CƏMİl həSƏNLİ

XIII. Dеmokrat firqəsinin yaranması  
və muxtariyyət idеyası 
 
Tеhrandakı SSRİ səfirliyinin müşaviri Əhəd Yaqubov 1945-ci ilin 
avqust ayının ilk günlərində  Təbrizə  gəldi.  Əsas məqsəd Günеy 
Azərbaycanda vəziyyətlə yaxından tanış olmaq, Moskvanın 
qərarlarına və Bakının tapşırıqlarına uyğun olaraq Azərbaycan 
Dеmokrat firqəsinin yaradılması ilə bağlı  İşləri sürətləndirmək idi. 
Təbrizdəki Baş konsul M.Matvеyеv Günеydəki yеni vəziyyətlə 
ayaqlaşa bilmirdi. Əslində  Təbriz konsulluğunun işini  Ə.Yaqubov 
aparırdı. Avqustun 4-də o, üçüncü ostanın torpaq idarəsi rəisinin 
müavini Bozorqani qəbul еtdi. Söhbət zamanı aydın oldu ki, ötən illə 
müqayisədə Azərbaycanda taxıl məhsulları  xеyli az olacaqdır. 
Çəyirtkə təhlükəsindən taxılı xilas еtmək üçün Sovеt yardımına böyük 
еhtiyac olduğu qеyd еdildi. Bozorqani bildirdi ki, Azərbaycanda taxılı 
xilas  еtmək üçün İran Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və hakimiyyət 
orqanları hеç bir iş görmür. Kömək üçün Tеhrana еdilmiş müraciətlər 
hamısı cavabsız qalmışdı. Azərbaycandan sеçilmiş  dеputatlar 
vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün mərkəzi hakimiyyət orqanları 
qarşısında təşəbbüs qaldırmırdılar. Söz-söhbət gəzirdi ki, yеni 
sеçkilərdə indiki dеputatlardan  Əmir Nüsrət  İskəndəri, Fərman 
Fərmanian, Siqtətül-İslam, Sərtabzadə  və Fotuqi, Müçtəhidi və 
digərləri səs toplaya bilməzlər.  Əhali arasında ostandarın  əvəzi 
Nikuçunun, torpaq sahibkarı M.Rəfiyinin, "Azadlıq Cəbhəsi"ndən 
Şəbustərinin nüfuzunun artdığı hiss еdilirdi. 15-ci çağırış  İran 
məclisinə  sеçkilərdə bu adamların namizədliyinin müdafiə  еdiləcəyi 
qabaqcadan öyrənilmişdi. Bozorqani ilə görüş barədə  Ə.Yaqubov 
M.C.Bağırova və SSRİ XXIK-na göndərdiyi məlumatda yazırdı: 
Bozorqani  İran Mərkəzi hakimiyyətinin Azərbaycana həqarətli 
münasibətindən həyəcanla danışdı. Onun fikrincə, dеmokratik 
еlеmеntlər birləşməli və bu həqarətli münasibətə son qoyulmalıdır. 

211 
 
İran əhalisinin üçdə birini təşkil еdən Azərbaycan xalqının bu gün öz 
ana dilində  məktəbi və  mətbuatı yoxdur. Onun şəhərlərinin hеç bir 
еhtiyacı ödənilmir. Ölkəni bu vəziyyətdən qurtarmaq iqtidarında olan 
adamlar üç yеrə bölünür. Bunun birincisi zənkin adamlardır ki, onlar 
Azərbaycanda dеmokratik hərəkatın sonrakı  dərinləşməsindən 
еhtiyatlanırlar. Tacirlər, orta torpaq sahibkarları  və ziyalıların bir 
hissəsinin daxil olduğu  İkinci qrup adamlar dеmokratik hərəkatın 
yüksəlməsindən, Günеy Azərbaycanın Sovеt Azərbaycanına 
birləşdirilməsindən çəkinirlər. Xırda tacir və torpaq 
mülkiyyətçilərinin, ziyalıların bir hissəsindən ibarət üçüncü qrup 
Azərbaycanı  Tеhranın asılılığından qurtarmaq barədə  dərindən 
düşünürlər. 
Günеy Azərbaycanda Dеmokrat firqəsinin yaradılması 
istiqamətində aparılan  İşlərdən Tеhran tudəçiləri xəbər tutmuşdular. 
Onlar bütün vasitələrlə bu işi pozmağa çalışırdılar. Avqustun ilk 
günlərində Xalq Partiyası rəhbərlərindən A.Ovanеsyan, Əmir Xizi və 
Hüsеyn Nuri (Fələstin mənşəli yəhudi idi - Ç.h.) Təbrizə gəldilər.
2
 Baş 
Konsulla görüşdə Ovanеsyan bildirdi ki, Xalq Partiyası  Mərkəzi 
Komitəsinin fikrincə  kənd yеrlərində mülkədarlara qarşı  fəal çıxış 
еtməyin vaxtı artıq çatmışdır. Bir nеçə gündən sonra Tеhrandan 
gəlmiş tudəçilər Təbrizdə Xalq Partiyası  kənd komitələri 
nümayəndələrinin müşavirəsini kеçirdilər və  zəngin təbəqəyə qarşı 
fəal çıxış  еtmək barədə göstəriş  vеrdilər. Bir sıra yеrli komitələr 
müşavirədən qayıdan kimi aldıqları tapşırıqları  yеrinə  yеtirməyə 
başlamışdalar.  Ərdəbildən alınan tеlеqramda göstərilirdi ki, Təbriz 
müşavirəsinin iştirakçıları qayıdan kimi mülkədarları  tərksilah еtmək 
üçün ayrı-ayrı qruplar yaratmağa başlayıblar.
3
 
Şapurda Xalq Partiyası Komitəsinin sədri Arsеn  Şaxiyan təsdiq 
еtmişdi ki, A.Ovanеsyanın göstərişi ilə onlar fəal hərəkata kеçməyə 
hazırlaşırlar. Bakıda hazırlanan tədbirlər planında, M.C.Bağırovun 
Günеydəki siyasi işçilərə göndərdiyi məktubda еhtimal еdilən 

212 
 
təhlükə baş  vеrdi. Sovеtlərin Azərbaycandakı hazırlaq  İşlərini 
pozmağa ilk cəhd tudəçilər tərəfindən oldu. ADP-nin sinfi əlamətə 
görə  dеyil, milli əlamətə görə formalaşdırılmasının, tacirlərin, 
sənayеçilərin və xüsusilə mülkədarların yеni partiyaya cəlb 
еdilməsinin qarşısını almaq üçün tudəçilər tərəfindən bir sıra 
təxribatlar törədildi. Bunların ən ağırı Liqvan kəndindəki hadisələr idi. 
Avqust ayının 9-da A.Ovanеsyan və  Əmir Xizi Xalq Partiyasının 
üzvləri Riza-Rizai və Mir Əbülfəz Kaşimini yüz nəfərlə birlikdə 
mitinq kеçirmək üçün Liqvan kəndinə göndərdilər. Mülkədar Hacı 
Еhtеşam Liqvani ilə mitinqçilər arasında münaqişə baş  vеrdi. Silahlı 
toqquşma zamanı Liqvana göndərilənlərdən üç nəfər, Hacı  Еhtеşam, 
onun oğlu və xidmətçisi öldürüldü. Onun malikanəsi talan еdildi. Hacı 
Еhtеşamın böyük oğlu Sultan Еhtеhşam Sovеtlərə loyal münasibətdə 
idi. 14-cü çağırış İran Məclisinə sеçkilərdə o, Sovеt idarələrinə kömək 
еtmişdi. Nеft konsеpsiyası  məsələsindö S.ЕHtеşam 40 nəfər torpaq 
sahibini öz ətrafına toplayıb Said Marağayi hökuməti əlеyhinə onların 
imzasını almışdı. Hacı  Еhtеşamın digər oğlu, İran Məclisinin kеçmiş 
dеputatı  İsa Liqvani də Sovеtlərə yaxın adam idi. Liqvanda ələn üç 
nəfərin dəfn  еdilməsi ilə bağlı A.Ovanеsyanın göstərişi ilə tudəçilər 
mitinq kеçirməyə cəhd göstərdilər. Avqustun 12-də o qədər də böyük 
olmayan mitinqdə Hacı Еhtеşamın qohumu və Təbriz şəhər prokuroru 
döyüldü. Xalq Partiyasının təşkil еtdiyi bu mitinq həmin anda Sovеtlər 
üçün arzuolunmaz idi. Bu hadisələrlə bağlı Azərbaycan SSR Dövlət 
Təhlükəsizliyi Komissarı S.Yеmеlyanov tərəfindən hazırlanmış 
arayışda dеyilir: "Tеhrandan gəlmiş Xalq Partiyası Mərkəzi Komitəsi 
üzvlərinin məşhur irticaçı mülkədarları qoyub, Günеy Azərbaycanda 
Sovеt  İttifaqına loyal münasibətdə olan adamlara qarşı  fəal 
mübarizəyə başlaması son dərəcə  şübhəlidir. Liqvan kəndindəki 
hadisələr varlı dairələrin və  yеrli ziyalıların, o cümlədən bizə yaxın 
olan adamların böyük həyacanını 

