Cabbar Mämmädov Dİplomatik psixologiYA

e)  Orada  ayrıca  maqnatların  biznesi  vä  ya  ümumiyyätcä,  här  növ  iqtisadi  fäaliyyät  üçün  mövcud  olan 
konyunktur amilläri aradan qaldıran provakasiyalar aparılır, ämäliyyatlar häyata keçirilir (Nümunä üçün, mäs., 
elita  ilä  maqnatlar  arasına  nifaq  salaraq  buradakı  siyasi,  hüquqi  väziyyät  maqnatların  äleyhinä  çevriltdirilir, 
onların  bizneslärinä  tählükä  formalaşdırılır,  ümumiyyätcä,  müxtälif  vasitälärlä  bütün  ölkädä  situasiya 
destabilizä  etdirilir  vä s.),  yaxud  ölkädäki  maqnatlara  bir  başqa  ölkädä  daha  älverişli  şärait  yaradaraq  onlar 
şirnikländirilir ki, bütün bununla da oradan kapital immiqrasiyası stimullaşdırılır (determinläşdirilir). 
  (Yeri gälmişkän ABŞ-ın bugünkü fövqäl-inkişafının säbäblärindän dä daha birisi mähz onun ärazisindä son iki yüz il 
ärzindä  müharibä  olmadığından  situasiyanın  destabilizä  olmaması  vä  buna  görä  dä,  dövriyyäsindä  konsentrasiya 
olunan  valyutanın  heç  vaxt  immiqrasiya  olunmamasıdır.  Mähz  hämin  hesaba,  bugünkü  gündä  ABŞ  bütün  dünya 
särvätlärinin  yarıdan  çoxunu  täkbaşına  öz  älindä  cämläyib.  Onun  tänäzzülü  ilä  dövriyyäsindä  konsentrasiya  olunan 
valyutanın  desentralizä  olaraq dünya  dövlätläri  arasında  paylanacağını vä  här  bir dövlätin milli gälirinin  än azı  bir 
neçä  däfä  artacağını  hesablayan  bir  sıra  dövlätlär  [söhbät  Rusiya,  Çin,  İran  vä b.  kimi  siyasi  räqiblärindän  getmir] 
ABŞ-ın tänäzzülü üçün gecä-gündüz mäxfi planlar cızmadadırlar); 
f) «Seçici investisiya siyasäti» vä ya digär növ täsirlärlä daxilindä güclü şirkätlärinä räqib yetişdirilir vä ya 
olanlar  arasında  bir-birinä  räqib  şirkätlär  tapılır,  hämin  yolla  qüvvälärinin  tarazlığına  nail  olaraq,  bir-birini 
zäiflädib gücdän salana qädär räqabätlärinin davam etmäsinä çalışılır, bununla da bütün iqtisadi strukturları bir-
birinin ardınca iflic väziyyätinä salınır. 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
86 
  Psixoloji  baryerlär  säbäbindän  räqib  cäbhäsinä  bu  növ  ekspansiya  adätän  müşkül  olsa  da,  beynälxalq  arenada  bu 
mäqsädlä öz müttäfiqlärindän vä  ya  näzarätindä olan beynälxalq qurumlardan tramplin kimi istifadä etmäk  praktikası 
geniş yayılıb; 
g)  İdxal-ixrac  bazarlarının  älindän  çıxmasına  çalışılır,  biznes  üzrä  räqibläri,  daxildä  kölgä  iqtisadiyyatı 
dästäklänir, vä s.: 
  Bunun  üçün,  idxal-ixrac  bazarlarında  räqiblärinin  meydana  gälmäsinä  çalışılır,  müxtälif  iqtisadi  rıçaqlarla  olan 
müştäriläri älindän çıxarılır vä s.; 
h) Äleyhinä casusluq fäaliyyäti täşkil edilir vä ya häyata keçirilir, bu mäqsäddä olan äleyhdarlarına yardım 
edilir,  älä  keçirilmiş  biznes,  kommersiya  sirläri  onlardan  ona  qarşı  istifadä  edä  biläcäk  täräflärin  diqqätinä 
çatdırılır. 
  Adi häyatda düşmän olan qonşulardan biri digärindän qisas almaq mäqsädilä «krim» elementlärlä kontakta girib, onun 
evini  yardırmaları  (oğurlatmaları)  üçün  onlara  lazımi  «nakolka»  vermäsi  bu  kateqoriyadan  geniş  yayılmış 
