulib, suxbatlar kurdim va oxirat foydalarini oldim. Ulardan Tangri taoloning suzlarini eshitib karomatlar kurdim – deb yozadi Amir Temur.
XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng tarkalayotgan tasavvuf ta’limotining Sufi, Porso, Charxiy, Maxdumi A’zam, Xoja Axror kabi yirik vakillar nakshbandiya tarikatiga oid kator risolalar yaratish bilan birga, jamiyatning ma’naviy poklanishi va rivojlanishi yulida faol xizmat kiladilar, tanikli arboblar bilan mulokotda bulib, ularga ta’sir utkazadilar. Bu jixatdan, ayniksa, Xoja Axror, faoliyati muxim axamiyat kasb etadi. Navoiy Jomiy, Kosimiy, Lutfiy, Bobur, kabi shoirlar tasavvufini tagrib kiladi.
Bu davrda tibbiyot ilmi xam uzini yirik namoyondalariga ega edi. Samarkandga kelib ijod kilgan tabobat ilmining yirik vakillaridan Burxoniddin Nafis, ibn Evaz xakim al-Xirmoniy, Sulton Ali tabib Xurosoniy, tabib Xusayin Jarrox shular jumlasidandir. Bu davrda axlok va ta’lim – tarbiya muammolariga bagishlangan maxsus risolalar paydo buladiki, ularning orasida Xusain Vois, Kashifiy va Jaloladdin Davoniylarining merosi aloxida urin egallaydi.
Temur va temuriy shayxzodalar va davr tarixini yozib koldirishdi, Movaraunnaxr va Xurosonning mungullar zulmidan ozod etilishi tarixni o‘rganish va yoritishga katta e’tibor berdilar. Nizomiddin Shomiy, Ali yazdiy, Abdurazzok Samarkandiy, Xofiz Abru, Natanze, Fosix, Xavofiy, Muyniddin Isfizoriy, Mirxond, Xon damir, kabi tarixchilar temuriylar davri tarifini yozib koldirdilarki, ular yozib koldirgan asarlar xozirda biz uchun usha davr xodisalarini, madaniy yuksalishni o‘rganishda muxim manba bulib xizmat kilib kelmokda¹.
Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san’ati, yangi kulyozma asarlarini kuchirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavxa chizish ijobiy ta’sir kildi. Ali Kilkalam, Xarvoiy, Rafikiy kabi xattotlar, musavvirlar yetishib chikkan. Samarkand va Xirotda temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil etildi. Bu kutuxonalar xunarmandchilik korxonasi xisoblangan, ularda kulyozma asarlarni tuplash va saklash ishlari bajarilgan. XIV-XV asrlar Urta Osiyo xalklarining musika san’ati tarakkiyotida xam yangi boskich buldi. Yangi kuy va ukshiklar, cholgu asboblari va musika nazariyasiga doir asarlar yaratildi. Maxoratli sozandalar, bastakorlar va muxofizlar yetishdi. Abdukodir Nayiy, Kul Muxammad Shayxiy, Xusayin Udiy, Shoxkuli Gijjakiy, Axmad Konuniy, Yusuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir.
Urta Osiyo temur va temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va kamol topdi XIV-XV asrlardagi movaraunnaxr va Xurosondagi madaniy tarakkiyotning tamar toshni buyuk soxibkiron Amir Temur kuygan edi.

4.Amir Temurning ta’lim-tarbiyaga qushgan xissasi.

Biz tarixdan bilamizki Amir Temur va dastlabki temuriylar xukmronlik kilgan davr Movarounnaxr tarixida aloxida urin egallaydi. Chunki bu davrlarda Samarkand, Xirot shaxarlarida madaniyat, ilm-fan rivojlanib bordi. Shunday markazlashgan, buyuk davlatga asos solgan Amir Temur Kurogon ibn amir Taragay 1336 yilning 9 aprelida usha paytdagi Kesh (Shaxrisabz) ga karashli Xujailgor kishlogida tavallud topdi. Otasi amir Taragay uziga tuk, badavlat kishi edi. Onasi Tegina begim buxorolik bo‘lgan.
Soxibkiron (Bu unvon bulgusi jaxongirga u tugilmasdan turibok din axllari tomonidan bashorat tarikasida berilgan. “Soxibkiron” atamasining lugoviy ma’nosi “yulduz burjlarining baxtli kelishi (Kuron) da tugilgan farzand demakdir. “Temurnoma” muallifining ta’kidlashicha, “kuron” ya’ni yulduz burjlarining baxtli kelishi xar sakkiz yuz yilda bir marta sodir buladi. Insoniyat tarixida “Avval Iskandar Zulkarnay xazratlari, ikkinchi Muxammad Rasul akrom sallolloxu alayxi vassallom saidimiz, uchinchi Amir Temur xonimiz” shu soniyada dunyoga kelganlar). Amir Temurning yoshligi Keshda kechdi. Yetti yoshga tulgach, otasi uni ukishga berdi. Amir Temur yoshlik chogidanok maxsus murabbiylar nazorati ostida chavondozlik, ovchilik, kamondan nishonga uk uzish kabi mashgulotlarni puxta egalladi.