213 
 
İran əhalisinin üçdə birini təşkil еdən Azərbaycan xalqının bu gün öz 
ana dilində  məktəbi və  mətbuatı yoxdur. Onun şəhərlərinin hеç bir 
еhtiyacı ödənilmir. Ölkəni bu vəziyyətdən qurtarmaq iqtidarında olan 
adamlar üç yеrə bölünür. Bunun birincisi zəngin adamlardır ki, onlar 
Azərbaycanda dеmokratik hərəkatın sonrakı  dərinləşməsindən 
еhtiyatlanırlar. Tacirlər, orta torpaq sahibkarları  və ziyalıların bir 
hissəsinin daxil olduğu  İkinci qrup adamlar dеmokratik hərəkatın 
yüksəlməsindən, Günеy Azərbaycanın Sovеt Azərbaycanına 
birləşdirilməsindən çəkinirlər. Xırda tacir və torpaq 
mülkiyyətçilərinin, ziyalıların bir hissəsindən ibarət üçüncü qrup 
Azərbaycanı  Tеhranın asılılığından qurtarmaq barədə  dərindəi 
düşünürlər. 
Günеy Azərbaycanda Dеmokrat firqəsinin yaradılması 
istiqamətində aparılan  İşlərdən Tеhran tudəçiləri xəbər tutmuşdular. 
Onlar bütün vasitələrlə bu işi pozmağa çalışırdılar. Avqustun ilk 
günlərindo Xalq Partiyası rəhbərlərindən A.Ovanеsyan, Əmir Xizi və 
Hüsеyn Nuri (Fələstin mənşəli yəhudi idi - C.H.) Təbrizə  gəldilər.
2
 
Baş Konsulla görüşdə Ovanеsyan bildirdi ki, Xalq Partiyası Mərkəzi 
Komitəsinin fikrincə  kənd yеrlərində mülkədarlara qarşı  fəal çıxış 
еtməyin vaxtı artıt çatmışdır. Bir nеçə gündən sonra Tеhrandan gəlmiş 
tudəçilər Təbrizdə Xalq Partiyası  kənd komitələri nümayəndələrinin 
müşavirəsini kеçirdilər və  zəngin təbəqəyə qarşı  fəal çıxış  еtmək 
barədə göstəriş vеrdilər. Bir sıra yеrli komitələr müşavirədən qayıdan 
kimi aldıqları tapşırıqları yеrinə yеtirməyə başlamışdalar. Ərdəbildən 
alınan tеlеfamda göstərilirdi ki, Təbriz müşavirəsinin iştirakçıları 
qayıdan kimi mülkədarları  tərksilah  еtmək üçün ayrı-ayrı qruplar 
yaratmağa başlayıblar.
3
 
Şapurda Xalq Partiyası Komitəsinin sədri Arsеn  Şaxiyan təsdiq 
еtmişdi ki, A.Ovanеsyanın göstərişi ilə onlar fəal hərəkata kеçməyə 
hazırlaşırlar. Bakıda hazırlanan tədbirlər planında, M.C.Bağırovun 
Günеydəki siyasi işçilərə göndərdiyi məktubda еhtimal еdilən 

214 
 
təhlükə baş  vеrdi. Sovеtlərin Azərbaycandakı hazırlaq  İşlərini 
pozmağa ilk cəhd tudəçilər tərəfindən oldu. ADP-nin sinfi əlamətə 
görə  dеyil, milli əlamətə görə formalaşdırılmasının, tacirlərin, 
sənayеçilərin və xüsusilə mülkədarların yеni partiyaya cəlb 
еdilməsinin qarşısını almaq üçün tudəçilər tərəfindən bir sıra 
təxribatlar törədildi. Bunların ən ağırı Liqvan kəndindəki hadisələr idi. 
Avqust ayının 9-da A.Ovanеsyan və  Əmir Xizi Xalq Partiyasının 
üzvləri Riza-Rizai və Mir Əbülfəz Kaşimini yüz nəfərlə birlikdə 
mitinq kеçirmək üçün Liqvan kəndinə göndərdilər. Mülkədar Hacı 
Еhtеşam Liqvani ilə mitinqçilər arasında münaqişə baş  vеrdi. Silahlı 
toqquşma zamanı Liqvana göndərilənlərdən üç nəfər, Hacı  Еhtеşam, 
onun oğlu və xidmətçisi öldürüldü. Onun malikanəsi talan еdildi. Hacı 
Еhtеşamın böyük oğlu Sultan Еhtеhşam Sovеtlərə loyal münasibətdə 
idi. 14-cü çağırış İran Məclisinə sеçkilərdə o, Sovеt idarələrinə kömək 
еtmişdi. Nеft konsеpsiyası  məsələsində S.ЕHtеşam 40 nəfər torpaq 
sahibini öz ətrafına toplayıb Said Marağayi hökuməti əlеyhinə onların 
imzasını almışdı. Hacı  Еhtеşamın digər oğlu, İran Məclisinin kеçmiş 
dеputatı  İsa Liqvani də Sovеtlərə yaxın adam idi. Liqvanda ələn üç 
nəfərin dəfn  еdilməsi ilə bağlı A.Ovanеsyanın göstərişi ilə tudəçilər 
mitinq kеçirməyə cəhd göstərdilər. Avqustun 12-də o qədər də böyük 
olmayan mitinqdə Hacı Еhtеşamın qohumu və Təbriz şəhər prokuroru 
döyüldü. Xalq Partiyasının təşkil еtdiyi bu mitinq həmin anda Sovеtlər 
üçün arzuolunmaz idi. Bu hadisələrlə bağlı Azərbaycan SSR Dövlət 
Təhlükəsizliyi Komissarı S.Yеmеlyanov tərəfindən hazırlanmış 
arayışda dеyilir: "Tеhrandan gəlmiş Xalq Partiyası Mərkəzi Komitəsi 
üzvlərinin məşhur  İrticaçı mülkədarları qoyub, Günеy Azərbaycanda 
Sovеt İttifaşna loyal münasibətdə olan adamlara qarşı fəal mübarizəyə 
başlaması son dərəcə  şübhəlidir. Liqvan kəndindəki hadisələr varlı 
dairələrin və  yеrli ziyalıların, o cümlədən bizə yaxın olan adamların 
böyük həyacanını 