fändlärdändir; 
  ABŞ-dakı  bir  bankın  öz  räqiblärindän  birini  aşağıdakı  fändlä  iflasa  uğratması  barädä  mälumat  verilir:  Hämin  bank 
räqibinin istifadä etdiyi parol sisteminin bir-sıra elementlärini müäyyän edir vä bunu internetdä xakerlärin istifadä etdiyi 
xüsusi sayta daxil edir. Buradasa işin qalan hissäsini başa çatdırmağa bilik vä täcrübäsi kifayät edän xakerlär tapılır vä 
tezliklä räqib bank iflasa uğrayır. 
i)  Sair  növ  täsirlärlä  qeyri-istehsal  sahälärinä  vä  ya  yaxın  vaxtda  mänfäät  gätirmäyäcäk  istehsal  sahälärinä 
olan  investisiyalarının,  härbi  xärclärinin,  kreditlärinin,  sosial  xärclärinin  (dotasiyalarının,  ianälärinin, 
kompensasiyalarının,  täqaüdlärinin,  mükafatlarının,  sähiyyä  vä  maarif  kimi  sahälärinä  ayırmalarının  vä s.), 
büdcädän  maliyyäläşän  strukturlarında  mävaciblärinin,  beynälxalq  qurumlardakı  üzvlük  haqlarının,  beynälxalq 
cärimälärinin  (mäs.,  restitusiya,  täzminat  vä s.  formasında),  xaricdä  tranzit,  kömrük  xärclärinin  vä s.  artımına 
cähd olunur. 
  Mäs., Qärb 1998-ci ildä motivsiz olaraq  qäfil Rusiya ilä  münasibätläri  yaxşılaşdırıb, ona birbaşa vä  ya dolayısı ilä (o 
cümlädän, näzarätindä olan beynälxalq maliyyä qurumlarının, qeyri-hökumät täşkilatların vä b. xätti ilä) kifayät qädär 
maliyyä  vä  kredit  yardımları  etmäyä  başladı.  Bu  isä  eyforiyaya  uyan  o  vaxtkı  rus  hökumätini  ruhlandıraraq,  onu 
büdcädän  maliyyäläşän  qurumlarda  mävacibläri  dalbadal  artırmağa  stimullaşdırdı  (bu  hämin  dövr  idi  ki,  Rusiyanın  o 
vaxtkı baş naziri Çernomırdin yüksäk tribunadan fäxrlä Rusiyadakı mävaciblärin Azärbaycandan on däfä artıq olması 
bäyanatını verirdi). Älälxüsus da (yäqin ki,  yenä  dä  hämin Qärbin stimullaşdırıcı  täbliğatı ilä), hämin äräfädä  sosial 
gärginliyin  qäfil  artması  vä  şaxtaçılarla  müällimlärin  mävacibläri  artırmaq  täläbi  ilä  sängimäyän  mitinq  vä  tätillär 
keçirmäsi bu addımı qaçılmaz edirdi, baxmayaraq ki, äslindä bu pullar istehsal sahälärinä yönäldilmäli idi. Bundan çox 
qısa  bir  müddät  sonra,  Qärb  Rusiyaya  maliyyä  yardımını  qäfil  dayandırdı  vä  Qärbin  näzarätindä  olan  beynälxalq 
maliyyä  qurumları  da,  hämçinin.  Ätalät  üzrä  verilän  vä  arxasında  real  istehsalın,  yaxud  ämtäänin  dayanmadığı  bu 
şişirdilmiş mävaciblär, bir anda bankları iflic väziyyätinä saldı vä növbäti aylarda dövlätin ähaliyä heç bir maaş  verä 
bilmämäsi,  Rusiyada  hansı  siyasi,  sosial  näticälärä  gätirib  çıxardığı  yäqin,  çoxlarının  yadındadır:  Äyalätlär  dövlät 
büdcäsinä  vergi  ödämäyi  dayandırdılar  vä  faktik  olaraq,  müväqqäti  müstäqil  iqtisadi  siyasät  yürütmäyä  başladılar. 
Bunlardan  bäziläri,  hätta  tamamilä  müstäqillik  qiyamına  qalxdı.  Hiperinflyasiya  vä  artan  sosial  gärginlik  qarşısında 
duruş gätirä bilmäyän V.Çernomırdin väzifäsindän istefaya getdi. 
j)  Sair  här  növ  vasitälärlä  istehsalı  ilä  istehlakı,  täläbi  ilä  täklifi,  mädaxili  ilä  mäxarici,  kredit  resursları 
