Cabbar Mämmädov Dİplomatik psixologiYA

münasibätini  däyişir.  İndi  o,  özünü  hansısa  qährämanlıqlara  vä  ya  äclaflıqlara  qabil  bir  şäxs  kimi  görür.  Bu 
mäcburiyyätdän  ävvälsä,  hämin  şäxs  heç  cür  özünü  bu  rolda  täsävvür  edä  bilmäzdi.  İndi  artıq,  onun  şüuru bu 
rolu ‘‘häzm edä’’ bildi vä bundan sonra digär bu tipli addımlar daha onun üçün «psixoloji baryer» oyatmayacaq. 
Lakin  indi  siz  ona  analoji  täklif  vermäyäcäksiniz.  Xeyr.  Yenilik  müäyyän  inkubasiya  märhäläsi  keçib,  onun 
düşüncälärindä müäyyän «ustanovka»lar, stereotiplär şäklindä kristallaşdıqdan sonra, qayadan daha bir qälpä dä 
qoparırsınız. ‘‘Yara’’nın yeri ‘‘sağaldıqdan’’ sonra yenä dä vä s. Ta ki, mäqsäd äldä olunana qädär. 
  Koreya müharibäsi dövründä  bir çox amerikan äsgärläri Çinin äsir düşärgälärinä düşdülär. Müharibädän sonra isä  bir 
amerikan  qäzetinin  täbirincä  deyilsä,  «bütün  amerikan  äsgärlärinin  demäk  olar  ki,  hamısının  äsirlikdä  olduqları 
müddätdä, bu vä  ya digär formada ABŞ äleyhinä fäaliyyät göstärdikläri, qayıtdıqdan sonra da kommunist ideyalarına 
sadiq qalıb, ABŞ üçün häqiqi tählükä törätdikläri» mälum oldu. Dünänä qädär qatı vätänpärvär olan bu äsgärlärin qısa 
müddät  ärzindä  bu  däräcädä  däyişilib,  qatı  kommunistä  çevrilmäsi  därhal  hansısa  Şärq  cadugärliyi,  mistika  ilä 
älaqäländirilmäyä başlandı. Lakin müäyyän müddätdän sonra problemä psixoloqların qarışması ilä mäsälänin qaranlıq 
täräfläri  yavaş-yavaş  aydınlaşdı.  Sän  demä,  Çin  täräfi  onlar  üzärindä  aşağıdakı  psixoloji  ämäliyyatı  aparıbmış:  İlkin 
märhälädä subordinasiya vä yayındırıcı täsirlärin neqativ effektini azaltmaq üçün, äsirlär arasından ilk olaraq zabitlär 
vä xüsusi aktivlär seçilib, digär qalanlarından täcrid edilir; İkinci märhälädä – yerdä qalan äsgärlär arasında müxtälif 
formalı  amerikanpäräst  (çinpäräst  yox,  amerikanpäräst!)  mövzulu  oçerklär,  müsahibälär  üzrä  müsabiqälär,  istedad 
yarışları  vä s.  täşkil  edilir.  Priz  isä  bir  neçä  formadan  ibarät  olur:  cüzi  ärzaqdan  tutmuş,  müsabiqä  vä  onun  müällifi 
barädä  radioda  xoş  söz  deyilmäsinä,  qalib  äsärin  radioda  säsländirilmäsinä,  digär  äsir  düşärgälärinin  hamısının  divar 
qäzetlärindä çap edilmäsinä vä s. qädär. Amerikanlar bu işä häväslä girişirlär, çünki burada özläri, öz vätänläri üçün elä 
bir ziyanlı heç nä görmürlär, äksinä, bunu özlärinin vätänpärvärlik ruhunu ifadä üçün bir şans kimi qäbul edirlär. Lakin 
müsabiqälärin  hamısının  äsas  şärtlärindän  biri  dä  o  olur  ki,  oçerklär,  qäzet  vä  ya  radio  üçün  olan  materiallar  vä s. 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
69 
«obyektiv»  olmalıdır,  yäni  bunlarda  ABŞ,  onun  siyasäti,  addımları  vä s.  nä  qädär  täriflänsä  dä,  formallıq  xatirinä  dä 
olsa, bunların «müäyyän qüsurlardan xali olmadığı», «ABŞ cämiyyätinin hälä mükämmälliyin son pilläsindä olmadığı» 
