C gruppacha elementlari haqida ma’lumot. Fizik-kimyoviy xossalari

Qalay qadimdan maʼlum; uning mis bilan qotishmasi — bronza (tunj)dan odamlar miloddan qariyb 4 ming yil ilgari foydalana boshlaganlar.

Qalay Yer poʻstining massa jihatidan 8T0~3% ini tashkil etadi. Q tabiatda erkin holda deyarli uchramaydi. Uning 24 ta minerali maʼlum, shulardan muhimi qalaytosh — kassiterit 5p02 va stannin Si2Gʻe5p54.

Qalay — havoda asta-sekin xiralashadigan yaltiroq oq metall; zichligi 7,29 g/sm³. 2 modifikatsiyasi bor. 0modifikatsiyasi (oq tusli) 13,2° dan yuqori trada barqaror; u tetragonal shaklda kristallanadi. |3Q. sovutilsa, kub strukturali kulrang ssQ (zichligi 5,75 g/sm³)ga aylanadi. Kulrang Qalay suyuqlantirilganida oq Qalay hosil boʻladi. Qalayning suyuqlanish temperaturasi 231,9°, qaynash temperaturasi =2600°. Qalay boshqa metallar bilan qotishmalar hosil qiladi. Oddiy trada havoda ham, kislorodda ham oksidlanmaydi; suv bilan reaksiyaga kirishmaydi, kimyoviy jihatdan faol emas. Galogenlar bilan uchuvchan tetragalogenidlar (mas, 5pS14) hosil qiladi. Konsentrlangan xlorid kislotada qizdirilsa, 8pS12hosil boʻladi (qarang Qalay xloridlari). Konsentrlangan qaynoq sulfat kislotani 802ga qadar qaytaradi. Suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishganida ammiakka qadar, konsentrlangan nitrat kislota taʼsirida 1\YU2ga qadar qaytariladi. Qalay zar suvidya juda yaxshi eriydi. Amfoter xossaga ega boʻlganligi uchun kuchli ishqorlarda erib stanninlarga; ishqorda oksidlovchilar ishtirokida eritilsa, kislota tuzlariga aylanadi. Qalay oʻz birikmalarida 2 va 4 valentli. 2 valentli Qalay birikmalari tez oksidlanishi sababli qaytaruvchilar sifatida ishlatiladi. Q birikmalaridan 8pO — qora tusli, 8p5 — toʻq jigarrang ( 8p8, — sariq tusli; Qalay sulfidlari); qolgan birikmalari deyarli rangsiz. Qalay kislotalarda ham, ishqorlarda ham eriganida vodorod ajralib chiqadi.

Qalay rudalarida volfram, titan, lantanoidlar va boshqalar nodir metallarning qoʻshilmasi boʻladi. Bu rudalarni turli usullar bilan boyitib, tarkibida 50—70% Qalay boʻlgan konsentrat hosil qilinadi. Konsentratda boʻlgan A$ va 5 ni yoʻqotish uchun 600—700° da kuydiriladi. Temir, vismut, surma va boshqalar qoʻshilmalardan tozalash uchun konsentratga konsentrlangan NS1 eritmasi qoʻshib ishlanganidan keyin, qoddiq koʻmir bilan maxsus pechlarda eritiladi; tarkibida Qalay bor toshqollar qayta ishlanib, xomaki Qalay olinadi (uning tarkibida 94—98% Qalay boʻladi). Qalayni tozalashda 502, SO, A$203, A$N3kabi zaharli moddalar ajralib chiqishi sababli mehnat gigiyenasi qoidalariga rioya qilish lozim.

Ishlab chiqarilgan Qalayning 50% ga yaqini ikkilamchi metallardir. U oq tunuka chiqindilari, temirtersak va turli qotishmalardan olinadi. Qalayning 40% ga yaqini konserva sanoati uchun oq tunuka tayyorlashga sarflanadi, qolgan qismi esa kavsharlar, podshipnik va bosmaxona qotishmalari tayyorlashga ketadi.
Qo’rg’oshin ma’lum bo’lgan eng qadimgi metallardan biridir. Bu asrlar davomida ishlatilgan eng keng tarqalgan elementlardan biridir. U toksik, radiatsiya nurlarini to’sadi.
Qo’rg’oshin ma’lum bo’lgan eng qadimgi metallardan biridir. Bu asrlar davomida ishlatilgan eng keng tarqalgan elementlardan biridir. U toksik, radiatsiya nurlarini to’sadi.

Kimyoviy belgisi Pb
Lotincha nomi  Plumbum
Atom raqami  82
Davr  4
Nisbiy atom massasi 207.2
Guruh 4.A
Oksidlanish darajasi  0, 2, 4
Elektron konfiguratsiya 4f14 5d10 6s2 6p2
Aggregatsiya holati  Qattiq
CAS raqami 7439-92-1
Ochilishi 1751 yil
Ionlanish energiyasi [eV]   7.41
Elektrmanfiylik 2.33
Zichligi 11.34 g /sm³

Qo’rg’oshin asrlar davomida ma’lum bo’lgan va ishlatilgan eng qadimgi metallardan biridir. U yillar davomida sanitariya inshootlarida va quvurlarda ishlatilgan. Bu tabiatda ko’p, keng qo’llaniladigan va oson ishlov beradigan materialdir. Qo’rg’oshin, uglerod guruhi elementlaridan biri, u kimyo sanoatida, tibbiyotda va avtosanoatda ko’plab mahsulotlarida qo’llaniladi. Toksik xususiyatlari tufayli zaharlanishni keltirib chiqarishi mumkin. Uning toksikligi sababli, «qo’rg’oshin konfeti» deb nomlangan shakli suyuqasd quroli sifatida ishlatilgan. U nurlanishdagi nurlarini to’sib qo’yadigan noyob metallardan biridir. Bu tabiatda eng ko’p tarqalgan 34-elementdir, biroq jahon zaxiralari yana 15 yilga cho’zilishi mumkinligi aytilgan.