mänbäyi ilä onlardan istifadä, dövriyyäsindä olan pul kütläsi ilä ona olan real täläbatı vä s. arasındakı balansın 
pozulmasına, disproporsiyaya vä s. nail olunur. 
Sadalanan  bütün  bu  hallar  üçün  täzyiqin  dinamikası  –  iqtisadi  yardım,  imtiyaz  vä  ya  güzäştin 
azaldılmasından, embarqoya vä iqtisadi diversiyaya doğru täkamül edir. 
Yekunda, iqtisadi täsirin psixoloji effekti barädä bir neçä cümlä: 
  Müxtälif  dövrlärdä  İrak,  Yuqoslaviya,  Kuba,  Liviya  vä s.  dövlätlärinä  qarşı  iqtisadi  sanksiyalar  tätbiq  olunub.  Bu 
sanksiyalar ölkä ähalisinin äsas hissäsinin häyat säviyyäsinin ähämiyyätli säviyyädä aşağı düşmäsinä, hiperinflyasiyaya, 
bir  çox  zäruri  mähsulların  defisitläşmäsinä  vä s.  gätirib  çıxarır.  Uzunmüddätli  iqtisadi  böhran  insanları  azğınlaşdırıb, 
onları  bu  burulğandan,  tälatümdän  özünü  vä  ailäsini  xilas  etmäk  üçün  häyat  vä  ätraf  insanlarla  ölüm-dirim  savaşına 
girmäyä vadar edir. İnsanlar bir-birinä qänim käsilir, qardaş-qardaşdan, övlad valideyndän üz döndärir. Ölkädä mänävi 
pozğunluq,  cinayätkarlıq  vä  rüşvätxorluq  alämi  başına  götürür,  perspektivi  olmayan  siyasi  iğtişaşlar  ölkäni  bürüyür. 
Uzunmüddätli iqtisadi  böhrandan  üzülän  vä  ya  ölkänin  härbi qüdrätini  üstälämiş nümayişlärdän qorxuya  düşän  äksär 
ähalinin  (o  cümlädän,  bunun  tärkib  hissälärindän  olan  härbi  xidmätçilärin)  mänävi-psixoloji  durumu  aşağı  düşür. 
Buradakı istänilän qarışıqlıqda maraqlı olan qonşu dövlätlär här däqiqä sürpriz gözläyirmiş kimi göz-gözä dayanırlar. 
Dövlät xaosun qarşısını almaq üçün älavä (belä deyilärsä, qeyri-populyar) tädbirlär görmäyä mäcbur olur: Härbi-polis 
sistemini  gücländirir,  vätändaşlarının  müäyyän  azadlıqlarını  mähdudlaşdırır,  vertikal  hakimiyyätin  dayanıqlığını 
gözlänilmäz qiyam vä xarici täsirlärdän sığortalayan ekstern qanun vä qärarlar qäbul edir vä s. Bütün bunlarsa, täzyiq 
göstärän xarici bädxahlara äsas verir ki, burada insan haqlarının pozulması, söz azadlığının vä digär bir sıra azadlıqların 
boğulması, diktaturaya meyl olunması vä s. kimi mäsälälär barädä alämä haray-häşir salsınlar, bununla da buraya qarşı 
näzärdä tutduqları perspektiv täzyiqlärini, härbi müdaxilälärini qabaqcadan bäraätländirsinlär, här şeyi buradakı äzilän 
sadä  xalq  kütläsinin  xatirinä,  söz  azadlığının,  şäxsiyyät  azadlığının  xilası  naminä  etdiklärini  äldä  bayraq  tutaraq, 
beynälxalq  ictimaiyyätin  dil-ağzını  bağlasınlar.  Hansı  ki,  guya,  lap  ävväldän  bu  ölkäyä  qarşı  iqtisadi  sanksiya  tätbiq 
edärkän  (o  cümlädän,  mäşhur  «907-ci  qärar»  da  bunun  növmüxtälifliyidir  –  müäl.),  bunun  hämin  ölkänin  ali  väzifä 
sahiblärinin şäxsi häyat  säviyyäsinä  heç  bir täsir  göstärmäyäcäyini  vä bütün  yükün  yalnız fağır, şikäst,  vicdanlı  sadä 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
87 
kütlänin  üzärinä  düşäcäyini,  sanki,  qabaqcadan  bilmirdilär  ki,  indi  dä  çox  böyük  canfäşanlıqla  özlärini  sadä  kütlänin 
halına acıyan yeganä täräf kimi täqdim edirlär. 
☯ ☯ ☯ 
I
I
V
V
.
.
2
2
.
.
3
3
.
.
2
2
.
.
4
4
.
.
 
