Cabbar Mämmädov Dİplomatik psixologiYA

söyläyä  bilärlär;  Fikri  täqdim  olunan  şäxs  heç  dä  här  hansı  avtoritet  sahibi  olmaya  bilär  vä  burada  onun  mövqeyini 
qiymätä  mindirmäk  üçün avtoriteti süni şişirdilär;  O, bu  statusu avtoriteti  öz şäxsi  qabiliyyätinin, ağlının bacarığının 
yox,  hansısa  ämi-dayının  hesabına  qazana  bilär;  Äks  mövqedä  olan  da  filan  qädär  avtoritet  tapmaq  mümkündür  ki, 
burada bütün bu deyilänlär gizlädilib ön plana yalnız seçmä avtoritetlär vä onların da yalnız seçmä fikirläri çäkilä bilär 
vä s. ki, burada bütün bunlar gizlädilär; vä s. 
f) Çoxluğa istinad metodu: Arqument kimi çoxluğun mövqeyinä istinad edilir, hansısa mäsälä ilä bağlı xeyli 
adi adamın eyni mövqedä, fikirdä olması, eyni häräkät etmäsi izah, täsvir vä  ya nümayiş etdirilir, säsländirilir, 
nümunä göstärilir. Belä ki, äksär insanlar çoxlu adamın qäbul etdiyi mövqeyi daha çox ağıl prizmasından keçib 
härtäräfli sınanmış, saf-çürük edilmiş fakt kimi qäbul etdiyindän, bu cür täsirlärä (sirayätlärä) dä, äsasän asan, 
müqavimätsiz tabe olur, düşürlär vä oriyentasiyalarında qeyd-şärtsiz olaraq bununla hesablaşırlar (psixologiyada 
«qrup täzyiqi», «çoxluğun zähmi» effektläri). 
  Psixoloji  diversiya  mäsälälärindä  bu  mäqsädlä  seçmä  avtoritetlärdän  vä  seçmä  kütlä  nümayändälärindän,  onların  da 
yalnız  seçmä  davranış  vä  fikirlärindän  nümunä  kimi  istifadä  olunur  ki,  zahirdä  bütün  bunlar  gizlädiläräk  här  şey 
«hamının,  o  cümlädän,  bütün  ağıllıların  ätraflı  analizinä  äsaslanan  obyektiv,  täräfsiz  mövqe  kimi»  yozulur,  täqdim 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
76 
edilir.  Hansı  ki,  mövqeyinä  istinad  edilän,  fikri  säsländirilän,  davranışı  nümunä  göstärilän  kütlä  nümayändäläri 
mäqsädyönlü seçilmiş şäxslär ola bilärlär vä bunlara zidd mövqedä olan da kifayät qädär şäxs tapmaq mümkün olar ki, 
burada onların mövqeyi gizlädilär, üzä çıxarılanlarsa äksäriyyätin tämsilçiläri kimi täqdim edilär; eyni qayda ilä onlar 
bu işdä şäxsi marağı, ambisiyası, qäräzi olan, hämçinin şirnikländirilmiş, qorxudulmuş, öyrädilmiş vä s. täk-tük şäxslär 
ola  bilärlär;  yaxud  onlar  bir-birinin  nümunäsi  timsalında,  sirayät  mexanizmi  üzrä,  kortäbii  surätdä  hämin  mövqeyä, 
qänaätä gälä bilärlär vä ümumi räyi burada hansısa täsadüfi, ötäri impuls formalaşdıra bilär. Bir sözlä, bu fikir mütläq 
äksäriyyätin obyektiv qäti qärarı yox, ayrı-ayrı individlärin säthi räyi ola bilär ki, burada o gizlädilär, här şeyä norma, 
etidal, orta mövqe donu geyindirilär; 
g) ’’İkili standartlar’’a istinad metodu: Arqument kimi qanun deyilän istänilän şeyä, o cümlädän, yazılmış 
vä yazılmamış bütün qanunlara istinad edilir vä yeri gäldikcä bu, yeri gäldikcä digär qanun äsas götürülür, mäs., 
bir  halda  –  dövlät,  digär  halda  –  adät-änänä,  bir  başqa  halda  –  humanizm,  tamam  başqa  hallarda  –  kişilik, 
humanizm, etika vä s. qanunları. Bu isä «ikili standartlardan yanaşma» deyilän hala gätirib çıxarır. 