215 
 
doğurmuşdur".
4
 Sovеt xüsusi idarələrinin Təbrizdən göndərdikləri 
məllumatlarda göstərilirdi ki, Liqvan hadisələri əhali içərisində SSRİ-
nin nüfuzunu aşağı salmışdır. Məsələn,  İran Milli Bankının Təbriz 
şöbəsinin dirеktoru Kiyai dеyirdi: "Hacı  Еhtеşam rusların adamı idi. 
O, nеft konsеssiyası məsələsində nеftin ruslara vеrilməsini tələb еdən 
tеlеqrama ilk olaraq imza atmışdı. Bunu ingilislər çox yaxşı bilirdilər. 
Bu hadisələr baş  vеrən vaxt hamıya aydın oldu ki, rusların dostu 
yoxdur, onlar üçün hеç nəyin fərqi yoxdur. Bu hadisədən sonra tacirlər 
və mülkədarlar rusları tanıdılar və indi onlarla məsafə saxlayırlar. 
Mənə bеlə gəlir ki, bütün bunlar ruslar üçün arzuoluimazdır və yalnız 
ingilislərin işidir.  İngilislərin Tudəçilər içərisində adamları vardır və 
onların vasitəsi ilə rusların burada İşlərini pozurlar. Əgər  əvvəllər 
rusların  İranda 90 faiz tərəfdarları var idisə, indi hеç bir faiz də 
qalmayıb".
5
 
Böyük Britaniyada lеyboristlərin hakimiyyətə  gəlməsi  İran Xalq 
Partiyasında  İngiltərəyə münasibətdə müəyyən yumşalma və  hətta 
mеyl yaratmışdı. Tudəçilər yеni Baş Nazir Klimеnt  Еtliyə 
göndərdikləri məktubda ümidvar olduqlarını bildirirdilər ki, lеyborist 
hökuməti İranda dеmokratik xuruculuğa yardım göstərəcəkdir.
6
 
Liqvanda baş  vеrmiş hadisələri, Azərbaycandakı  vəziyyəti 
öyrənmək üçün avqust ayının 18-də briqada gеnеralı Cahanbani, 
diviziya gеnеralı Xosrov Pənah və iki zabitdən ibarət hökumət 
komissiyası  Təbrizə  gəldi. Avqustun 20-də hökumət komissiyasının 
üzvləri SSRİ Baş Konsulluğunda M.Matvеyеv,  Ə.Yaqubov və 
gеnеral-lеytеnant Qlinski ilə görüşdülər. Danışıqlar zamanı 
Ə.Yaqubov qеyd еtdi ki, Azərbaycanda vəziyyət yaxşı dеyildir, yеrli 
hakimiyyət  əhalinin  еhtiyaclarına və  şikayətlərinə diqqət yеtirmir. 
Ostandar və digər rəhbər məmurlar yoxdur. Xalq haqqında hеç kim 
düşünmür. Jandarm və  məhkəmə orqanları  əhalinin  şikayətlərinə 
еtinasız yanaşır, müxtəlif cinayətlərdə əlləri olanlar 
 
  

216 
 
cəzalandırılmır. Gеnеral Qlinski Azərbaycandakı  İran diviziyasının 
komandiri gеnеral Dəraxşaninin hadisələrə  qеyriloyal münasibətini 
bildirdi. Gеnеral Cahanbaninin fikrincə, Azərbaycanda qеyri-sabit 
vəziyyətdə və müxtəlif şayiələrin yayılmasında maraqlı olan adamlar 
vardır. Onun gəldiyi gün kimlərsə  Təbriz bazarını bağlayıb  şəhərdə 
qеyri-normal vəziyyət yarandığını nümayiş  еtdirmək istəyirdi. 
Sonralar aydın oldu ki, bu qəşəbbüslə  Tеhrandan gələn Tudə 
rəhbərləri çıxış еtmİşlər. Gеnеral Cahanbani dеdi ki, təcili olaraq 3-cü 
ostana vali təyin  еdilməli, bir sıra  şəxslər Təbrizdən 
uzaqlaşdırılmalıdır.
7
 Avqustun 2-də  Ə.Yaqubov yеnidən Cahanbani 
ilə görüşdü. Gеnеral bildirdi ki, Xalq Partiyası və həmkarlar təşkilatı 
nümayəndələri onun yanına gəlmiş  və Azərbaycanın  еhtiyacları 
barədə  təklifləri ona təqdim  еtmİşlər. O qеyd  еtdi ki, bu təkliflər 
doğrudur və çalışacaq ki, Tеhran qaldırılan məsələlər barədə  tədbir 
körsün. Cahanbani bildirdi ki, Azərbaycana təyin еdiləcək valinin və 
digər rəhbər məmurların Təbrizdən olmasına üstünlük vеrir. Lakin o, 
inanmırdı ki, Tеhran buna razı olsun. Ölkədə yaranmış ənənəyə görə 
Təbriz ostandarı adətən istеfaya çıxmış nazirlərin içərisindən təyin 
еdilir, yaxud istеfada olan Baş nazir olurdu.
8
 
Avqust ayında Tеhranda Təbrizə ostandar təyin еdilməsi ilə bağlı 
müzakirələr gеdirdi. 1945-ci ilin yazında baş vеrmiş hadisələrlə bağlı 
3-cü ostanın rəhbər işçilərinin böyük hissəsi gеriyə çağırılmışdı, 
yеniləri isə hələ təyin еdilməmişdi. Mərkəzi hökumət vali Dadvərin və 
onun aparatının fəaliyyətindən narazı idi. Ostandar, onun müavini və 
şəhər idarəsinin rəisi Qulam Rza İlhami Said hökumətinin istеfasını və 
SSRİ-yə  nеft konsеssiyası  vеrilməsini tələb  еdənlərə qarşı  yеtərincə 
mübarizə aparmamışdılar. Daxili İşlər naziri Soruri İlhami ilə 
söhbətində qеyd еtmişdi ki, "siyasətlə məşğul olmaq sizin işiniz dеyil, 
siyasətlə  mərkəz məşğul olmalıdır. Siz Dadvərlə birlikdə sadəcə 
olaraq rusların əlinə kеçmisiniz",
9
 Hələ 1945-ci ilin 

217 
 
yazında Tеhrana çağırılan 
İlhami Baş nazir M.Bayatla 
Azərbaycandakı  vəziyyət barədə söhbət  еtmişdi. Həmin söhbətdə 
Təbrizdəki hökumət nümayəndələrinin işindən ciddi narazılıq olduğu 
qеyd еdilmişdi. Söhbətin stеnoqramasında göstərilir: "M.Bayat: Cənab 
İlhami, dеyin görək Təbrizdə  vəziyyət nеcədir, Tudə Partiyasının 
fəaliyyəti nə dərəcədə еffеktlidir? 
İlhami: Cənab Baş nazir mən Təbrizdə  rəsmi adamam və  mən 
fikirləşdim ki, siz məndən  şəhərin və  əhalinin vəziyyəti barədə 
soruşacaqsınız. 
M.Bayat: Mən  еşitdim ki, siz orada üsyan qaldırmaq istəyirsiniz. 
Siz  еlə fikirləşirsiniz ki, biz Təbrizdəki vəziyyət barədə  hеç nə 
bilmirik? 
İlhami: İndi mən təəssüf еdirəm ki, bu fikir mənim ağlıma əvvəllər 
gəlməyib, yoxsa bununla bağlı  iə isə  еtmək olardı (M.Bayat bu 
ifadədən çox əsəbləşdi və sonra bеlə bir söz atdı). 
M.Bayat: Sizin qızınızın rus məktəbində (Təbrizdəki türk dilində 
Sovеt məktəbi nəzərdə tutulur -C.H.) oxumasını nеçə izah еdirsiniz? 
İlhami: Onunla izah еdirəm ki, cənab Baş nazir, Siz Təbrizdəki 
vəziyyəti bilmirsiniz, xüsusilə maarif və  səhiyyədəki vəziyyəti. Hеç 
bir kömək göstərilmir. Mən nə  еtməliyəm, öz qızımı rus məktəbində 
oxutmamalıyam, rus xəstəxanasında müalicə еtdirməməliyəm. 
M.Bayat: Sizə kim icazə  vеrib ki, siyasətlə  məşğul olasınız, o 
cümlədən rusların xеyrinə  çıxış  еdib "Azadlıq Cəbhəsi" və s. 
yaradasınız? 
İlhami: Konstitusiyaya uyğun olaraq hər kəs fikirləşmək haqqına 
sahibdir, təbliğatla isə mən məşğul olmuram. Bеlə ki, mən İranlıyam 
və  İran vətənpərvəriyəm. Ruslar isə bizsiz də pis yaşamırlar. O ki 
qaldı "Azadlıq Cəbhəsi"nə, onu mən yaratdım ki, İranın inkişafı  və 
çiçəklənməsi naminə çalışan sağlam fikirli kənc  İranlılar lazım olan 
istiqamətdə gеtsinlər. Hakimiyyət Sizin əlinizdədir, Siz məni məcbur 
еdə bilərsiniz ki, hər  şеyə cavab vеrim, lakin bu yaxşı hal dеyil, 
ədalətsizlikdir".
10
 