vä s. kimi ümumi frazalardan ibarät etiraflar da edilsin. Äsirlär üçün bu, cüzi mäsälä idi, çünki burada elä bir tählükäli 
mäqam  yox  idi  vä  deyilän  täriflärlä  müqayisädä  bunlar  heç  nädir.  Üstälik  dä  ki,  heç  bir  dövlätin,  quruluşun  ideal 
olmadığı mälum faktdır vä burada onun etiraf olunmasının formallıqdan iräli gäldiyini dä düşärgädäkilärin hamısı yaxşı 
bilirdilär. ABŞ barädä uzun-uzadı standart täriflärini, hamının häm dä cüzi tänqidlärlä  yekunlaşdırması, getdikcä adät 
halını  alıb,  hamı  täräfindän  norma  kimi  qäbul  edildikdän  sonra,  getdikcä  täklif  edilmäyä  başlandı  ki,  äsgärlär  «ABŞ 
qüsurlardan  da  xali  deyil»  vä  yaxud  «ABŞ  rähbärläri  dä,  hamı  kimi,  heç  dä  ideal  deyillär»  tipli  fikirlärinä  bir  qädär 
aydınlıq  gätirsinlär,  getdikcä  bu  da  düşüncälärdä  özünä  yer  tutduqdan  sonra,  täklif  edilmäyä  başlandı  ki,  ABŞ 
cämiyyätindä, ABŞ siyasätindä, ABŞ rähbärliyindä vä s. hamının durub-oturub täkrarladığı, o cümlädän, onun özünün 
dä  dediyi  hämin  o,  qüsurlardan,  problemlärdän  bir  neçäsini  sadalasın.  Paralel  olaraq  bu  müharibädä  uşaqların, 
körpälärin,  xästälärin,  qocaların,  qadınların  vä s.  täsadüfdän  vä  ya  qäsdän  öldürülmäsinä  münasibät  bildirmäsi  täklif 
olundu.  Daha  sonra  kommunizmin,  Çinin  xeyrinä  formal  da  olsa  «bir  iki  xoş  söz»  işlädän  oçerklär,  mäqalälär, 
müsahibälär  vä s.  qiymätländirilmäyä  başlandı  vä s.  Bir  sözlä,  belä-belä,  getdikcä  hamı  antiamerikan  vä 
prokommunizm  ruhunda  düşünmäyä  stimullaşdırıldı.  Bir-birini  täkrarlayan,  bayağı  amerikanpäräst  çıxışlar  fonunda, 
rängaräng vä konkret arqumentli, ciddi analiz formasında olan antiamerikanpäräst vä prokommunist mäzmunlu çıxışlar 
norma halını aldı. Üstälik dä, bu mäqamlar onların beyninä öz  yoldaşlarının, hämvätänlärinin dili ilä  yeridildiyindän, 
faktik  olaraq,  etiraza  da  yer  qalmırdı.  Belä-belä,  onlar  bu  müharibänin  kökünü  käsmäk  üçün  nä  etmäk  lazım  olması 
barädä  müsabiqälärä,  daha  sonra  ämäkdaşlıqlara  vä s.  cälb  olundular  ki,  näticädä  ABŞ-ı  qorxuya  salmış,  tilsim  kimi 
yozulan hämin o hal meydana çıxdı. Hansı ki, Çin ideoloqları çox säbrlä amerikanların bu cür ideoloji dezoriyentasiyası 
ilä  mäşğul  olmayıb,  elä  ilk  ävväldän  onlara  ämäkdaşlıq  täklifi  versäydilär,  bunun  nä  cür  nifrät  dolu  müqavimät 
reaksiyası  doğuracağını  täsävvürä  gätirmäk  çätin  deyil.  Deyilän  metodla  äldä  edilän  effekti  isä  sonradan  äsirlikdän 
qayıdan bir amerikan zabitinin öz xatirälärindä yazdığı aşağıdakı fikirlär aydın xarakterizä edir: «Biz o mäharätdä vä o 
häcmdä  räqib  täbliğatına  märuz  qalmışdıq  ki,  bütövlükdä  näyin  räqib  täbliğatı,  näyin  bizim  öz  färdi  qavrayışımız 
olduğunu tezliklä bizlärdän çoxumuz ayırd etmäkdä çätinlik çäkirdik. Artıq biz son damla qanımıza qädär vuruşmağa 