Qo’rg’oshin ishlatilgan eng qadimgi metallardan biridir. Bu qadim zamonlardan beri ma’lum bo’lgan to’qqiz metaldan biridir. Alkimyogarlar uni «eng qadimgi metall» deb hisoblashadi va qo’rg’oshin oltin bo’lishi mumkin deb hisoblashgan. Ba’zi arxeologik tadqiqotlarda Qadimgi Misrga tegishli qo’rg’oshin va qo’rg’oshin birikmalaridan qilingan quvurlar topilgan. Miloddan avvalgi Chanakqaladagi qadimiy Abidos shahrida 3000 yillarga oid ba’zi bir qo’rg’oshin shakilarilari topilgan. Karaaydin koni birinchi ishlab chiqarish qo’rg’oshin koni sifatida tanilgan. Finikiyaliklar O’rta yer dengizi, Sardiniya va Ispaniyadagi ikkinchi yirik orol bo’lgan Kiprda qo’rg’oshin konlarini ishlatganligi haqida ba’zi dalillar mavjud. VI asrda Afina atrofidagi qo’rg’oshin koni mintaqa uchun muhim daromad manbai bo’lgan. Rimliklarga suv quvurlari va qozonlarini, oziq-ovqat idishlarini qo’rg’oshindan tayyorlaganlar. Vannalarda ishlatiladigan qo’rg’oshin quvurlari Rim imperatorining rasmiy emblemasida tasvirlangan. Rimliklarga qo’rg’oshin va qalay bir xil metall ekanligini bilishmagan. Shu sababli, haqiqiy qo’rg’oshin «qora qo’rg’oshin» va qalay «oq qo’rg’oshin» deb nomlangan. Usmoniylar imperiyasida qurilish bloklarining birlashtiruvchi apparati qo’rg’oshindan qilingan.

Qo’rg’oshin kimyoviy belgisi lotincha «plumbum» so’zidan olingan bo’lib, «suyuq kumush» yoki «qo’rg’oshin» degan ma’noni anglatadi. Uning inglizchasi «qo’rg’oshin» bo’lib, ingliz-saksoncha «metal» so’zidan kelib chiqqan.

Qo’rg’oshin tabiatda keng tarqalgan elementlardan biridir. U er yuzidagi eng keng tarqalgan elementlar orasida 34-o’rinni egallaydi. Sof qo’rg’oshin kamdan-kam uchraydi. Odatda rux va kumush rudalarida, mineral moddalar tarkibida mavjud. Eng keng tarqalgan va tijorat jihatdan muhim mineral galenadir. Qo’rg’oshin sulfidli birikma bo’lgan Galen tarkibida 86,6 foiz qo’rg’oshin bor. Galena tarkibida oz miqdordagi temir, rux, selen, kumush va oltin elementlar ham bo’lishi mumkin. Boshqa muhim minerallar; serusit, anzelezit, sfalerit va pirit.

Qo’rg’oshin tabiatdagi 4 izotop aralashmasidan iborat. Ushbu izotoplar; Pb-204 (1,4%), Pb-206 (24,1%), Pb-207 (22,1%), Pb-208 (52,3%). Atom massasi soni 181 dan 215 gacha bo’lgan 34 ta sun’iy radioaktiv izotoplar ham bor.

Odatda tabiatda uchraydigan metallmas element bo’lgan uglerodning kimyoviy belgisi C va uning atom raqami 6, atom og’irligi 12.011. U 3727 C eriydi va 4830 C qaynaydi. Uglerod – elementlarning davriy jadvalidagi 4-A guruhidagi element. U kremniy, germeniy, qalay va qo’rg’oshin kabi elementlar bilan bir guruhga kiradi. Ushbu guruh elementlari bir xil xossalarga ega va ularning kimyoviy shakli boshqa elementlardan farq qiladi.

Uni tabiatda va turli xil elementlarga ega bo’lgan birikmada topish mumkin. To’rt milliondan ortiq birikmalar; ya’ni 95 foiz aralashmalar uglerodni o’z ichiga oladi. Bu ko’plab organik birikmalarning asosiy tarkibiy qismidir. Olmos va grafit uglerodning eng toza, kristalli, elementar shakllaridir. Ko’mir, koks va ko’mir kabi tarkibiy qismlar kamroq uglerodli birikmalardir.

Oddiy haroratlarda uglerod kimyoviy jihatdan inertdir, etarlicha yuqori haroratda u ko’plab elementlar bilan birikadi va kuchli qaytaruvchi xususiyatlarga ega bo’ladi. Turli xil uglerod shakllarining kimyoviy faolligi quyidagi tartibda pasayadi: amorf uglerod, grafit, olmos, havoda ular mos ravishda 300-501 ° C, 600-700 ° C va 800-1000 ° C dan yuqori haroratlarda yonadi.

Oksidlanish darajasi -4 dan +4 gacha. Elektron yaqinligi 1,27 eV ; C 0 dan C 4+ ga ketma-ket o’tish paytida ionlanish energiyasi mos ravishda 11.2604, 24.383, 47.871 va 64.19 eV ni tashkil qiladi.