 
H
H
ü
ü
q
q
u
u
q
q
i
i
 
 
d
d
i
i
v
v
e
e
r
r
s
s
i
i
y
y
a
a
 
 
Siyasi-inzibati  (väzifä  sälahiyyätlärindän  istifadä  etmäklä),  iqtisadi  (rüşvät  yolu  ilä)  vä s.  täsirlär  vasitäsi 
ilä  hüquq-mühafizä  orqanlarını,  mähkämä  sistemini  älä  alaraq,  onların  räqibin  äleyhinä  olan  mövqe 
seçmälärinä nail olunur. O cümlädän: 
Qäsdän  onda  elä  problemlär  formalaşdırılır  ki,  o,  bu  orqanlara  müraciät  etmäk,  şikayät  etmäk 
mäcburiyyätindä  qalsın.  Şikayät  etdikdän  sonra  isä  buna  ya  heç  bir  reaksiya  verilmir,  müxtälif  bähanälärlä 
şikayätinä  baxılmır,  ya  da  iş  uzadılır,  sonsuz  get-gällärä  salınır,  ondan  här  däfä  yeni-yeni  sänädlär  düzäldib 
gätirmäsi täläb olunur, näticädäsä, ikili standartlar metodundan yanaşaraq, onu o qädär dä qane etmäyän qärarlar 
çıxarılır. 
Adi vaxtda isä müxtälif bähanälär, şübhälär äsasında mähkämä get-gällärinä salınır, rahatlığı pozulur, evinä 
polis göndärmäklä – qonşular, iş yerinä müxtälif hüquqi sorğular göndärtdirmäklä – iş yoldaşları arasında onun 
baräsindä  müäyyän  dedi-qodular,  şübhälär  formalaşdırılır  (baxmayaraq  ki,  bu  polis  vä  sorğular  onu 
günahlandırmaq mäqsädi güdmäyib, hätta tamam mänasız bir mäzmun daşıya bilär vä ya onun şahidlik etmäsi 
kimi  mäsäläyä  aid  ola  bilär),  ayrı-ayrı  bähanälär  äsasında  uşaqlarını  da  bu  oyuna  cälb  etmäk,  onlardan  da 
müxtälif mäsälälärlä bağlı ifadä täläb etmäk, imkan olsa, ümumiyyätcä, polis şöbälärinä çağırtdırıb, orada onları 
sorğu-suala çäkmäk vä s. kimi vasitälärlä – evi-ailäsi yanında nüfuzuna zärbä vurulur, onlar qarşısında kömäksiz 
väziyyätdä qoyulur, äsäbläri än son häddä qädär yerindän oynadılır (baxmayaraq ki, bu, än äclaf metoddur, lakin 
bir çox hallarda hüquq-mühafizä sistemindä o qädär dä anormal hesab olunmadığı hamıya yaxşı mälumdur). 
  Deyilän metodla bağlı müşahidä etdiyimiz bir nümunä: hälä köhnä SSRİ dövründä bir-biri ilä dava edän iki qonşudan 
birisi, daha doğrusu, günahkar olan täräf, o vaxtkı bölmä milislärini nä cürsä älä alıb qarşı täräfin üstünä qaldırdı vä bir 
ay o, polis idaräsindän, polislärsä onun evindän äskik olmadılar. Qonşuların şahidliyi vä digär säbäblär äsasında onu bu 
mäsälä  ilä  älaqädar  günahlandırıb  cäzalandırmağın  qeyri-mümkünlüyünü  därk  etdikdän,  üstälik  dä  evindä-häyätindä 
qeyri-qanuni olan näsä bir şey tapa bilmädikdän sonra, kol-kosdan hörülmüş çäpärini äldä bähanä edib, nadir quşların 
yuvasını uçurduğuna vä täbiätä ekoloji ziyan vurduğuna görä tutub ona altı ay iş käsdilär. 
☯ ☯ ☯ 
I
I
V
V
.
.
2
2
.
.
3
3
.
.
2
2
.
.
5
5
.
.
 