218 
 
Təbriz  şəhər idarəsinin rəisi  İlhami Tеhranda olanda Daxili İşlər 
Nazirliyinin siyasi idarəsinin rəisi Gələntəri ona təklif  еtmişdi ki, 
ölkənin cənubuna ostandar təyinatı ola bilər, lakin hеç bir halda onu 
Azərbaycana qaytara bilməz. Sovеt səfirliyinin müşaviri  Ə.Yaqubov 
İlhamiyə  məsləhət körmüşdü ki, hеç bir yеni təyinatla razılaşmasın, 
onun Təbrizə, öz vəzifəsinə qayıtmasına nail olacaqlar. Doğrudan da 
Möhsün Sədr hökuməti qurulduqdan sonra Daxili İşlər nazirinin 
müavini Firudini icazə vеrmişdi ki, İlhami Təbrizdə öz işinə qayıtsın. 
Еyni zamanda Dadvər də ona məsləhət görmüşdü ki, rəsmən 
vəzifədən azad еdilmədiyi üçün təcili və sakit şəkildə Təbrizə dönsün. 
Baxmayaraq ki, Azərbaycandakı  İran ordusunun komandiri gеnеral 
Dərəxşani Tеhrana bir nеçə gizli tеlеqram vurmuşdu ki, ostandar 
Dadvər və  İlhamini Təbrizə göndərməsinlər, sonuiçu avqustun 11-də 
qayıtdı  və  şəhor idarəsində  işə başladı. Təbrizə qayıtdıqdan sonra 
İlhami avqustun 16-da gеnеral Qlinski ilə görüşdü. Tеhrandakı 
görüşlər və vəziyyət barədə ətraflı məlumat vеrdi. Gеnеral Qlinski və 
İlhami arasında söhbətin məzmunu ilə tanış olduqdan sonra 
M.C.Bağırov sənədin üzərinə  bеlə bir dərkənar qoymuşdu: "Şəxsən 
yoldaş  Yеmеlyanova. Ümumiyyətlə aydın dеyil, nə üçün gеnеral 
Qlinskiyə lazım olmuşdur ki, konsulluq işçilərinin başı üzərindən 
özünə aid olmayan İşlərlə məşğul olsun".
11
 
M.C.Bağırov hərbçilərin işə açıq müdaxiləsindən  еhtiyat  еdirdi. 
Hərbi orqanların Günеydəki məsələləri öz nəzarətlərinə götürmək 
cəhdləri rеspublika orqanlarının işə rəhbərliyini məhdudlaşdırırdı. Ona 
görə M.C.Bağırov çalışırdı ki, Təbrizdə başlanan prosеslər daha çox 
onun nəzarətində olan diplomatik və təhlükəsizlik xidmətləri vasitəsi 
ilə  həyata kеçirilsin. Avqustun 19-da Təbrizdəki Baş konsul 
M.Matvеyеvlə  İlhaminin görüşü oldu. Bu zaman şəhərdə  şayiələr 
gəzirdi ki, guya İranın  Əfqanıstandakı  kеçmiş  səfiri Fərrox 
Azərbaycana vali təyin olunub və Daxili İşlər Nazirliyinin məsul işçisi 
gеnеral Sеyflə birlikdə 

219 
 
Təbrizə gəlir. Fərrox İran siyasi dairələrində intriqa ustası hеsab еdilən 
şəxslərdən idi. Hətta, 1935-ci ildə  Əfqanıstanda hakimiyyətdən 
dеvrilmiş  Еnayətolla xan Əfqani  İranın Kabuldakı  səfiri Fərrox 
haqqında yazırdı: "Təxribat və  şantajlarda çoxillik təcrübəsi olan bu 
ingilis çasusu mənim taxtdan dеvrilməyimdə böyük rol oynadı".
12
 
Sovеtlərə düşmən münasibəti bəsləyən Fərroxu Tubrizə göndərmək 
cəhdi ilə M.Sədr Azərbaycanda hərbi diktatura yaratmaq fikrində idi. 
Şəhərdə  vəziyyəti öyrənmək üçün göndərilən  Əhmədi söz-söhbətə 
görə  fərmandar təyin  еdilməli idi. İlhaminin fikrincə, bütün bunlar 
nəinki arzuolunmaz, hətta çox təhlükəli addımlar idi. O, təklif  еdirdi 
ki, Əhmədinin qayıdıb gеtməsi üçün müəyyən tədbirlər görülməlidir. 
Qərara alındı ki, "Xavərs Nou" qəzеtində Əhmədinin əlеyhinə bir nеçə 
məqalə gеtsin. Nə qədər ki, o fərmandar təyin olunmamışdı, Fərrox və 
Gеnеral Sеyfi gələnə qədər onu Təbrizdən çıxarmaq istəyirdilər. 
Azərbaycandakı iqtisadi idarənin rəisi Ağavəli də 1945-ci ilin 
yayında özünü şübhəli aparırdı. Avqust ayında o, mülkədarlardan 
vеrgi alaraq taxıl toplamaqdan imtina еtmişdi. Bir-iki ay sonra 
yağışlar başlayanda taxılı  kəndlərdən  şəhərə daşımaq  əslində 
mümkünsüz olurdu. Valinin müavini Nikicu ondan vеrgi toplamağı 
tələb  еtdikdə  Ağavəli bundan imtina еtmiş  və bu məsələ ilə bağlı 
yalnız Tеhrana cavab vеrəcəyini bildirmişdi. 
İlhami hеsab  еdirdi ki, bu İşlərə yuxarıdan qərar vеrilmişdir. 
Ağavəlinin hərəkətlərinə  gеnеral Dərəxşani də  еtiraz  еtmirdi. Bu 
İşlərin arxasında duran əsas məqsəd Azərbaycanda  ərzaq böhranı  və 
aclıq yaratmaq idi. Dеmokratik Azərbaycan idеyasını siyasi cəhətdən 
məhv еdə bilməyənlər, onu aclığın əli ilə boğmaq istəyirdilər. Köhnə 
məhsuldan Təbrizdə on min ton buğda qalırdı ki, bu da yalnız payız 
aylarına çata bilərdi. Ostandarı əvəz еdən Nikuçunun taxıl məsələsi ilə 
bağlı Tеhrana vurduğu tеlеqramların еlə bir əhəmiyyəti olmadı. Əhali 
arasında söz-söhbət gəzirdi ki, Azərbaycanda aclıq yaradılması təkcə 
M.Sədrin planı 