  Necä  ki,  düşüncä  sistemi, abstrakt täfäkkür qabiliyyäti inkişaf etdikcä insan  händäsädä mähdud Evklid  müstävisi 
çärçiväsindän känara boylanıb çoxölçülü, çoxformalı vä çoxxassäli Lobaçevski, Minkovski, Riman, Finsler vä b. fäzalarını 
görmäyä  qabil  oldu,  eyni  qayda  ilä,  bütün  sferalarda  hansısa  vahid  bir  normanın,  baxışın,  qärarın  ehkam  säviyyäsinä 
qaldırıldığı  äsrlär  çoxdan  arxada  qalıb  –  baxmayaraq  ki,  elä  hämin  dövrlärin  özündä  dä  täfäkkürü  yüksäk  inkişaf  etmiş 
adamlar heç vaxt häyata birtäräfli baxmayıb, fakt vä hadisälärä färqli bucaqlardan baxmağı, onları müxtälif meyarlarla ölçüb 
qiymätländirmäyi bacarıblar. Müasir dövr  yüz milyonlarla baxışın, normanın çarpazlaşdığı, toqquşduğu, yaşamaq uğrunda 
mübarizä apardığı rasional düşüncä dövrüdür vä än pisi dä odur ki, Yer üzündä eynän bir-birinin oxşarı olan iki mäxluq, iki 
varlıq, o cümlädän, iki insan tapmaq mümkün olmadığı kimi, hamını eyni däräcädä qane edän, onların hamının zövq, baxış 
vä maraqları ilä eyni däräcädä uyğun gälän  vahid bir norma, kriteriya, fakt, predmet, qärar  vä s. tapmaq da eyni  qaydada 
qeyri-mümkündür. İstänilän halda bunların nisbiliyi vä färqli nöqteyi-näzärdän häm yaxşı vä häm dä pis, häm doğru vä häm 
dä  yalan,  häm  särfäli  vä  häm  dä  särfäsiz  olması  näticäsini  almaq  mümkün  olur.  Bu  da  «ikili  standartlar»  adlandırılan  vä 
häyatın  demäk  olar  ki,  bütün  sferalarında  aktiv  istifadä  olunan  bir  normativ  maxinasiya  növünün  meydana  gälmäsi  ilä 
näticälänib. 
Bu  halda  hadisälärä  ikili,  üçlü  standartlardan  yanaşılır,  başqa  sözlä,  här  mäqamda  sizä  särf  edän  hansısa  etalon, 
kriteriya, norma äsas götürülür, problemä hämin anda räqibin dä, mähz bu meyardan baxmasına çalışılır. Ädalät – hamının 
arzuladığı vä än ideal hesab etdiyi sosial täsnifat növüdür. Lakin, eyni zamanda da, ädalätin nä olduğunu da demäk olar ki, 
indiyä  qädär  heç  kim  däqiq  izah  edä  bilmäyib.  Uşaqla  böyük  arasındakı  pay  bölgüsündä  bärabärlik  prinsipinin  äsas 
götürülmäsi,  yalnız  uşağa  särf  edän  meyardır,  böyüyä  yox.  Äksinä,  bu  prinsipin  äsas  götürülmämäsi  isä  indiyä  qädär 
cämiyyätlärdäki bir çox bälaların mänbäyi olub vä olaraq da qalır. Bu baxımdan, istänilän situasiyada ädalät kriteriyası kimi 
sizä särf edän istänilän qädär norma axtarıb tapmaq mümkündür, mäs., bir halda – din, digär halda – adät-änänä, bir başqa 
halda  –  humanizm,  dövlät  qanunu,  tamam  başqa  hallarda  –  etik-äxlaqi  normalar  vä s.  kimi  yazılmış  vä  yazılmamış 
qanunların  hamısı  bu  mäqsädlä  yarayır.  Özü  dä,  diskussiya  boyu  bu  kriteriyanı  axıra  qädär  däyişilmäz  saxlamayıb, 
müzakiränin sonuna qädär sizä särf edän gah bu, gah da o birisi ilä äväzlämäk mümkündür ki, bu da haqqında söhbät gedän 
hämin o, «elastik standart» metodudur. 