 
T
T
e
e
x
x
n
n
i
i
k
k
i
i
 
 
d
d
i
i
v
v
e
e
r
r
s
s
i
i
y
y
a
a
 
 
Müxtälif  vasitälärlä  enerji  (işıq,  istilik,  elektrik,  yanacaq  vä s.)  vä  kommunikasiya  (rabitä,  näqliyyat, 
informasiya, täbliğat vä s.) kanalları blokirovkalanır, iş alätläri, işinä xidmät edän texnika vä texnologiyası, 
cihazları sıradan çıxarılır. 
Nümunä üçün, mäs., 
Müäyyän väzifä adamlarının hansısa bir şäxsä täzyiq göstärmäsi halında – anonim kanallarla onun işığını, 
qazını, suyunu, telefonunu käsdirmäsi; 
Dövlät orqanlarının hansısa cinayätkar vä ya üsyankar qrupu mühasiräyä  salarkän – onların müqavimätini 
qırmaq vä älaqälärini käsmäk, fäaliyyätlärini tromblamaq mäqsädilä – ilk növbädä onların telefon rabitäsini vä 
elektrik  tächizatını  käsmäsi;  hansısa  maraqlara  cavab  vermäyän  mätbu  orqanının  fäaliyyätini  blokirovkalamaq 
mäqsädilä  –  mätbuatın  äsas  enerji  kanalı  olan  poçt  (istär  mäktub  vä  istärsä  dä  abunä)  vä  faks  xidmätini 
dayandırması;  ayrıca  şäxslärä  vä  ya  yenä  dä  hansısa  marağa  (mäs.,  milli  marağa)  cavab  vermäyän  müäyyän 
qurumlara analoji täsir halında – onun kütlävi informasiya kanallarına olan çıxışını bağlatdırması (o cümlädän, 
äsärlärinin,  müsahibälärinin  çap  olunmasına  fikirlärinin  säsländirilmäsinä,  fäaliyyätinin  nümayiş  vä  ya 
müzakirä  edilmäsinä  maneçilik  törätmäk  vä s.  yolu  ilä),  yaxud  ixtiyarında  olan  bu  cür  vasitäläri  müxtälif 
fändlärlä  iflasa  uğratmaq,  älindän  çıxarmaq  yolu  ilä  tribunadan  mährum  edib,  kütlä  vä  ya  sosial  dünya  ilä 
rabitäsini  blokirovkalayaraq,  bununla  da  onlara  yuxarıdan  täsir  göstärmäk  imkanını  iflic  etmäsi,  bu  kanalların 
ona verdiyi üstün ‘‘säs hüququnu’’, räy formalaşdırmaq imkanını älindän alması; 
Beynälxalq alämdä dövlätlärin bir-birinä bu cür täzyiqi halında – müxtälif bähanälärlä bir-birinä neft, qaz, 
elektrik  vä s.  ixracını  dayandırması,  yaxud  texnologiyasını  mähv  edän  täxribatlar  häyata  keçirmäsi  vä s.  bu 
qäbildändir. 
20-ci äsrdä kompüter texnologiyasının meydana gälmäsi vä onun häyatın bütün sferalarına müdaxilä etmäsi, 
o cümlädän, iqtisadiyyatın äsasını täşkil etmäsi, texniki diversiya üsullarını klassik bir säviyyäyä qaldırdı vä bu 
diversiya  formasını,  bäzän  siyasi  vä  härbi  täsirdän  daha  effektli  bir  vasitäyä  çevirdi.  Söhbät,  müxtälif  virus 
hämlälärindän  vä  onların  törätdiyi  destruktiv  ämäliyyatlardan  gedir.  Texniki  diversiya  üsullarının  än  yığcam, 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
88 
mükämmäl vä äyani täsävvür oluna bilän bir növü olması säbäbindän, hämçinin, assosiativ olaraq, bütün digär 
növ texniki diversiya növläri barädä dä täsävvür äldä etmäyä vä näticä çıxarmağa imkan vermäsi säbäbindän, bu 
diversiya  növü  barädä  daha  ätraflı  mälumat  vermäyi  vä  texniki  diversiya  fändinin  mexanizmini  hämin  bu 
diversiya  növü  timsalında  izah  etmäyi  mäqsädäuyğun  hesab  edirik  Digär  täräfdän  dä,  kitab  ümumiyyätlä, 
müxtälif  növlü  diversiya  formalarının  mexanizmini  açmaq  vä  onlardan  müdafiänin  yollarını  araşdırmaq 
mövzusuna häsr olunduğundan, bir diversiya forması kimi, kompüter viruslarından söhbät açmaq da, bu kitabın 
ümumi  mäzmunu  ilä  uyğundur.  Beläliklä,  kompüter  virusları,  onların  iş  prinsipi,  mexanizmi,  täsir  metodları 
barädä. 
İlk  ävväl  fikrimizi  müxtälif  növlü  kompüter  viruslarını  ayrı-ayrı  parametrlär  üzrä  täsnif  etmäklä 
aydınlaşdırırıq  (kompüter  viruslarının  aşağıda  verilän  täsnifatının  vä  onların  xarakteristikaları  ilä  älaqädar 
deyilänlärin müällifliyi tam şäkildä bizä mäxsusdur). 
 