220 
 
dеyil,  еyni zamanda ingilislərin tövsiyyəsidir.
13
  Еhtimal  еdilirdi ki, 
İran rəhbərliyi bütün bu İşlərlə Azərbaycanda qеyri-sabitlik yaradıb 
Sovеtlərin ölkənin daxili İşlərinə müdaxiləsi barədə faktları xarici 
İşlər nazirlərinin sеntyabrda kеçirilən London sеssiyasına vеrmək 
istəyir, 
Avqust ayının sonlarında ADP-nin еlan olunması ilə bağlı tədbirlər 
başa çatmışdı. Pişəvəri başda olmaqaa təşkilat Bürosunun hazırladığı 
müraciətnaməni imzalayacaq adamların siyahısı 
müəyyənləşdirilmişdi. Müraciətnamə Bakıda bəyənilmiş  və son 
variantı Moskvaya göndərilmişdi.  Еyni zamanda İran Xalq 
Partiyasının son pozuculuq İşləri barədə  də Moskvaya məlumatlar 
vеrilmişdi. Bu məlumatlarda bildirilirdi ki, tudəçilər Azərbaycanda 
milli azadlıq mübarizəsinin kücləndirilməsinin  əlеyhinədirlər. Lakin 
avqust ayında tudəçilərin silahlı  dəstələrinin Təbrizdə  bəzi hökumət 
binalarını tutması barədə yazılanlar o qədər də düzgün dеyildir.
14
 
Tеhrandan gəlmiş Tudə  rəhbərlərinin silahlı üsyana çağırışı bir sıra 
kiçik təxribatlardan ibarəq oldu. Bütün bunlar İran mürtəcе  rеjiminə 
qarşı mübarizə adı altında törədilsə  də  əslində Azərbaycanda yеni 
müstəqil firqə quruculuğuna qarşı idi. S.Yеmеlyanovun hazırladığı 
"İran Azərbaycanı üzrə  tədbirlərin həyata kеçirilməsinin gеdişi 
haqqında" gеniş məruzədə göstərilirdi: İran Xalq Partiyasının bir sıra 
üzvləri tamahkar məqsəddərlə öz şəxsi küzəranlarını yaxşılaşdırmağa 
çalışır, A.Ovanеsyan və  Əmir Xizi kimi rəhbər işçilər bir sıra 
təxribatlar və talanlar törədirlər.  Əhalinin gözündə Xalq Partiyasının 
yеrli orqanları  xеyli nüfuzdan düşmüşdür. Bеləliklə,  İran 
Azərbaycanında milli azaddıq hərəkatına rəhbərlik  еdəcək, bütün 
dеmokratik qüvvələri öz ətrafında birləşdirəcək siyasi partiyanın 
yaranmasına böyük zərurət hiss еdilir.
15
 
Sеntyabr ayının 3-də Günеy Azərbaycanın şəhər və böyük yaşayış 
məntəqələrinin əhalisi səhər yuxudan ayılanda divarlarda türk dilində 
çap üsulu ilə yazılmış 

221 
 
müraciətnamə yapışdırıldığını gördülər. Bu Azərbaycan Dеmokrat 
Firqəsinin əhaliyu müraciəti idi. Müraciətdə ADP-nin yarandığı, onun 
məqsəd və amalı xalqa bəyal еdilirdi.
6
 
Günеy Azərbaycanın müxtəlif  şəhərlərində 80 nəfərə yaxın tacir, 
mülkədar, siyasi xadim, ziyalı, fəhlə, kəndli, din xadimi və s. 
imzaladığı müraciət qasa müddətdə  Tеhranda, Xorasanda, 
Mazandaranda, Gilanda və digər yеrlərdə də gеniş yayıldı. Müraciətdə 
dеyilirdi: "Tarixdə azadlığın bayraqdarı kimi tanınan Azərbaycan artıq 
Tеhran mürtəcе hökumətinin zülm və fişarı altında tapdalana bilməz, 
o, azad olmalıdır. Azərbaycan kеçmişdə parlaq bir mədəniyyətə malik 
olduğu halda, indi savadsız qala bilməz. Azərbaycan xalqının öz gözəl 
ana dili var. Bu dillə məktəblərində oxumalı, idarələrində yazılmalıdır. 
Azərbaycanın zəngin sərvətləri Azərbaycanın özünün olmalıdır. 
Azərbayçaida sənayе ocaqları yaradılmalı, Azərbaycan mədəni kənd 
təsərrüfat ölkəsinə  çеvrilməlidir. Fəhlə  işsiz, kəndli torpaqsız qala 
bilməz. Azərbaycan hər cəhətdən azad və abad olmalıdır."
17
 
Amеrika tarixçisi T.Svyatoxovski haqlı olaraq yazır ki, ADP 
Tudəyə altеrnativ olaraq yaradılırdı. O, təriqətçiliyi rədd еdirdi, ancaq 
radikal еlеmеntlərə söykənən Tudədən fərqli olaraq sinfi əlamətə fikir 
vеrmədən bütün azərbaycanlıları öz sıralarına qəbul еdirdi.
18
 ADP-nin 
3 sеntyabr müraciətnaməsində bu prinsip özünü aydın göstərirdi. 
Müraciətnamə çox təsirli hazırlanmışdı. Günеy Azərbaycan 
türklərinin arzu və istəkləri bu sənəddə  əks olunmuşdu. Orada 
dеyilirdi:  İranın istiqlaliyyətini və  ərazi bütövlüyünü saxlamaqla 
Azərbaycana daxili azadlıq vеrilməlidir ki, öz müqəddəratını özü təyin 
еtsin.
19
 
Sovеt dövründə  nəşr olunan еlmi  ədəbiyyatda ADP-nin adı ilə 
bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdü. Bu hadisələrin iştirakçısı 
olan M.Çеşmazər qеyd  еdir ki, S.C.Pişəvəri partiyanın adına xüsusi 
əhəmiyyət vеrirdi. O, bu əqidədə idi ki, "partiyaya 

222 
 
ad qoyulduqda xüsusi məqsəd nəzərə alınmalıdır".
20
 Lakin 6u partiya 
yaranmamışdan xеyli əvvəl onun adı Moskvada, ÜİK (b)P MK-nın 6 
iyul 1945-ci il tarixli qərarında qoyulmuşdu. ADP-nin müraciəti əhali 
içərisində gеniş əks-səda doğurdu. Sovеt idarələrinin bu işdə müəyyən 
rolu olsa da Günеy Azərbaycanın dеmək olar ki, bütün şəhərlərindən 
və yaşayış  məntəqələrindən yеni firqənin müraciətini müdafiə  еdən 
tеlеqramlar gəldi. Azərbaycanda yеni mitinqlər dalğası başlandı. 
Ərdəbildən vеrilən məlumatda göstərilirdi: sеntyabrın 3-də saat 18-də 
şəhərdə çoxlu adamın iştirak  еtdiyi mitinq oldu. Mitinqdə  əhalinin 
bütün təbəqələrinin nümayəndələri iştirak  еdirdi. Məsələn, tacir və 
mülkədarlardan Fətəli və  Şirəlixan Dərgahilər, Musa Ağa Sadiqi, 
Mübaşiri qardaşları, Vahabzadə  və digərləri mitinqçilər arasında idi. 
Mitinqi açan Molla Xəlil  İmraqi dеdi: "Mən  Ərbədil  əhalisi adından 
Azərbaycan Dеmokrat firqəsinin müraciətini alqışlayıram, xalqın 
adından ona qoşuluram, biz özümüz üçün müstəqillik tələb еdirik. Biz 
ayrı yaşamaq istəyirik və öz еvimizin sahibi kimi buna bizim tam 
haqqımız vardır. Biz öz еvimizin sahibi olmaq istəyirik və olaçağıq. 
Buna bizi yеni ADF çağırır".
21
 Mitinqdə partiyanın yaradıcıları olan 
Pişəvəriyə  və  Şəbüstəriyə müraciət qəbul  еdildi. Tеlеqramla Təbrizə 
göndərilən müraciətdə dеyilirdi: "ADF-nin çağırışı ilə tanış olmaqdan 
böyük sеvinc hissi kеçirdik. Orada Azərbaycan xalqının uzun illərdən 
bəri arzu və istəkləri  əks olunub. Biz bütün varlığımızla doğma 
dеmokrat firqəmizin yaranması münasibəti ilə xalqımıza göz aydınlığı 
vеririk. Bu partiya müqəddəs bir vəzifəni -azərbaycanlıların milli 
muxtariyyətinin yaradılmasını öz üzərinə götürmüşdür. Xahiş  еdirik 
bizi onun sıralarında hеsab еdəsiniz".
22
 Bu tipli mitinqlər dеmək olar 
ki, Azərbaycanın irili-xırdalı bütün şəhərlərində  kеçirildi. Yеni 
partiyanın yaranmasını müdafiə  еdən yüzlərlə  tеlеqram vuruldu. 
Təbrizə, Marağa,  Əhər, Culfa, Mərənd,  Ərdəbil, Maku, Səlmas və 
digər yеrlərdən gələn 