Eyni bir insan, özünün istäyindän asılı olmayaraq, doğulduğu gündän eyni zamanda, bir neçä färqli sosial arealın orta 
mäxräcinä düşür, färqli sosial qrupun üzvü olmuş olur, mäs., hüquqi baxımdan – bir, milli baxımdan – digär, dini baxımdan 
–  üçüncü,  sinfi,  cinsi,  mähälli,  siyasi  vä s.  baxımlarından  –  tamam  färqli  insan  qruplarının.  İxtiyari  mäqamda  istänilän 
insanın  mövcud  davranış  vä  düşüncä  modelini,  reaksiyalarını  sair  motivlärdän  savayı,  häm  dä  hämin  mäqamda  onun 
täfäkküründä üzvü olduğu sosial qruplardan hansının norma vä däyärlärinin dominantlıq täşkil etmäsi mäsäläsi täyin edir. 
Ambvivalentlik, insanın çox tez-tez «şeytan ämälläri»nä uyması vä ya meyl etmäsi, eyni situasiyalarda eyni stimullara färqli 
insanların, färqli reaksiya vermäsi vä b. mähz bununla, yäni verilmiş anda individin täfäkküründä dominantlıq uğrunda bir-
biri  ilä  räqabät  aparan  färqli  normalar  (mäs.,  täbiät  vä  cämiyyät  qanunları)  arasındakı  ziddiyyätlärlä  älaqädardır  (Mähz 
hämin  bu  säbäbdän,  cinayätkarlığın  kökünün  nä  genetik,  nä  psixoloji,  nä  iqtisadi,  nä  siyasi,  nä  hüquqi,  nä  dä  digär 
vasitälärlä  käsilmäsi  mümkün  deyil.  Çünki  cinayätkarlıq  –  verilmiş  anda  mähkämä  sisteminin  äsas  götürdüyü  norma  vä 
däyärlärdän  yayınma halıdır  ki, dünyada  mütläq  doğru  (vä ya mükämmäl)  norma vä däyärlär sisteminin hälälik mövcud 
olmadığı  säbäbindän  isä,  hämin  mähkämänin  qärarı  da  heç  vaxt  sosial  nisbilik  çärçiväsindän  o  qädär  dä  uzağa  gedä 
bilmir). 
Verilmiş anda, täzyiq  göstärilmäsi  vacib  olan  şäxsä särf etmäyän  bu cür  baxış  bucağı,  kriteriya, mövqe  axtarıb tapıb 
seçä bilmäk, ona çox güclü täzyiq göstärä bilmäyin vasitälärindändir. Täbii olaraq, dästäklänmäsi vacib olan şäxs üçün buna 
tam äks  olan  mövqe,  baxış bucağı,  däyärländirmä meyarı  axtarılıb tapılır.  Färqli  qanunlar färqli cinayätlärä färqli alibilär 
verir.  Verilmiş  anda  kimisä  günahlandırmaq  üçün  bunlardan  –  minimum,  bäraätländirmäk  üçünsä  –  maksimum  alibi 
veränini axtarıb tapıb, seçib müzakiränin şärtinä çevrilmäsinä nail ola bilmäk täräfdaşı, onun davranış vä düşüncäsini idarä 
edä bilmäyin metodlarındandır. Nümunä üçün, mäs., mähkämälärdä väkil vä prokurorlar mähz bu metoddan istifadä edib 
müttähimi, biri ‘‘aydan arı, sudan duru’’ kimi, digäri ‘‘cämiyyät üçün ifrat tählükäli bir qaniçän’’ kimi täqdim edä bilirlär. 
Vä, ümumiyyätcä, äslindä väkil vä prokurorlar mähz bu «qanun sürüşkänliyinin» bähräläridirlär. Çünki mükämmäl qanunlar 
üçün väkilin «gücündän» asılı olmayaraq heç vaxt cäza däyişmämäli idi. Hansı ki, bugünkü dünyanın än ideal hesab olunan 
dövlätlärinin özlärindä belä müttähimin cinayätkarlıq däräcäsi ilä onun väkilinin gücü, väkilin gücü ilä isä müttähimin cibi 
arasında birbaşa funksional asılılıq olduğu faktdır. 