Mäqsädinä görä: 
Müxtälif növlü kompüter virusları  müxtälif fiziki vä hüquqi şäxslär täräfindän  äsasän aşağıdakı  mäqsädlär 
üçün yazılır: 
1.  Bir-birinä räqib olan digär istänilän profilli nähäng firmaların, şirkätlärin bir-birinin şäbäkäsinä daxil edib, bir-birinin 
fäaliyyätini  blokirovka  etmäk,  kompüterlärini,  lazımi  informasiyalarını  sıradan  çıxarmaqla  işini  tormozlamaq 
mäqsädilä; 
2.  Ayrı-ayrı firma, şirkät vä  ya maraqlı olan adi fiziki şäxslärin, konkret hansısa ünvanın  informasiya bankından lazımi 
informasiyanı oğurlaması mäqsädilä; 
3.  Ayrı-ayrı färdi proqramçıların häm virus vä häm dä ardıyca onun müalicäsini yazıb, pul qazanması mäqsädilä; 
4.  Älälxüsus, ABŞ dövlätinin räqibi olan müxtälif dövlätlärin (mäs., öz dövründä SSRİ vä ÇİN), qurumların, şäbäkälärin 
(mäs.,  bir  sıra  terrorist  şäbäkälärin),  häräkatların  (mäs.,  anti-qlobalizm  nümayändälärinin)  vä b.  ABŞ  dövlätini 
çökdürmäk  mäqsädilä (ABŞ-ın  hegemonluğunun vä  fövqälsürätli täräqqisinin başlıca  säbäblärindän  birinin  dä mähz 
«internet» olması heç kimä sirr deyil); 
5.  Kompüter  vä  ya  proqram  istehsalçısı  vä  ya  yayıcısı  olan  bir  sıra  fiziki  vä  hüquqi  şäxslärin  öz  mähsullarının 
satışaqädärki yüksäk texniki göstäricilärini, satışdan sonra qat-qat aşağı salaraq, bazarda daim täläbatı yuxarı qaldırmaq 
mäqsädilä; 
6.  Bir-birinä  räqib  olan  kompüter  vä  ya  proqram  istehsalçısı  vä  ya  yayıcısı  olan  ayrı-ayrı  fiziki  vä  hüquqi  şäxslärin  öz 
räqiblärinin mähsullarının zäifliklärinä  hesabladıqları  viruslarla  onlara qarşı mänfi räy formalaşdırıb, öz mähsullarına 
qarşı täläbatı yuxarı qaldırmaq mäqsädilä; 
7.  Yaxud da buna bänzär bir başqa mäqsädlärlä yazılıb dövriyyäyä buraxılır. 
 
Destruktiv imkanlarına görä viruslar täsnif oluna bilär: 
1.  Ziyansız: yäni, kompüterin işinä heç cür mane olmayan (yalnız öz yayılması ilä diskdä azad yeri azaldan); 