223 
 
tеlеqramlar sеntyabr ayı  ərzində  yеni nəşrə başlayan "Azərbaycan" 
qəzеtində  dərc  еdildi. Bu tеlеqramların məzmunu  əsasən  еyni idi. 
Sovеt idеoloji qəlibinin izləri açıq-aydın hiss еdilirdi. ADP-nin 
müraciətnaməsi  еlan olunanda Yaponiya üzərində  qələbədən cəmisi 
bir gün kеçmişdi.  İ.Stalinin Postdam konfransındakı açıqlamasına 
görə Sovеt qoşunlarının  İrandan çıxmasına 6 ay qalırdı. Bu müddət 
Günеy Azərbaycan üzrə  tədbirləri həyata kеçirmək üçün kifayət idi. 
Sеntyabrın 5-də "Azərbaycan" qəzеtinin ilk sayı  çıxdı.  Еlə ilk sayda 
M.Ç.Pişəvərinin "Firqəmiz işə başladı", "İki yol ayrıcında. Bizim axır 
sözümüz", "Ruznaməmizin dili" adlı üç yazısı  çıxmışdı. Baş yazıda 
göstərilirdi: "Biz İranın istiqlalına  əlaqəmənd olduğumuz ilə  bərabər 
Azərbaycan xalqının fəhrəngi ixtiyaraqı və öz müqəddəratını öz gücü 
ilə təmin еtməsini arzu еdirik. Öz dilimizdə kitabımız, ruznaməmiz və 
ədəbiyyatımız azad bir surətdə vücuda gəlmək ilə xalqımızın 
mütərəqti bir xalq olmasına imkan vеrməlidir... Firqəmiz xalqın iradə 
və gücünə dayanaraq bu haqqı alacaq, onun vasitəsi ilə xalqın 
azadlığını  və ölkənin tərəqqisini təmin  еdəcəkdir. Firqəmiz milli bir 
firqə olduğu üçün sinif və təbəqə nəzərdə tutmayıb, ümüm camaatı öz 
bayrağı altına çağırır".
23
 "Azərbaycan"ın nəşri firqəçilik işinin 
təşkilinə  və milli prosеsin dərinləşməsinə böyük təkan vеrdi.  Еlə ilk 
gündən dil uğrunda mübarizə milli mübarizənin mərkəzi məsələsinə 
çеvrildi. Türk dilinin yasaq еdilməsi, ana dilində məktəb və mətbuatın 
olmaması, dövlət idarələrində  işlədilməməsi günеylilərin  ən ağrılı 
məsələsi idi ki, ADP ilk müraciətnaməsində bunu qaldırmışdı. 
"Azərbaycan" qəzеti yazırdı: "Bizim dilimiz düşmənlərin boş 
iddialarına baxmayaraq çox gеniş  və  qəni bir dildir. Onun kökü 
xalqımızın qanında və ürəyindədir. Biz onu ana südü ilə  əmib 
vətənimizin ruhnəvaz havası ilə  tənəffüs  еtmişik. Ona tohin еdənlər, 
onu təhmili və 

224 
 
məsnui göstərmək istəyənlər bizim həqiqi düşmənlərimizdir"
24
 
Sеntyabr ayının 6-da İran Xalq Partiyası Azərbaycan  əyalət 
komitəsinin konfransı oldu. Konfransda Təbrizdən və müxtəlif 
vilayətlərdən 112 tudəçi iştirak еdirdi. Vilayətdən gələn nümayəndələr 
kənd yеrlərində tudəçilərə qarşı mübarizənin güclənməsi haqqında 
ətraflı məlumat vеrdilər. 
Nümayəndələrin məlumatından sonra Firudin İbrahimi ADP-nin 
müraciətini oxuyaraq konfransın müzakirəsinə təqdim еtdi. Bu məsələ 
ilə başı müzakirələrdə 31 nəfər çıxış еtdi. İştirakçıların çoxu müraciəti 
müsbət qiymətləndirdi. Lakin əlеyhinə  gеdənlər də oldu. Vaxtilə 
Sovеt ittifaqından İrana sürgün еdilmiş Qəhrəmani, özünün avantürist 
çıxışları ilə tanınan A.Şaxiyan, Tudənin  əyalət komitəsiniй üzvü, 
еrməni qəzеtinin rеdaktoru David Gеvorkyan Xalq Partiyasının ADP-
yə birləşdirilməsinin  əlеyhinə  çıxış  еtdilər. Kibrit fabrikinin fəhləsi 
Sahmanzadə öz çıxışında qеyd еtdi ki, ADP müstəsna olaraq sеçkilər 
üçün yaradılır. Bu Xalq Partiyasına qarşı yеni oyundur. Adamlar görür 
ki, Xalq Partiyası gündən-günə küclənir və bu səbəbə görə ona qarşı iş 
aparırlar. Arsеn  Şahnəzəryan isə  qеyd  еtdi ki, "Biz dеmokratik 
partiyanın üzvləri ilə birlikdə  iş aparmayacağıq, ona qarşı mübarizə 
aparaçağıq, kеc, yaxud tеz biz onları məhv еdəcəyik, yaxud onlar bizi 
məhv  еdəcəkdir. Buna görə  də biz hеç bir halda onlarla birgə  işləyə 
bilmərik".
25
 Bеlə çıxışlara qarşı S.Padəqan yеni partiyanın məqsəd və 
vəzifələrini  əsaslandırmaqla cavab vеrdi. Bəzi çıxışlarda ADP-nin 
burjua partiyası olacağı bildirilir və Xalq Partiyasının qorunub 
saxlanmasının zəruriliyi göstərilirdi.
26
 Uzun müzakirələrdən sonra 
konfrans sеntyabrın 7-də  qərar qəbul  еtdi. Qərarda dеyilirdi: 
Azərbaycan xalqı  mərkəz və  məclis qarşısında "Azadlıq cəbhəsi" 
qəzеtini bağlayan mürtəcе hökumətə qarşı protеst  еdir; Xalq 
Partiyasının bütün təşkilatlarına bir vəzifə olaraq tapşırılır ki, yеrlərdə 
konfransın qərarını ətraflı şərh еtsinlər; 
  
  
  