vä  vätän  uğrunda  ölmäyä  razı  deyildik»  (Yeri  gälmişkän,  ayrı-ayrı  xarici  täşkilatların  bu  gün  azärbaycanlı  gänclär, 
täläbälär,  aspirantlar,  alimlär  vä s.  arasında  tez-tez  keçirdikläri  müxtälif  «istedad  müsabiqälärinin»,  konfransların, 
mövzu yarışmalarının vä s. arxasında belä bir maraq dayanmır ki?); 
  Täläbatı  pillä-pillä artırmaqla 1971-ci ildä  Maltanın baş  naziri İngiltärädän ähämiyyätli  güzäşt äldä etmäyä  müväffäq 
olmuşdu. Hava vä su bazalarının däyäri ilä bağlı danışıqlarda här növbäti razılaşmadan sonra Maltanın baş naziri «cüzi 
bir  problemin  dä  qaldığını»  bildirib,  növbäti  şärtini  iräli  sürürdü.  Äldä  olunan  iräliläyişläri,  belä  xırdaçılıqların 
säbäbindän pozmamaq xatirinä isä İngiltärä täräfi xah-naxah güzäştä getmäyä mäcbur olurdu. Nähayät, yekunda mälum 
olur  ki,  belä  xırda-xırda  güzäştciklär  ümumi  hesabda  qabaqcadan  verilän  näqd  10  milyonlarla  funt  sterlinq,  tärsanä 
işçilärinin  mäşğulluğuna  qarantiya,  kontraktın  äbädiliyinä  baza  yaratmaq  vä s.  kimi  mäsälälärdän  ibarätdir,  hansı  ki, 
bunların  hamısının  qabaqcadan  birdäfäliyä  ortaya  qoyulması  İngiltärä  täräfini  qorxudub  danışıqlardan  çäkindirärdi. 
Qram-qram artırılan täläb isä ümumi itkini näzärdä böyütmäyib, şärtin tädrici qäbulunu asanlaşdırırdı. 
  Bugünkü gündä bir başqa dövlätin ärazisindä yayımlanan xarici radiostansiyaların çoxu bu fänddän aktiv istifadä edir. 
Belä  ki,  hansısa  cämiyyätdä  intişar  tapması  mäslähät  bilinän  bir  fikir,  hämin  cämiyyätin  (dövlätin)  özünün  ayrı-ayrı 
mätbu  orqanlarını  izlämäklä  onlardan  axtarılır-tapılır,  seçilib  xüsusi  koloritlä  verilişlärdä  säsländirilir  vä  müällifin 
«siyasi  erudisiyası»,  «yüksäk  savadı»,  yazının,  fikrin  därin  mäzmunu  älahiddä  vurğulandırılır.  Täbii  ki,  xarici 
«ekspertlärin»  bu  cür  «räyini»  almaq,  bununla  öz  redaksiyasında,  jurnalist  hämkarları  vä  dost-tanışları,  qohumları 
arasında xüsusi status qazanmaq, onların yanında öz savadlılığını intellektual yetkinliyini täsdiqlämäk vä s. naminä bir 
başqa  müxbirlär  dä,  başqa  problemläri  bir  täräfä  tullayıb,  kütlävi  şäkildä  bu  mövzuya  girişirlär  ki,  bununla  da 
cämiyyätin beyni yer-yerdän bu fikirlä doldurulur, düşüncäsi här cür yoluxdurulur. 
  Mähz hämin säbäbdän, bäzi adamlar väzifäsi artanda dostlarını däyişir, var-dövläti artanda arvadını. Çünki artıq onun 
özü baräsindä täsävvürü ävvälkindän käskin färqlänmiş olur. 
Vä s... 
 
☯ ☯ ☯ 
 
Kafi  äsaslılıq  –  hälä  fikrin  avtomatik  olaraq  inandırıcı  olması  demäk  deyil.  İnandırıcılıq  –  böyük  äksär 
hallarda,  täsir  obyektinin  «ustanovka»larından,  inamlarından,  maraqlarından,  täläbatlarından,  onun  düşüncä 
tärzindän,  milli  psixologiyasının  xüsusiyyätlärindän  vä s.  asılı  olan  bir  prosesdir  vä  bunları  näzärä  almadan 
kimäsä näyisä qäbul etdirmäk qeyri-mümkündür. 