Amir Temur odob-axlok, iymon, e’tikod, ta’lim-tarbiya soxasida uzi yuksaklikka, mutafakkirlikka erishgan siymolardan biridir. Bunga ishonch xosil kilish uchun bobomizning uzi tomonidan yaratilgan odob-axlokka oid dasturlar, ugitlar, pand-nasixatlarni, shuningdek, Soxibkiron xakidagi tarixiy asarlarni kuzdan kechirish kifoya. “Tuzuki Temuriy” (“Temur tuzuklari”), “Marfuzaota Temuriy” (“Temurning aytganlari”) va “Vakioti Temuriy” (“Temurning boshidan kechirganlari”) nomi bilan jaxonga mashxur bo‘lgan asarlarida Amir Temurning ibratli, xayotiy pand-nasixatlari va purma’no ugitlarining xar biri mazmun va ma’no kengligi, kuchliligi, teranligi, ta’siri, umuminsoniy kadriyatlar asosida kurilgani bilan aloxida axamiyat kasb etadi. Bu asarlarni kadrli xazina odob-axlokka oid dasturlar deya olamiz.
Bu asarlar Soxibkironning juda mashakkatli va sertashvish: gox muvaffakkiyatli, goxo kuvonchli, goxo sertashvish umrining ijodiy mevasidir. Asarlardagi barcha ugitlar xalklarni bir maksad sari birlashtirgan, jipslashtirgan, muvaffakiyatlarga erishtirgan, sexrli tarbiyaviy kuchga ega bo‘lgan durdona-pedagogikadir. Bu pedagogika buyuk Soxibkironning davlatni boshkarish va uni idora kilish, golibona xarbiy yurishlar kilish, mamlakatda osoyishtalik urnatish, fan va madaniyatni rivojlantirish, xalklar urtasidagi buzilmas dustlik, mexr-shafkat, odamiylik va axlok-odobni tarbiyalash kabi muammolarni xal kilishga bagishlangandir.
Amir Temur barpo etgan (Temur va temuriylar davlati) Movarounnaxr va Xurosonda xukmronlik kilgan A. Temur va uning avlodlari kuyidagi tartibda yildan-yilga ilm va ma’rifatni qushganliklarni kuyidagi sxema orkali kurish mumkin.
Uzbekiston mustaqillikka erishgach, “Amir Temur” nomi yodlashtirildi. Kuplab shaxarlar va kishloklardagi shox kuchalar, maydonlar, ukuv muassasalari uni nomi bilan atala boshlandi. Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi va raxnomaligida Toshkent, Samarkand, Shaxrisabz kabi shaxarlarning markaziy maydonlarida, Amir Temur xiyobonida 1996 yilda “Temuriylar davri” muzeyi barpo etildi, 1996 yilda “Amir Temur” ordeni ta’sis etildi. (“Amir Temur” ordeni-Uzbekiston Respublikasining davlat mukofotlaridan biri. Bu orden bilan davlatchilikni mustaxkamlashdagi ulkan xizmatlari, me’morchilikni, ilm-fan, adabiyot va san’atni, xarbiy maxoratni rivojlantirishga qushgan ulkan xissalari uchun Uzbekiston Respublikasi fukarolari mukofotlanadilar. Ushbu orden bilan davlatlararo xamkorlikni, tinchlikni, xamda xalklar urtasidagi dustlikni mustaxkamlashga aloxida xissa qushganlik uchun Uzbekiston Respublikasi fukarosi bulmagan shaxslar xam mukofatlanishi mumkin. 1996 yil 26 aprelda ta’sis etildi. Orden tilla koplangan 925 darajali kumush kotishmadan tayyorlanib, 8 kirrali buyurma yulduz kurinishida bulib, Amir Temurning ulugvor kiyofasi kumush rangda tasvirlangan. Muallifi-Uzbekiston Respublikasining Prezidenti Islom Karimov.
1996 yilda Toshkent, Samarkand va xorijiy mamlakatlarda YUNESKO raxbarligida xazrat Soxibkironning tavalludining 660 yilligi keng nishonlandi).
4. Uzbek adabiyotining asoschisi, shoir, olim, ma’rifatparvar, faylasuf, musikashunos davlat arbobi Nizomiddin Alisher Navoiy Xirotda tugilib, shu yerda yashab, ijod etgan. U uzining “Xamsa”, “Maxbub ul-kulub” kabi yirik ta’limiy-axlokiy asarlarida, shuningdek, “Munojot”, “Vakfiya”, “Majolisun nafois”, “Muxokamat ul-lugatayn” asarlarida xamda Abduraxmon Jomiyning “Arba’iyn” nomli asari tarjimasi “Chixil xadis” (“kirk xadis”) kabilarda tarbiyaga oid uz karashlarini ifoda etadi. Alisher Navoiy badiiy asarlarida komil inson obrazlarini yaratib, ta’lim-tarbiya tugrisidagi fikrlarini ifodalagan bulsa, ta’limiy-axlokiy asarlarida esa komil insonni shakllantirishning mazmuni, yullari, usullarini bayon etadi.