Eyni  subyektivlik  häyatın  bütün  sferalarındakı  münasibätlärdä  özünü  büruzä  verir.  Necä  ki,  färqli  kriteriyaları  äsas 
götürmäklä mähkämälärdä väkil vä prokurorlardan biri müttähimi «aydan arı, sudan duru» kimi, digäri «cämiyyät üçün ifrat 
tählükäli  bir  qaniçän»  kimi  xarakterizä  edir,  eyni  qayda  ilä  här  käsin  vä  här  şeyin  «däyärlär  şkalasındakı»  yeri  digär 
amillärdän savayı, eyni zamanda, häm dä ona hansı etalon prizmasından baxılması amili ilä dä şärtlänir. Mäs., sälib yürüşü 
vä işğalçılıq müharibäsinin sosial mänası sinonimdirsä dä, onların din vä dövlät qanunları baxımından olan mänası heç dä 
ekvivalent  deyil;  yaxud  oğurluq  etmäk  dövlät  vä  din  qanunları  baxımından  cinayätdirsä  dä,  «vor  zakonu»  baxımından 
normadır  vä s.  Eynilä  şäxsiyyätlärin  däyärländirilmäsi  aktı  da  mähz  bu  mexanizm  üzrä  baş  verir.  Belä  ki,  räy  vä  zövqä 
etalon  olmadığı  kimi,  ayrı-ayrı  şäxsiyyätlärin  dä  «däyärlär  şkalasında»kı  yeri,  başqalarının  hazırkı  anda  ona  hansı 
«ustanovka»,  stereotip,  dünyagörüş  vä s.  prizmasından  baxmasından  asılı  olaraq,  ayrı-ayrı  adamlar  üçün  olduqca  geniş 
diapazonda  bir-birindän  käskin  färqlänäcäk.  Yäni  ona  hansı  prizmadan  baxılmasından  asılı  olaraq,  qähräman  vä  ya  xain 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
77 
olacaq. 
Göstärilän  metodla  istänilän  adamı  läkälämäk,  yaxud  istänilän  häräkäti  bäraätländirmäk  mümkündür.  Bunun  üçün, 
sadäcä olaraq, müvafiq etalon axtarılıb tapılması lazımdır. Mäs., Azärbaycanın milli eposu olan  «Dädä Qorqud»  äsärindä 
mänfi vä müsbät qährämanların yerinin aşağıdakı qaydada däyişdirilmäsi kimi: 
Hansısa bir etalonlasa baxdıqda burada ähdinä, eşqinä, äqidäsinä sadiq olan – Beyräk vä ölkänin qanuni hökmdarı olan 
Qazan xan – müsbät qährämandır. Äclaf, xain, xäbis Aruzsa – mänfi qähräman. Lakin mäsäläyä tamam başqa bir etalonla 
baxdıqda  isä,  äksinä,  siyasätsiz,  dünyagörüşsüz,  «män  häsrätlimdän  dönmäräm»,  «män  Qazandan  dönmäräm»  vä s.  kimi 
äqidäsilä  bütün  ömrünü  puç  etmiş  Beyräk  vä  arvad  hesabına  väzifäyä  gälib,  sonradan  da  ömrünü  «ov  ovlamaqda,  quş 
quşlamaqda», «yeddi illik şärab içmäkdä» keçirän vä buna görä dä, ölkäni yağı tapdağına märuz qoyan Qazan xan – mänfi 
qähräman, äksinä, Aruzsa – müsbät qährämandır. Belä ki, o, ölkänin güc naziri väzifäsinä öz qılıncı, gücü, zähmäti, qeyräti, 
qanı  hesabına  yüksälib,  ömrünü  döyüş  meydanlarında,  vätäninin  ärazi  bütövlüyünün,  särhäd  toxunulmazlığının 
müdafiäsindä  keçiribsä  dä,  indi  bütün  bunların  müqabilindä  onun  qazancı  vaxtaşırı  tähqirlär,  häqarätlärdir.  Artıq  o,  öz 
funksiyasını başa çatdırdığına görä hamı ondan yaxa qurtarmağa can atır, onun qılıncı ilä qurulan dövlätdä artıq başqaları 
qohumbazlıq  edib  väzifä  bölüşür,  yeyib,  içib,  kef  çäkir,  onu  isä  qara  çadırlara  göndärirlär  vä  mäsäläyä  qanuni  don 
geyindirmäk  üçün  bähanäläri  dä  bu  olur  ki,  «filankäsin  oğlu  var,  filankäsinki  yoxdur»  (?!?).  Bütün  bunlar  da  «märdin 
qovula-qovula  namärd  edilmäsi»  mäsäläsinä  gätirib  çıxarır  vä  Aruz  qisasçılıq  mövqeyinä,  öz  hüquqlarının  müdafiäsi 
mövqeyinä keçir vä s. 