 
  
IV.2.2. İNANDIRMA, ALDATMA VÄ DEZINFORMASIYA METODLARI 
«Dil insana öz fikirlärini gizlädä bilmäk üçün verilib» 
Taleyran. 
Ätraf dünya barädä olan informasiyalar gerçäkliyin elementlärinin şüalandırdığı vä ya onlardan äks olunan 
çoxsaylı  distant  vä  dağınıq  siqnallar  vasitäsilä  insanın  periferik  sinir  ucluqlarına  yetişir  vä  orada  sinir 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
70 
impulslarına  transformasiya  olunaraq,  sinir  lifläri  vasitäsilä  baş-beyin  märkäzlärinä  näql  olunur.  Baş-beyinin 
siqnal  deşifräsi  ilä  mäşğul  olan  märkäzläri  hämin  bu  dağınıq  vä  rabitäsiz  impulsları  holoqrafik  prinsip  üzrä 
sinxronlaşdıraraq,  onlardan  ätraf  dünyanın,  onda  baş  verän  hadisälärin,  onda  özünün  yerinin  vä s.  dinamik  vä 
daim däyişän neyron obrazını, surätini, modelini, şäklini konstruksiya etdirir. 
Proyeksiyanın  belä  fövqälmüräkkäb  mexanizmi  beyindä  gerçäkliyin  mümkün  rasional
6
  sxemini  yaratmağa 
imkan  versä  dä  o,  çoxsaylı  xätalardan  da  azad  deyil.  Belä  ki,  deyilän  inikas  reprezentativ  yox,  rekonstruktiv 
xarakter  daşıdığından  därk  edän  subyektin  täfäkkür  tezarusundan  da  bilavasitä  asılı  olmur.  Başqa  sözlä, 
gerçäkliyin insan ağlındakı suräti onun hisslärindäki suräti ilä izotrop yox, amorf säviyyädä üst-üstä düşür ki, bu 
säbäbdän  dä,  insan  üçün  bütün  hallarda  mahiyyätlä  täzahür  arasında  qeyri-adekvatlığın  mövcud  olması, 
gerçäkliyin äbädi olaraq insan üçün noumen olaraq qalması qaçılmaz olur. 
Proyeksiyanın deyilän variantında xätaları, äsasän aşağıdakı aktlarda meydana çıxır: 
1) Obyektin siqnalda şifrälänmäsi aktında: 
Obyekt  bütövlükdä  vä  ya  onun  müäyyän  hissäsi  özündän  heç  bir  siqnal  şüalandırmaya,  hämçinin  üzärinä  düşän  şüa 
növlärindän  heç  birini  äks  elätdirmäyä  vä  ya  hamısını  uda  bilär  (mäs.,  «qara  däliklär»,  «neytrino»  zärräciyi  vä  şäffaf 
cisimlär kimi); 
2) Siqnalın xarakterindän doğan xätalar: 
—  İxtiyari  növlü  siqnalın  zaman,  mäkan,  sürät  vä  spektr  cähätdän  mähdud  olması  säbäbindän,  yäni  istänilän 
informasiyanın, siqnal halında, konkret vaxt limiti ärzindä mövcud ola bilmäsi, konkret radiusda daşına bilmäsi, ätalätli olub 
hädäfä  ani  yetişä  bilmämäsi  vä  lazım  olan  vaxtda,  lazım  olan  obyekti  aşkarlamaq  üçün,  lazımi  siqnal  növünün  här  vaxt 
tapılmaması vä s. säbäbindän töränän xätalar; 
—  Siqnalların  öz  yayılma  müddätindä  ätraf  mühitlä,  o  cümlädän,  sahälär,  cisimlär  vä  digär  siqnallarla  qarşılıqlı 
(korrelyativ) rabitädä, täsirdä olması vä demäli, transformasiyaya uğraması säbäbindän yaranan xätalar; 
—  İxtiyari  siqnalın  (o  cümlädän,  amplituda  porsiyaları  ilä  daşınan  dalğaların  da)  diskret  säciyyä  daşımasından 
yaranan xätalar. 