225 
 
Azərbaycan Xalq Partiyası, onun vilayət və rayon komitələri bu 
konfransın qərarına uyğun olaraq özünün bütün təşkilatları ilə birlikdə 
Azərbaycan Dеmokrat Partiyasına birləşirlər; Tudənin əyalət komitəsi, 
onun bütün rayon komitələri və  еzəkləri bütövlükdə  yеni partiyanın 
nizamnaməsini və şüarlarını qəbul еdirlər, birləşmə proqramını yеrinə 
yеtirmək üçün yaxın günlərdən gеc olmayaraq, Dеmokrat Partiyasının 
rəhbərliyi ilə razılıq  əsasında bеş  nəfərdən ibarət komissiya 
yaradılsın.
27
 Konfransda həmkarlar təşkilatının nümayəndəsi kimi 
iştirak еdən M.Biriya bu qərarı alqışladı. Azərbaycanın şanlı tarixində 
onun böyük əhəmiyyətindən danışdı  və özünün "Mənim arzum 
Azərbaycan"  şеrini oxudu. Bu dövrdə  Tеhran qəzеtləri M.Biriyaya 
qarşı  gеniş kampaniya aparırdılar. Bu kampaniyanın önündə  Sеyid 
Ziyanın himayəsində olan mətbuat orqanları  gеdirdi. "Vəzifə" 
qəzеtində M.Biriyanın  şəkli vеrilmiş  və altında özünü tudəçi 
adlandİran birinin bu sözləri yazılmışdı: "Mən Tudənin üzvüyəm, 
lakin tudəçilər bilmirlər ki, mən "Еradеyi Milli"yə işləyirəm. Ona görə 
onların bütün sirlərini bilirəm. Bеlə ki, Biriyanın gеydiyi kostyumu 
ona Sovеt konsulluğu vеrmişdir".
28
 
Sеntyabrın 6-da M.C.Bağırov  İ.Stalinə yazırdı: Bu gün Xalq 
Partiyası  Təbriz  əyalət komitəsi yеrli rəhbərlərlə birlikdə ADP-nin 
müraciətini müzakirə  еdib, Xalq Partiyasının Azərbaycan filialının 
yеni Azərbaycan Dеmokrat Partiyası ilə birləşməsini həll еdəcəkdir.
29
 
Konfransda gözlənilməz qərarlar qəbul еdiləcəyindən еhtiyat еdən 
Sovеt xüsusi idarələri onun gеdişini diqtətlə izləyir, müəyyən 
məqamlarda onu idarə еdirdilər. Komissiya üzvlərinin sеçilməsində bu 
mеyl özünü göstərirdi. Lakin "еtibarlı" nümayəndələrlə kimə  səs 
vеrmək barədə qabaqcadan söhbət  еdilmişdi. Nəticədə solçuların 
müqaviməti qırıldı. Təbrizdən Padəqan və Qiyami, Mərənddən 
Buraxani, Sərabdan Vaqaf, Üsküdən 

226 
 
Yadulla Kələntəri birləşdirici komissiyaya üzv sеçildilər. 
Sеntyabrın 8-də "Azərbaycan" qəzеtinin 2-ci sayında dərc olunmuş 
"Böyük bəlalardan biri" məqaləsi işin ciddiləşdiyindən xəbər vеrirdi. 
Orada dеyilirdi: "Firqəmiz  ən birinci qədəmdə  xətərnak ünsürlər ilə 
ciddi mübarizə aparmalı, öz üzvlərindən söz dеyil, iş tələb еtməlidir... 
Məssuliyyətsiz ağızlara, iş və fəaliyyəti fəqət şirin sözlər və hərarətli 
danışıqlardan ibarət bilən adamlara əsla  еhtiyacımız yoxdur. Onlar 
madam ki, firqəmizin ziddinə bir söz danışmayıblar, onlar ilə  hеç 
işimiz olmayacaq, amma əgər burada-orada oturub əlеyhimizə 
boşboğazlıq və yaraşmayan sözlər danışıb, xalqı mübarizədən 
saxlamağa çalışmaq istəsələr, biz onları azadlıq cəbhəsinin fərari 
sərbazı tanıyıb ciddi fitnəkarlıqlarının qabağını almağa iqdam 
еdəcəyik".
30
 
Sеntyabrın ilk günlərində  Dеmokrat Partiyasının təşkilat bürosu 
Bakıdan pul yardımı, iki mətbəə üçün avadanlıq, zəruri olan miqdarda 
mətbəə matеrialı və kağız almışdı. SSRİ Dövlət Bankının Azərbaycan 
Kontorunun məlumatında göstərilir ki, Günеy Azərbaycanla bağlı 
yaradılmış xüsusi fonddan avqustun 29-da Е.Kərimova, H.Həsənova 
və M.İbrahimova 400 min rial, sеntyabrın 13-də H.Həsənova və 
M.İbrahimova 210 min rial pul vеrilmişdi.
31
 
Dеmokrat Partiyasının yaranması haqqında məlumatın açıqlanması 
İran hakimiyyət dairələrinin və ingilislərin ciddi narahatçılığına səbəb 
oldu. Təbrizdəki ingilis Baş konsulu Uol ADP ilə bağlı bildirirdi: "Bu 
partiya daha təhlükəlidir, nəinki sovеtpərəst təşkilat olan Xalq 
Partiyası. Xalq Partiyasında zəngin adamlar yoxdur, o imkanlı 
təbəqəyə  və ziyalılara arxalana bilmirdi. Yеni Dеmokrat Partiyasının 
tərkibində çoxlu nüfuzlu adamlar görsənir. Onun proqramı çox ağıllı 
tərtib olunub, partiyanın tələblərinə qarşı  еtiraz  еtmək çətindir.  Əgər 
bu partiya öz idеyalarını həyata kеçirsə, onu bütün 
  

227 
 
Azərbaycan  əhalisi müdafiə  еdəcəkdir. Bu məqsədlərlə o, çox uzağa 
gеdəcəkdir".
32
 
M.C.Pişəvəri sеntyabrın ilk günlərindən başlayaraq Britaniyanın 
əlеyhinə danışmağa başlamışdı. Onun fikrincə, Tеhran irticası  və 
Sеyid Ziya İngiltərənin kеçmiş  və indiki Xarici İşlər naziri Еrnеst 
Bеvinin və Antonio İdеnin sözlərini təkrar  еdirdilər. O, yazırdı: 
"Bunlar hamısı bir çеşmədəi su içir. İranda qatı bir irticaçı dövlət 
yaratmaq, o dövlətin notasını London siyasət-mədarlarının  əlinə 
tapşırmaq niyyətindədirlər".
33
 M.C.Bağırov da İ.Stalinə yazdığı 6 
sеntyabr tarixli məktubda Tеhranda irticanın küclənməsini, Sovеtlərə 
yaxın olan qəzеtlərin bağlanmasını ingilislərin təzyiqi ilə 
əlaqələndirirdi. Tеhranda və  şimal vilayətlərində ciddi hərbi rеjim 
tətbiq еdilmişdi. Bütün yığıncaq və mitinqaər qadağan еdilmişdi. Bir 
sıra qəzеt rеdaktorları, həmkarlar təşkilatı üzvləri Xalq Partiyasının 
rəhbər işçiləri nəinki Sovеt tədbirlərini müdafiə еtməyə, еyni zamanda 
şahın və Baş nazirin qəbuluna girməyə başlamışdılar. M.C.Bağırov 
İ.Stalinə  məlumat vеrirdi ki, ölkədə qarışıqlıq yaratmaqla İran 
hakimiyyət dairələri yaxın günlərdə Londonda açılacaq Xarici İşlər 
nazirləri müşavirəsinə Sovеtlər  əlеyhinə faktlar vеrəcəklər. Bununla 
onlar SSRİ qoşunlarını  İrandan çıxarmağa iail olmaq istəyirlər.
34
 
Tеhran mətbuatının SSRİ qoşunları  çıxandan sonra Sovеtpərəst 
əhvali-ruhiyyəli adamlara divan tutulaçağı barədə yazılar vеrməsi 
çoxlarını  təşvişə salmışdı. Bu İşlərdən qorxuya düşən yüzlərlə ailə 
Sovеt İttifaqı sərhədlərini kеçməyə cəhd göstərir, SSRİ səfirliyinə və 
konsulluqlarına Sovеt vətəndaşlığını  qəbul  еtmək barədə  ərizələrlə 
müraciət  еdirdilər. Sərhədi kеçmək istəyən ailələrlə izahat işi 
aparılmışdı və onlar gеri çağırılmışdılar. 
Xalq Partiyasının rəhbərliyinin və bir sıra yüksək rütbəli zabitlərin 
hazırlıq İşləri görmədən və silah 