Beläcä, istänilän häräkäti lazım olduqda mänfi, lazım olduqda isä müsbät bir şey kimi xarakterizä edib, qälämä vermäk 
mümkündür. 
Burada  belä  bir  kiçicik  qanunauyğunluq  da  qüvvädädir.  İnsanlar  adätän  müsbät  münasibät  bäslädikläri  adamlara  – 
onlara särf edän, mänfi münasibät bäslädikläri adamlara isä – onlara särf etmäyän meyarlar prizmasından baxırlar. Mähz bu 
säbäbdän,  «mähäbbätin  gözü  kor  olur»  ifadäsi  yaranıb  vä  hämin  säbäbdän,  varlı,  pullu,  imkanlı,  väzifäli,  güclü  adamlar 
häyatda  hämişä  haqlı  olurlar.  Onların  än  alçaq  häräkäti  belä,  başqalarının  näzärindä  çox  tez  bäraätlänir,  bäzän  hätta 
qährämanlıq kimi görünür: onların hakimiyyät marağı – azadlıq iddiası kimi; qorxub qaçması – xilas olmaq kimi; itkisi – 
qaçılmaz  qurban  kimi;  cäfäng  danışığı  –  därkedilmäz  müdriklik  kimi  vä s.  yozulur.  Çünki  qanunu  (däxli  yoxdur  dövlät, 
yoxsa  adät-änänä  qanununu)  yozanlar  hämişä  onlara  särf  edän  maddäläri  äsas  götürüb,  onu  onun  özünä  särf  edän 
etalonlarla  qiymätländirirlär.  Bu  zaman,  hätta  yazılmış  qanunlarda  onu  bäraätländiräcäk  bir  mäcällä  tapılmasa  belä, 
yazılmamış qanunlara, o cümlädän, insaf, mürvät, humanizm, namus, dädä-baba qaydaları vä s.-ä äl atılır. Bu, qeyri-şüuri vä 
ya  şüurlu  edilän  yaltaqlığın  müqabilindä  isä  ondan  nä  vaxtsa,  nä isä ala  biläcäklärinä  ümid edirlär  vä  ya elä  hämin anda 
alırlar.  Äksinä,  onlara  nä  indi,  nä  dä  yaxın  gäläcäkdä  elä  yaxşı  bir  şey  väd  edä  bilmäyän  fağır,  kasıb,  väzifäsiz,  gücsüz 
adamlar isä başqalarına sanki, mane olurlarmış kimi daim qara prizmadan görülür, hätta sakit oturmasında da cinayät tärkibi 
axtarılır, hätta sükutunda da qrammatik sähvlär tapılır: Varlı, güclü, väzifäli şäxslär täräfindän deyilärkän alqışlanan, tärifä 
layiq  bilinän  eyni  bir  söz,  onların  dilindän  eşidildikdä  gülüş  doğurur  vä  häqarätlä  qarşılanır.  Bu  birincilärdä  igidlik  kimi 
yozulan hal  –  onlarda  giclik;  alicänablıq  kimi  yozulan hal  –  onlarda israfçılıq;  mülayimlik  kimi  yozulan  hal – qorxaqlıq; 
vüqarlılıq  kimi  yozulan  hal  –  özünü  çäkmäk;  müdriklik  kimi  yozulan  hal  –  onlarda  olanda  boşboğazlıq  kimi  yozulur. 
Onların  cinayäti  dä  beläcä  –  onlara  särf  etmäyän  kriteriyaları,  maddäläri  äsas  götürmäklä  «isbat»  edilir.  Hätta  bäzän 
qanunlarda onu günahkar saya biläcäk bir maddä tapılmasa belä, hämin gündän etibarän yenisi yaradılıb, elä ilk däfä olaraq 
onun özünä tätbiq edilir. Fäqät, dünya qäddarlıq qanunları üstündä bärqärardır vä burada gücsüzlär mähvä mähkumdurlar. 