— Färqli xarakter vä spektrli siqnalların asinxronluğunun fiksiya zamanı doğurduğu dissonans xätaları; 
— Nisbi häräkätin istänilän siqnala reqressiv täsir göstärmäsi säbäbindän, färqli sistemlärdä meydana çıxan relyativistik 
parametr xätaları; 
— Rabitä üçün yeganä mümkün kanal olan siqnal şüalandırmağın vä ya inikas etdirmäyin obyektin özünä enerji itkisi 
hesabına başa gäldiyindän, ortaya çıxan kvantomexanik koordinat-impuls xätaları vä s.; 
3) Mühitin xüsusiyyätindän doğan xätalar: 
Mühit siqnalları: 
— Sındıra bilär (äsasän mühit qeyri-bircinsli olduğu halda. Bu zaman müxtälif anomal effektlär, mäs., optika üçün – 
ilğım, särab, göy qurşağı, refraksiya, aberrasiya vä s. meydana çıxa bilär); 
— İnikas etdirä bilär (hansında ki, bir sıra «güzgü effektläri», mäs., äks-säda, atmosferin zond effekti vä b. meydana 
çıxa bilär); 
4) Hissiyyatın xüsusiyyätindän doğan xätalar:
 
— İnsan ätraf dünya ilä beş äsas vä iyirmiyä yaxın kömäkçi hiss kanalları vasitäsilä rabitä saxlayırsa da, bu hälä ätraf 
dünyanın bütün növ siqnallarını hiss etmäk, qäbul etmäk üçün kafi deyil, mäs., qaranlıq vaxtı insanın ätraf dünya ilä vizual 
kanal (yäni görmä) vasitäsilä rabitäsi blokirovkalanır; 
—  Bu  beş  äsas  vä  iyirmiyä  yaxın  kömäkçi  hiss  kanallarının  özü  dä  konkret  diapazon  hüdudunda  fäaliyyät  göstärib, 
profilinä uyğun siqnalların bu diapazondan känar spektrlärinä reaksiya verä bilmir: mäs., quşlar – ultrabänövşäyi, ilanlar – 
infraqırmızı işığı, yapalaq – ultrasäsi vä s. duya bildiyi halda, insan üçün bunlar äbädi olaraq transsensor olaraq qalır (insan 
mähz bu säbäbdän, özünün hiss diapazonunu artırmaq üçün kömäkçi priborları icad edib). 
5) İdrak deşifratorunun xüsusiyyätlärindän doğan xätalar: 
— Baş-beynin siqnal deşifräsi ilä mäşğul olan märkäzläri hämin bu, dağınıq vä rabitäsiz empirik materialları, impulsları 
holoqrafik  prinsip üzrä  sinxronlaşdıraraq,  onlardan  ätraf  dünyanın,  onda baş  verän  hadisälärin,  onda  özünün  yerinin  vä s. 
dinamik vä daim däyişän neyron obrazını, surätini, modelini, şäklini konstruksiya etdirir; 
—  Täfäkkürün  fäaliyyätinä,  bundan  älavä,  eyni  zamanda,  genetik  informasiyalar  vä  toplanmış  täcrübälär  dä  täsir 
göstärir  ki, bütün bunların näticäsindä, här  käs özünün häyata färdi baxışını, individual münasibätini  formalaşdırır vä här 
käs unikal, bänzärsiz bir dünyaya çevrilir; 
Täsadüfi deyil ki, Platon häyatı – ağzıbağlı bir mağaraya, insanlarısa – onun içärisinä salınmış mähbuslara 
bänzädib  bildirirdi  ki,  necä  ki,  hämin  mähbuslar  bayırdakı  hadisälär  barädä  dar  däliklärdän  düşän  kölgäläri 
uzlaşdırmaqla näticä çıxarırlar, eläcä dä, insan, nähäng dünya barädä öz dar hissiyyat vä ağıl päncäräsindän ala 
bildiyi  dağınıq  siqnallar  äsasında  oriyentasiya  müäyyänläşdirmäyä  cähd  edir  –  hansı  ki,  här  an  bu  päncärädän 
känarda insan üçün äbädi qaranlıq qalan nä qädär faktlar vä hadisälär yaranıb, itir. 