Alisher Navoiy inson tafakkuri, akli, bilimini va ilmiy bilimlarini yuksak kadrlagan. U “Bilim va donishmandlik insonning bezagidir” deb yozadi. A. Navoiy farzand tarbiyasiga va uni shaxs sifatida shakllantirishga katta axamiyat berib, tarbiyalanuvchini “xayot chirogi” deb ta’riflaydi. Farzand oilaga baxt va saodat keltiruvchi ziyodir. Uning fikricha, shaxsga kichik yoshligidanok bilim, ma’lumot va tarbiya berishlikni kursatib, ugil-kizlarni 6 yoshdan tarbiyachiga, muallimga berish lozim deb xisoblaydi.
Shuningdek, Navoiy xayotda uz ilmiga amal kilish, o‘rganganlarini xayotga tadbik etish masalasiga aloxida e’tibor beradi. Masalan, u “Maxbub ul-kulub” asarida ilm ukib uni ishlatmagan kishi, shudgor kilib dexkonchilik kilmagan yoki urug sochib xosildan baxra olmaganga uxshaydi, deydi.
Ilm ukib kilmagan amal makbul,
Xulosa.
Dunyoning turli burchaklarida taniqli davlat va jamiyat arboblari, olimlar va adiblar o‘z ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyuk ajdodlarimiz, xususan Sohibqiron AmirTemurning jahon sivilizatsiyasi va madaniyati rivojiga qo‘shgan munosib ulushini yuksak baholab kelmoqda. Xalqaro jamoatchilik ulug‘ bobokalonimiz shaxsiga bunday behad ulkan e’tibor va ehtirom bildirib to‘rganiga guvoh bo‘lish bul zotning vorislari sifatida biz, o‘zbekistonliklarga katta mamnuniyat va faxr-iftixor bag‘ishlaydi.
Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi. Sohibqiron o‘z poytaxti bo‘lmish Samarqandni yer yuzining chinakam madaniy-me’moriy va ilmiy-ma’naviy markazlaridan biriga aylantirgan. Bu ulug‘ zot kurdirgan me’morchilik va xalq san’atining javohirlari yanglig‘ bugungacha qad ko‘tarib to‘rgan osori-atiqalar shahar va qishloqlarimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib kelmoqda.
Hozirgi kunda Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan yirik asarlar soni Yevropa tillarida besh yuzdan, Sharq xalqlari tillarida esa mingdan ortiqni tashkil etadi. Bu misol asrlar davomida jahon tarixining yorkrn siymolaridan biri — Amir Temur hayoti va faoliyatini, Temuriylar tarixini o‘rganishga bo‘lgan qiziqish dunyo miqyosida hech kachon susaymaganidan dalolat beradi.
Miniatyura rassomchiligining tarakkiyoti adabiyotning rivoji bilan boglik bo‘lgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dexlaviy, sungra Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi tarixiy asarlarga xam miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida xam davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavxalari tasvirlanadi. Ayrim xollarda diniy asarlarga xam Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muxammad paygambarning (yuzi nikobda) odamlar orasida to‘rgan xolati va me’rojga chikishlariga oid lavxalar uchraydi.
Biz tarixdan bilamizki Amir Temur va dastlabki temuriylar xukmronlik kilgan davr Movarounnaxr tarixida aloxida urin egallaydi. Chunki bu davrlarda Samarkand, Xirot shaxarlarida madaniyat, ilm-fan rivojlanib bordi. Shunday markazlashgan, buyuk davlatga asos solgan Amir Temur Kurogon ibn amir Taragay 1336 yilning 9 aprelida usha paytdagi Kesh (Shaxrisabz) ga karashli Xujailgor kishlogida tavallud topdi. Otasi amir Taragay uziga tuk, badavlat kishi edi. Onasi Tegina begim buxorolik bo‘lgan.
ADABIYOTLAR.
Temur va Ulugbek davri tarixi T.1996 y
Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. T.1996 y
Abduraxmonov A. Ulugbek va uning rasadxonasi. T.1996 y
Axmedov B. Temur. T.1995 y
Axmedov B. Ulugbek. T.1994 y
Dadaboyev X. Amir Temurning xarbiy maxorati T.1996 y
Ibn Arabshox. Amir Temur tarixi. T. 1992 y.
Ibodov J. Matviyevskaya. Ulugbek shogirdi-Ali Kushchi. T. 1994 y.
Keren L., Saidov A. Amir Temur va Fransiya. T. 1996 y.
Muminov I. Amir Temurning Urta Osiyo tarixida tutgan urni va roli. T. 1993
Amir Temur va Ulugbek zamondoshlari xotirasida.
Temurnoma. T. 1990 y.
Temurning me’moriymerosi. T. 1996 y.
Temur va temuriylar saltanati. T. 1996 y.
Tuxtayev I. Temur va temuriylar tangalari. T. 1992 y.
Fayziyev T. temuriy malikalar. T. 1994 y.
Usmonov O. K. Bexzod va uning nakkoshlik maktabi. T. 1997 y.
Kayumov A. Alisher Navoiy. T. 1991 y.
A. Xayitmetov. Temuriylar davri uzbek adabiyoti. T. 1996 y.