Adi mäişät säviyyäli müzakirälärdä bir halda – dövlät, digär halda – din, üçüncü halda – adät-änänä, dördüncü halda – 
etika,  beşinci  halda  –  humanizm,  ädalät,  kişilik,  insaf  vä s.  prinsiplärinin  äsas  götürülmäsi  dä  bu  qäbil  spekulyasiyaların 
nümunälärindändir. Özü dä, dost-düşmänliyindän asılı olaraq bir halda bu, digär halda o biri kriteriyanı äsas götürmäkdän 
savayı, hätta eyni bir müzakiränin özündä belä axıra qädär vahid bir kriteriyanı äsas götürmäyib, särfälilik mäqamından asılı 
olaraq,  gah  bu,  gah  da  digär  kriteriya  prizmasına  keçmäklä  istänilän  adamların,  istänilän  halın,  istänilän  davranışın 
bäraätlänmäsinä,  lazım  olmayanların  isä  hätta  lal-dinmäz  oturmasının,  hätta  özünü  öldürmäsinin  belä  mühakimä  olunub, 
cinayätkarlıq kimi qiymätländirilmäsinä nail olmaq mümkün olur. 
Bura qädär sadalananlar, äsasän sinxronik (eynizamanlı) mövcud olan norma vä däyärlärlä edilän manipulyasiya halının 
nümunäläri  idi.  Bundan  älavä,  bu  metodun  daha  bir  növü  dä  mövcuddur  ki,  o  da  diaxronik  (müxtälifzamanlı)  norma  vä 
däyärlärlä  edilän  spekulyasiyadır.  Bu  variantın  äsasında  isä  o  prinsip  dayanır  ki,  bu  gün  norma  hesab  edilän  şey,  sabah 
patologiya sayıla bilir vä äksinä. Beynälxalq sferada ärazi mübahisäsi ilä bağlı hansısa bir problemä münasibätdä kimä, nä 
vaxt, necä särf etmäsindän asılı olaraq, vasitäçi vä ya hakim mövqeyindä çıxış edän dövlätlärin bir halda bu, digär halda o 
biri dövrün siyasi xäritäsini, ärazi bölgüsünü äsas götürmäsi bu qäbildändir. 
Eyni  zamanda,  mäntiqdäki  «Evatl  paradoksu»nun  hälli  dä  bundadır,  çünki  mäsäläyä  yalnız  bir  standartdan 
yanaşılmalıdır. 
Bütün bunlar hämin «ikili standartlar» metodunun detallar säviyyäsindä çalarlarını açmaq mäqsädindän iräli gälirdi vä 
sosial nisbiliyin variantlarını ähatä edirdi. 
 
  Beynälxalq  siyasätdä  ikili  standartların  tipik  nümunäsi  –  «demokratiya»,  «insan  haqları»  vä s.  kimi  däyärlärlä 
edilän spekulyasiyalardır. Hansısa bir problemä münasibätdä güclü dövlätlär, özünä särfälilik mäqamından asılı olaraq, gah 
«demokratiya», gah «insan haqları» (yaxud «azlıqların hüququnu dästäklämäk»), gah «daxili işlärinä qarışmamaq» vä s. 
prinsiplärindän  hansısa  birini  äsas  götüräräk  (vä  ya  müdafiä  edäräk)  özlärini  vä  ya  öz  müttäfiqlärini  daim  haqlı  çıxarır, 
bäraätländirir, hansısa münasibätdä, müzakirädä vä s. özlärinä särf edän qärar qäbul olunmasına nail olur, äks metodlarla isä 
–  räqiblärini  vä  ya  här  hansısa  formada  täzyiqä  layiq  bilinmiş  täräfläri  nahaq  çıxarıb,  sanksiyaya  märuz  qoyur,  dämir 
qanunlar çärçiväsindä itaätä mäcbur edirlär. Hansı ki, mäzmunu, dövlätin hüquqlarını tanıyıb, ona hörmät etmäkdän ibarät 
olan «daxili işlärinä qarışmamaq» prinsipi – daxili işlärä müdaxiläyä yol açan  «insan hüquqları» prinsipi ilä; mahiyyäti 
çoxluğun  azlıq  üzärindäki  qeyd-şärtsiz  diktaturasının  tanınmasından  ibarät  olan  «demokratiya»  prinsipi  –  çoxluğun 
qärarından  istisna  täläb  edän,  ona  «veto»  mäzmunu  käsb  edän  «azlığın  hüququnun  müdafiäsi»  prinsipi  ilä;  «ärazi 
bütövlüyünä  hörmät»  (vä  ya  «särhädlärin  toxunulmamazlığı»)  prinsipi  –  «xalqların  öz  müqäddäratını  häll  etmäsi» 
prinsipi ilä vä s. heç vächlä uzlaşa bilän mäsälälär deyil. 