Eynilä  mähz  hämin  bu  säbäblärdän,  empiriokratizm  vä  ona  yaxın  olan  fälsäfi  cäräyanlar  elm  tarixindä 
metametod säviyyäsinä qalxa bilmädilär. 
☯ ☯ ☯ 
IV.2.2.1. NÜMAYIŞ MANIPULYASIYALARI 
Yalan  –  qarşılıqlı  qavrama  zamanı  täräflärdän  biri  digärinin  mäntiqi  analiz  qabiliyyätini  zäiflätmäk, 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
71 
sarsıtmaq  vä  ya  azdırmaq  mäqsädilä  istifadä  etdiyi ünsiyyät  fändidir.  Yalan  –  äsasän  gerçäkliyin  gizlädilmäsi, 
tährifi  vä  ya  yarımçıq  täqdimi  kimi  formalarından  ibarät  olub, insanların  öz  maraqlarını tämin  etdirmäk  vä  ya 
qorumaq mäqsädi ilä istifadä etdikläri bir növ xüsusi ‘‘intellektual virus’’dur ki, bunun näticäsindä qarşı täräfin 
fikir apparatı dolaşır. Psixi sindrom kimi, täsir qüvväsi – qarşı täräfin ‘‘intellektual immun qabiliyyäti’’nin zäiflik 
däräcäsindän (müzakirä olunan mäsälädä mälumatının azlığından, mäntiqi täfäkkürünün zäif inkişafından vä s.) 
birbaşa asılıdır. 
Ävvälki  bölmädä  sadalananlar  insanın  ätraf  dünyanı  obyektiv  görmäsinä  vä  demäli,  häyat  labirintindä 
oriyentasiya  müäyyänläşdirmäsinä  mane  olan  real  fiziki  faktorlar  kompleksi  idi.  Canlılar  alämi  bu  mozaikanı 
mäqsädli  täşkil  edilmiş  daha  yüzlärlä  manipulyasiya  fändläri  ilä  zänginläşdirir  ki,  ümumi  olaraq  bu  cämi 
saxtakarlıq  variantlarını  insanın  hiss  kanallarının  növläri  üzrä  qruplaşdıraraq,  aşağıdakı  kimi  täsnif  etmäk 
mümkündür: 
  Vizual  yalan  (vizual  dezinformasiya):  Saxta  görüntülär  vasitäsilä  mahiyyätin  tährifi  üsuludur.  Tipik  nümunäsi 
buqälämun  (xameleon)  dur  ki,  onun  vasitäsilä  täbiät  bir  başqa  nümayändälärini  aldadır.  Ümumi  olaraq  isä  bu 
kateqoriyadan olan saxtakarlıq hallarına nümunä ola bilär: 
a)  İşığın vä ya mühitin xassälärindän doğan här cür optik anomaliyalar, mäs., atmosferin linza vä prizma effektlärinin 
näticäsi olan ilğım, särab, göy qurşağı vä b. kimi; 
b)  Simulyasiyalar: mimika, jest, poza vä maneralarla edilän manipulyasiyalar, o cümlädän, mäs., siyasätçilärin hansı 
väziyyätä düşürlär-düşsünlär, yenä dä özlärini daim üzügülär, mäğrur vä arxayın göstärmäläri vä s.; 
c)  Sosial maskalar: Parik vä kosmetika (makiyaj); protezlär (şikästliyi maskalamaq funksiyasında); kosmetik müalicä; 
kosmetik bärpa vä tämir; äşyaları qızıl, yaxud gümüş suyuna çäkmä; maska taxma; moda; foto vä video-montajlar; 
pardaxlama; ränglämä; maketlär (modellär); manekenlär; vä s.; 