2.  Tählükäsiz:  täsiri  yalnız  diskdä  azad  yeri  azaltmaq,  vä  bir  sıra  lazımsız  qrafik,  säs  vä s.  effektläri  yaratmaqla 
mähdudlaşan; 
3.  Tählükäli: kompüterin işinä ciddi ziyan vuran; 
4.  Çox tählükäli:  yaddaşın sistem oblastına  yazılmış kompüterin normal işi üçün lazım olan informasiyaları, proqramı, 
materialları vä s. pozan, kompüterin işindä ciddi pozuntular yaradan, onun normal işini destabilizä edän vä s. viruslar. 
 
Mäskunlaşma yerinä görä virusların aşağıdakı növläri bir-birindän färqländirilä bilär: 
1.  Operativ yaddaşda (DOS, XMS, EMS...); 
2.  Sistem  sektorunda,  o  cümlädän,  vinçesterin  sistem  yükläyicisini  özündä  ehtiva  edän  sektorda  (Master  Boot  Record), 
yükläyici sektorda (Boot-sector) vä diskin bölüşdürücü cädvälindä (Partition Table); 
3.  Fayllarda, o cümlädän, arxiv vä qablaşdırılmış fayllarda (RAR, ZIP, BZip, GZip, ARJ, LHA, ACE, CAB, JAR, AIN, UC2, 
HA, LZH, TAR, Z[Unix], InstallShield vä s.-dä); 
4.  Vä bunların müxtälif formalı kombinasiyası formasında mäskunlaşan viruslar. 
 
Yayılma  kanallarına  görä  viruslar:  Bärk,  lokal,  şäbäkä  vä  CD-ROM  diskläri  vasitäsilä  yayılan  növlärinä 
bölünä bilär. 
 
İşä düşmä mexanizminä görä viruslar: 
1.  Hansısa komanda ilä; vä ya, 
2.  Hansısa klavişa vä ya klavişa kombinasiyası ilä assosiasiyada olan növlärä malikdir; 
 
Alqoritm xüsusiyyätlärinä görä virusların aşağıdakı növläri bir-birindän färqlänir: 
1.  Virus-kompanyonlar («companion» viruslar); 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
89 
2.  «Qırmızıtoxmaq» viruslar («worm»-lar); 
3.  Polimorf vä ya öz-özünü şifräläyän viruslar («häyulä»-viruslar vä ya «polymorphic»lär); 
4.  Stels-viruslar vä ya gözägörünmäz-viruslar («stealth» viruslar); 
 
Dilinä görä: 
1.  Kompüterin  baza  proqramının  (DOS,  Windows,  Macintosh,  Novell  NetWare,  OS/2,  Alpha,  Linux,  Unix  vä s.)  dilindä 
yazılan viruslar; 
2.  Materialın emalı sisteminin (mätn redaktorlarının, elektron cädvällärin vä s.) dilindä yazılan viruslar mälumdur. 
 