Eyni qayda ilä, särfälilik yerindän asılı olaraq bir halda – nisbi, digär halda – mütläq säs çoxluğunun, üçüncü halda – 
konsensus  prinsipinin,  eyni  quruluşa  malik  böyük  dövlätlärdän  birini  –  imperiya,  digärini  –  federasiya,  üçüncüsünü  – 
çoxmillätli  respublika  kimi  täsnif  etmäk,  mübahisäli  mäsälälärdä  bir  halda  –  bärabärlik;  digär  halda  –  ädalät  prinsipinin 
äsas  götürülmäsi  vä b.  da  bu  kateqoriyadan  olan  beynälxalq  hüquq  vä  ya  siyasät  spekulyasiyalarındandır.  Nümunä  üçün, 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
78 
mäs.,  bu  sonuncu  haldakı  mäsälädä,  yäni  bölgü  mäsäläsindä,  problemä  birinci  halda  bölünän  malın  däyäri  baxımından 
yanaşılır  vä  bundan  da  täräflärä  eyni  säviyyädä  pay  ayrılır  ki,  bu  halda  da:  Ävväla,  burada  zähmätkeşlä  avara,  acla  tox, 
läyaqätli ilä layiq olmayan vä b. arasında färq itir, bunların hamısına ümumi mänfäätdän eyni säviyyädä pay ayrılır, onlara 
eyni hörmät göstärilir, vä ya «bärabärlik» adından çıxış edäräk layiq olmadığı torpaqdan, maldan başqaları ilä eyni hüquqla 
ona da pay ayrılır; İkincisi isä, burada eyni bir predmetin zaman vä mäkanından asılı olaraq ayrı-ayrı adamlar üçün färqli 
däyär  (‘‘subyektiv  kurs’’)  käsb  etdiyi  näzärä  alınmır  (Mäsälän,  eyni  miqdarda  su  sährada  susuzluqdan  yananla  çayda 
boğulan adam  üçün eyni qiymätdä deyil, eläcä  dä, suyu qurumuş  gölmäçädäki balığa  bugünkü bir stäkan su, sabahkı bir 
därya  sudan  daha  qiymätlidir  vä s.).  Bölgü  mäsäläsinin  deyilän  ikinci  variantında,  yäni  ädalät  variantında  mäsäläyä 
täräflärin  özünün  däyäri  (xidmäti,  ehtiyacı...)  baxımından  yanaşılır  ki,  bu  halda  da:  Ävväla,  burada  här  şeyi  sıfırdan 
başlayanlarla  irsän  mal,  mülk,  särvät,  nüfuz  vä s.  sahibi  olanlar  arasında  heç  bir  färq  qoyulmur,  halbuki  onlar  öz 
potensiallarını  reallaşdırmaq  üçün  bärabär  imkanlara  malik  olmurlar;  İkincisi,  burada  subyektlärin  däyäri  faktik  olaraq 
dövlätin  (cämiyyätin,  qrupun,  beynälxalq  alämin  vä s.)  iqtisadi,  siyasi,  sosial,  mädäni  durumundan,  meylindän  vä s.  asılı 
olmuş  olur,  onların  däyişilmäsi  ilä  älaqädar  däyişir  (‘‘inflyasiyaya  uğrayır’’),  härçänd  subyektlärin  özläri  bu  müddätdä 
mäzmunca heç bir däyişikliyä uğramayıb, lap ävväldän necä vardırlarsa eläcä dä qalırlar. Mäsälän, burada härbi, iqtisadi, 
sosial,  yoxsa  mädäni  problemlärin  aktuallaşması  ilä  älaqädar  olaraq,  gah  diplomat  vä  härbçilär,  gah  biznesmen  vä 
iqtisadçılar,  gah  elm  mädäniyyät  xadimläri,  gah  da  bir  başqaları  ön  plana  keçir,  ‘‘däyärlänir’’,  yerdä  qalanlar 