d)  Xättin, imzanın möhür-ştampın saxtalaşdırılması; 
e)  Kaleydoskop illüziyaları; holoqrafiya illüziyaları; müxtälif psixoloji (vizual) illüziyalar vä s.; 
f) Härbi sferada vizual yalandan härbi qüvvänin, silah vä sursat anbarlarının, kommunikasiya vä enerji bloklarının, 
rezidensiyaların  vä  digär  strateji  ähämiyyätli  obyektlärin  yerini,  sayını,  formasını,  älamätini  vä s.  räqibdän  gizli 
saxlamaq, onun bu sahädä oriyentasiyasını azdırmaq vä s. mäqsädläri üçün istifadä olunur. Mäs., härbi texnikanın, digär 
bir sıra obyektlärin yerini gizli saxlamaq üçün meşä vä ya çämänlikdä onun üstünä ağac budaqları vä yarpaq formalı 
xüsusi  härbi  tor  örtülür;  Sängärin,  dislokasiya  yerinin,  canlı  qüvvänin  yerinin  vä b.  gizli  saxlamaq  üçün  buralarda 
gündüzlär  tüstü,  gecälärsä  işıq  verä  biläcäk  aksiyalar  qadağan  edilir  (mäs.,  siqaret  yandırmaq  vä  çäkmäk  kimi  adi 
aksiyalar);  Räqibin  näzärläri  müxtälif  maketlärlä  aldadılır  (mäs.,  Körfäz  müharibäsi  zamanı  Säddam  Hüseyn  bu  cür 
yalançı härbi baza maketläri ilä müttäfiq qüvvälärini çaşdırıb, bölgäyä yığdıqları qüvvälärinin böyük bir qismini härbi 
baza  hesab  etdikläri  bu  yalançı  maketlärin  dağıdılmasına  särf  etdikläri  yaxın  tarixdän  mälumdur  –  hansının  ki, 
näticäsindä  müharibädän  därhal  sonra  ABŞ  MKİ-nin  rähbäri  väzifäsindän  azad  edildi);  ekstremal  situasiyalarda 
texnika vä canlı qüvväni, digär zäruri obyekti täqibdän yayındırmaq üçün tüstüburaxan şaşkalardan istifadä edilir; Güc 
nümayişi mäqsädinä xidmät edän müxtälif aksiyalar häyata keçirilir (mäs., härbi parad vä  särhäd yaxınlığında tälim 
keçmä  kimi);  Texnika  görüntüsü  imitasiya  etdirilir  (mäs.,  haradasa  böyük  bir  qüvvä  toplandığı  täsävvürü  yaratmaq 
üçün orada räqib cäbhäsindän yaxşı müşahidä edilän hündür bir keçiddän gecä vaxtı eyni bir avtomobili işıqları yanılı 
väziyyätdä  50-100  däfä  fırladıb  keçirmäklä  vä  ya  bu  cür  yerdä  mäftildän  asılmış  iki  avtomobil  farasını  vaxtaşırı 
akkumlyatora  qoşub-açmaqla  bu  äraziyä  böyük  bir  avtomobil,  texnika  karvanı  gäldiyi  qänaäti  yaradılır)  vä s. 
(Müharibädä psixoloji metodların konkret tätbiqi ilä älaqädar älavä olaraq bax: burada, sähifä 53, 62, 64, 71, 71, 78-
79, 118, 127 vä s.-ä) 
  Vokal  (audio)  yalan  (vokal  dezinformasiya):  Säslärin  saxtalaşdırılması  yolu  ilä  oriyentasiyanın  azdırılması  halıdır. 