Bunlar ümumi mälumatlar idi. Ümumän virusun necä işlädiyini bilmäk üçün bunlardan konkret olaraq birini 
– än geniş yayılmış olan sonuncunu götürüb ümumi mexanizmi onun timsalında izah edirik. 
Bugünkü gündä hämin kateqoriyadan, Microsoft Office proqramlarının (Word, Excel, PowerPoint, Access, 
Project...)  äsasında  duran  VBA  (Visual  Basic  for  Applications)  makro-dilindä  yazılan  viruslar  xüsusilä  geniş 
yayılıb. Bu dildä yazılan viruslar Microsoft Office-in öz proqramları daxilindä destruktiv fäaliyyät göstärmäklä 
yanaşı, kompüterin än ağlagälmäz resurslarına qädär här yerä müdaxilä edib, komponentlärin normal iş ahänginä 
täsir göstärä bilirlär. Bu virus növlärinin dä mexanizmini konkret täsnifatla açmağa çalışırıq. 
Ümumi olaraq VBA (Visual Basic for Applications) dilindä yazılmış virusları öz ämäliyyat sektorlarına görä 
aşağıdakı  kimi  täsnif  etmäk  mümkündür  (mötärizä  daxilindäki  dırnaqların  arasında  virus  täräfindän  deyilän 
ämäliyyatı häyata keçirän komandaların adı yazılır): 
 
 
 
1) Proqramın özü ilä ämäliyyatlar 
1.a) Makrokomanda (WB (WordBasic) vä ya VBA (Visual Basic for Application) dilindä olan komandalar) 
ämäliyyatları 
 
1. 
Virus 
modula 
daxil 
olub, 
konkret 
makrokomandaları  däyişir  vä  bununla  da 
proseduraların  iş  istiqamätini  başqa  istiqamätä 
yönäldir 
«Execute Find» 
 
1.b) Prosedura (vähdätdä icra olunan mäntiqi ardıcıl makro-komandalar) ämäliyyatları 
 
1. 
Virus yeni proseduralar 
yaradır 
«VBProject.VBComponents.Item(n).Code
module.CreateEventProc» 
 
1.c) Makros (proseduralar toplusu vä ya operatorun komandası, yaxud da hansısa hadisänin täsiri ilä işä düşän 
VBA-nın proqram kodu) ämäliyyatları: 
 
1. 
Makrosa yeni sätir älavä edir 
«VBProject.VBComponents.Item(n). 
Codemodule.AddFromString» 
vä ya 
«VBProject.VBComnpoents.Item(n). 
Codemodule.InsertLines» 
1.1. 
h 
o cümlädän, fayldan 
götürüb yeni sätir artırır 
«VBProject.VBComponents.Item(n). 
Codemodule.AddFromFile» 
2. 
Olan sätirläri pozur 
«VBProject.VBComponents.Item(n). 
Codemodule.DeleteLines» 
3. 
Olan sätirläri däyişir 
«VBProject.VBComponents.Item(n). 
Codemodule.ReplaceLine» 
 
1.d) Modul  
(däyişän vä prosedura mätnlärinin toplusu) ämäliyyatları: 
 
1. 
Modulları: 
İmport 
edir 
«VBProject.VBComponents.Import» 
2. 
Eksport edir 
«VBProject.VBComponents.Item(n).Export» 
3. 
Surätini çıxarır 
«Organizer Copy» vä ya «VB.MacroCopy» 
4. 
Pozur 
«VBProject.VBComponents.Item(n).Remove»  vä