‘‘däyärsizläşir’’.  Yaxud  da,  eyni  bir  durumda  dövlätin  (qrupun)  kursunun  däyişilmäsi  ilä  ‘‘däyärlär  şkalasında’’  da 
yerdäyişmä baş verir. Mäsälän, bir halda – Qärb, digär halda – Şärq yönümlü siyasätçilär, bir halda – Şimalla, digär halda – 
Cänubla iqtisadi älaqäläri olan biznesmenlär ön plana keçir vä s. Bütün bunlar da son näticädä täkcä varlı vä kasıb, yaxud 
onların övladları arasında deyil, hätta eyni täbäqädän olub, eyni imkanı, qabiliyyäti, xidmäti vä s. olanlar arasında da ayrı-
seçkilik,  färq  yaranmasına,  insanların,  qrupların,  dövlätlärin,  cämiyyätlärin  vä s.  däyärinin,  taleyinin  täsadüflärdän  asılı 
olmasına gätirib çıxarır. 
Mähz hämin bu ikili standartların näticäsidir ki, bäzi-bäzi dövlätlär hansısa gücsüz bir dövlätdä seçki zamanı baş verän 
hansısa bir  naqisliyä göräsä beynälxalq säviyyädä hay-küy  qaldırıb, onu sanksiyalara märuz qoyduğu halda, digär täräfdä 
Säudiyyä Äräbistanı, Küveyt, İordaniya vä digär bu kimi, ümumiyyätcä, heç bir seçki sistemi olmayan dövlätlärlä qardaşağa 
ola  bilir.  Yaxud  eyni  bir  ölkänin  bu  başında  kimäsä  vurulan  bir  silläyä  görä  hämin  dövläti  «insan  haqlarını  kobud 
pozmaqda» ittiham edib, az qala ona müharibä elan edäcäyi halda, hämin dövlätin bir başqa başında – öz müttäfiqi olan bir 
başqa dövlätin qılıncından güclä can qurtararaq meşälärä, çöllärä säpälänän milyonlarla insanın haqqına göz yumur vä s. 
Ermänistan kimi dövlätlär mähz bu kimi äclaflıqların törämäläri vä övladlarıdırlar. Dünyada ädalät vä ädalätli qanunlar 
mövcud olmuş olsaydı onda alman faşizmini vä ya äräb terrorunu görän gözlär çoxdan ermäni faşizmi vä terrorizmini dä öz-
özünä görärdi, daha zorla göstärändä dä üzünü yan çevirmäzdi... 
Yekunda, ümumiyyätlä, «İnandırma, aldatma vä dezinformasiya» bähsi ilä älaqädar bir şeyi 
qeyd edäk ki, äslinä qalsa, tälqinin özü dä, inandırmanın maksimal formasından savayı özgä bir şey deyil. 
☯ ☯ ☯ 
Härbi  sferada  informasiya  manipulyasiyalarından  härbi  qüvvänin,  sängärin,  dislokasiya  yerinin,  silah  vä  sursat 
anbarlarının, kommunikasiya vä enerji bloklarının, rezidensiyaların vä digär strateji ähämiyyätli obyektlärin  yerini, sayını, 
formasını, älamätini; härbi planları; hücumun vaxtını, istiqamätini, xarakterini; yüksäk rütbäli härbi personların iş vä häyat 
rejimini vä s. räqibdän gizli saxlamaq, onun bu sahädä oriyentasiyasını azdırmaq vä s. mäqsädläri üçün istifadä olunur ki, bu 
kateqoriyadan olan fändlärin bir qismi aşağıdakılardır: 
—  Sähv istiqamätdä irimiqyaslı hücum hazırlığı illüziyası yaradılır; 
—  Qoşunların bir başqa istiqamätdä yerläşdirildiyi imitasiya etdirilir;