Äsasän aşağıdakı variantları färqländirilä bilär: 
a)  Säsin vä mühitin xassälärindän doğan saxtalıqlar: mäs., äks-säda,  «Doppler effekti» (nisbi häräkätin säs tezliyinä 
täsir etmäsi) vä s.; 
b)  Avtomat vä tapançaların lüläsinä, avtomobillärin tüstüburaxanlarına onların säsini batırmaq üçün bağlanan xüsusi 
«säsboğucular»;  nähäng  konsert  zallarının  divarlarına  xüsusi  säs  effekti  yaratmaq,  mahnıların  säslänmä 
keyfiyyätini  artırmaq  üçün  vurulan  xüsusi  membranlar;  ruporlar;  audio  maqnitofonlar;  müxtälif  musiqi  alätläri 
vä b. bu kateqoriyadandır; 
c)  Müxtälif säslärin täqlid vä ya improvizäsi; kimin säsi iläsä kimäsä näyisä çatdırmaq; müxtälif nitq çalarları (para-
vä ekstra-linqvistik elementlär, intonasiya vä s.) ilä edilän simulyasiya vä dissimulyasiyalar (mäs., siyasätçilärin öz 
säsinä hämişä ötkäm vä tämkin çaları vermäsi); vä s.; 
d)  Härbi  sferada  bundan  räqibin  oriyentasiyasını  azdırmaq  mäqsädilä  istifadä  olunur.  O  cümlädän,  mäs.,  öz 
qoşunlarının häqiqi dislokasiya  yerini maskalamaq, onların bir başqa istiqamätdä  yerläşdirildiyini imitasiya etdirmäk, 
burada  müdafiänin  güclü  olduğu  täsävvürü  yaratmaq  vä s.  üçün  –  düşmän  cäbhäsinä  yaxın  ayrı-ayrı  bölgälärdä 
säsgücländiricilär  vasitäsilä maqnitofon lentinä  yazılmış texnika  säsi  yayılır; düşmän cäbhäsindä mühasirä  täsävvürü, 
panika väziyyäti yaratmaq üçün – güclü atışma säsi yazılmış eyni mexanizm düşmän arxasına atılır; yeni növlü silaha 
maliklik  täsävvürü  yaratmaq  üçün  –  äcaib  säsli  qurğulardan  istifadä  edilir  (Nümunä  üçün,  mäs.,  yäqin  çox  az  adam 
bilir  ki,  mäşhur  «Katyuşanın»  hämin  o  tükürpädici  säsi  onun  mühärrikinin  yox,  üzärinä  vahimä  törätmäk  mäqsädilä 
älavä  edilmiş  xüsusi  sirenanın  säsi  idi.  Bundan  älavä,  Qarabağ  müharibäsinin  ilk  illärindä  Sovet  Hakimiyyätinin 
göstärişi  ilä  azärbaycanlılardan,  hätta  adi  ov  tüfänginin  dä  yığıldığı  dövrlärdä,  äliyalın  yerli  känd  ähalisi 
ermänilärdän  aşağıdakı  mexanizmli  qurğu  vasitäsilä  müdafiä  olunurmuş:  adi  traktor  vä  ya  avtomobil  mühärrikini 
söküb  silindrinin  qapaq  vä  çarxqolu-sürgüqolu  mexanizmini  çıxarır,  silindrä  barıt  vä  kükürd  doldurub  porşeni  öz 
yerinä  salaraq  gözläyirmişlär.  Ermänilärin  hücumu  zamanı  bunlar  bir-bir  yandırıldıqca  porşenin  sürätlä  silindrdän 
çıxıb  havaya  uçması,  äcaib  säs  yaradırmış  ki,  bu  da  ermänilärdä  azärbaycanlıların  ağır  artilleriyaya  malikliyi 
täsävvürü oyadıb, onların azğınlığının qarşısını az da olsa ala bilirmiş) vä s. (Müharibädä psixoloji metodların konkret 
tätbiqi ilä älaqädar älavä olaraq bax: burada, sähifä Error! Bookmark not defined., 62, 64, 71, 71, 78-79, 118, 127 

www.uemu.birolmali.com
                                                   
Urmu Kitabxanasi
 
72 
vä s.-ä) 
  Aromat  manipulyasiyaları  (aromat  dezinformasiyaları):  Ätir  manipulyasiyaları  ilä  oriyentasiyanın  azdırılması 
fändläridir.  İnsan  häyatında  iybilmä  digär  bir  sıra  canlılarla  (mäs.,  käpänäklär,  itlär  vä s.-lä)  müqayisädä  o  qädär  dä 
aparıcı mövqedä olmasa da, här halda, insanlar bir-biri ilä, bir-birinin davranış vä düşüncäsi ilä mähz bu kanalla da, az 
da  olsa,  çoxdan  bäri  manipulyasiyalar  aparırlar  –  parfümeriya,  qida  aromatizatorları  vä b.  bu  mäqsädin 
mähsullarındandır.  Äväzindä  isä  insanlar,  iybilmä  hissiyyatı  dominant  olan  heyvanları  bu  xätlä  aldatmağın  çoxsaylı 
variantlarını  axtarıb  tapıblar.  Bunun  tipik  nümunäsi  müxtälif  tälälärdir  ki,  burada  insanlar  ät,  yağ  vä s.  ätri  yayan