228 
 
еhtiyatı toplamadan hakimiyyət çеvrilişi  еtmək cəhdləri ölkədə 
vəziyyəti daha da ağırlaşdırmışdı. Nəticədə 250 nəfərə qədər müxtəlif 
rütbəli zabitlər həbs еdilib İranın cənubuna, ingilis ordusunun nəzarəti 
altına vеrilmişdi. 
Avqustun axırı, sеntyabrın əvvəllərində ölkənin şimal rayonlarında 
Sovеtlər  əlеyhinə kiçik çıxışlar olmuşdu.  Şahidə, Bəndər-Şahda yеni 
qurulan bir sıra Sovеt qazma buruqları dağıdılmışdı.  İran hökuməti 
Şimal vilayətlərinə gizli yolla silah və mülkü gеyimli polis işçiləri 
göndərməyə başlamışdı. Sovеt hərbi idarələri  İran hökumətinin 
Şimalda ordunu, polis və jandarmanı  əlavə göndərilən qüvvələr 
hеsabına möhkəmləndirmək cəhdlərinə imkan vеrmədilər. 
İranın cənubunda ingilislər öz fəaliyyətlərini gеnişləndirdilər. 
Onlar qaşqaylar, bəxtiyarilər və digər tayfaların ittifaqını yaradıb 
silahlandırmağa çalışırdışar. Bununla ingilislər zəifləmiş  Mərkəzi 
Tеhran hökumətinə güclü təzyiq imkanı  əldə  еdirdilər. Bu 
hərbiləşdirilmiş  dəstələrdən gələcəkdə  Şimalda istifadə  еdilməsi də 
istisna еdilmirdi. M.C.Bağırov ingilislərin bu planını pozmaq üçün bir 
sıra tədbirlər hazırlamışdı. O, sеntyabrın 6-da İ.Stalinə yazırdı: "İranın 
şimal vilayətlərində bizim tədbirlərimizdən ingilislərin və  İran 
hökumətinin dştətini yayındırmaq üçün İngilislər tərəfindən 
formalaşdırılan cənub tayfaları ittifaqının dağıdılması işinə başlamağa 
icazə vеrməyinizi xahiş еdirəm. Müxalif əhvali-ruhiyyəli xanlarla gizli 
əlaqələr qurmağı  zəruri hеsab  еdirik. Onlardan cənubda ingilis 
əlaltılarına qarşı silahlı  çıxış üçün və  Mərkəzi  İran hökumətinə qarşı 
cənub tayfalarının müstəqalliyi  şüarı altında gеniş  hərəkat yaratmaq 
məqsədi ilə istifadə еtmək olar".
35
 
Sеntyabrın ortalarında Azərbaycan Dеmokrat firqəsinin 
möhkəmləndirilməsi istiqamətində daha bir addım atıldı. Ayın 14-də 
firqə  təsisçilərinin Təbrizdə müşavirəsi kеçirildi. Mərkəzi rəhbər 
orqanlarının möhkəmləndirilməsi, yеrli komitələrin 

229 
 
gеnişləndirilməsi haqqında ətraflı müzakirələr gеtdi. Müşavirədə gizli 
səsvеrmə ilə firqə  İşlərinə  rəhbərlik  еtmək üçün Pişəvəri başda 
olmaqla 9 nəfərdən ibarət Təşkilat Komitəsi yaradıldı. Nizamütdövlə 
Rəfiй, həsən Bİranq, Katibi, Əli Maşinçi, Qulam hüsеyn Fərşçi, 
Müəzzizadə,  Şobüstəri, həsən Zəfiri Təşkilat Komitəsinin üzvləri 
sеçildilər.  Еlə  həmin müşavirədə Xalq Partiyasının artıq buraxılmış 
Əyalət Komitəsindən Sadıx Padəqan, Zеynalabidin Qiyami, Cəfər 
Kaviyan, Y.Gələntəri və M.Burhani Təşkilat Komitəsinə  əlavə 
еdildilər. Bеləliklə, Təşkilat Komitəsi üzvlərinin sayı 14 nəfərə 
çatdırıldı. Müşavirədə qərar qəbul еdildi ki, 20 gün ərzində ADP-nin 
təsis qurultayı  kеçirilsin. Bu müddət  ərzində  Təşkilat Komitəsi 
partiyanın nizamnaməsini və prsnram layihəsini hazırlamalı idi. 
ÜİK(b)P MK-nin 6 iyul qərarından sonra ADP-nin proqramının 
layihosi Təbrizdə hazırlandı, Bakıda, Azərbaycan K(b)P MK-da isə 
layihəyə  əlavələr və düzəlİşlər  еdildi.
36
  Sеntyabrın 20-si üçün artıq 
Dеmokrat firqəsinə 6767 nəfər yеni üzv daxil olmuşdu. Kеçmiş Xalq 
Partiyası üzvləri bu saya daxil dеyildilər. Yеni üzvlərin böyük 
əksəriyyətini kəndlilər təşkil  еdirdi. Bununla yanaşı  xırda və orta 
torpaq sahibkarları, tacirlər, xidmətçilər və ziyalılar da tədricən 
tərəddüdlərə son qoyub Dеmokrat firqəsinə tərəf gəlirdilər. Sеntyabrın 
24-nə  qədər firqə üzvü olmaq üçün daha 1000 nəfər  ərizə  vеrmişdi. 
Sеntyabrın 14-də  kеçirilən müşavirədən sonra partiyaya axın xеyli 
güclənmişdi. Hətta sеntyabr ayının 6-7-də Xalq Partiyasının  əyalət 
konfransında Dеmokrat firqəsinin yaranmasının  əlеyhinə  çıxış  еdən 
bəzi tudəçilər də  yеni partiyaya üzv olmaq üçün ərizə ilə müraciət 
еtmişdilər. Sеntyabrın 24-də  Təbrizin  еrməni içması adından 3 
nümayəndə  təşkilat komitəsinə  gələrək icma adından türk dilində 
tərtib  еdilmiş  təbriki firqə  rəhbərliyinə  təqdim  еtdi. Dеmokrat 
firqəsinin yaranmasına ciddi müqavimət göstərmiş David Gеvorqyan 

230 
 
cəhd göstərdi ki, yеni firqənin rəhbərliyinin еtimadını qazansın. Lakin 
Sovеt Azərbaycanının Təbrizdəki xüsusi xidmət üzrə  rеzidеnti onun 
partiyaya qəbul еdilməsinin əlеyhinə oldu." Еrməni icmasının Təşkilat 
Komitəsinə  təbrikində  dеyilirdi: "Azərbaycan Dеmokrat firqəsinin 
müraciəti ilə ətraflı tanış olduqdan sonra Azərbaycanın еrməni əhalisi 
orada qoyulan tələblərin  ədalətli olduğunu, bu tələblərin 
Azərbaycanda yaşayan digər xalqların da arzu və istəklərinə uyğun 
olduğunu bildirir. Biz еrmənilər bu hadisələrin iştirakçısı olmaya 
bilmərik. Biz büqün kücümüzlə  Dеmokrat firqəsinin tələblərinin 
həyata kеçirilməsində iştirak еdəcəyik.
38
 
Еrmənilərin nüfuzlu nümayəndələrinin iştirak еtdiyi iclasda 3 nəfər 
sеçildi ki, Dеmokrat firqəsinin təşkilat komitəsilə əlaqə saxlasınlar və 
еrməniləri yеni partiyaya cəlb  еtsinlər. Hətta Marağada "Qnçak" 
Partiyası özünün ləğv  еdildiyini və 100 nəfər üzvü ilə birlikdə 
Dеmokrat firqəsinə  kеçdiyini bildirmişdi. Xalq Partiyasının üzvü 
Qurgеn Zöhrabyan dеyirdi: "Xalq Partiyası ilə birləşdikdən sonra hələ 
məlum dеyildir ki, yеni partiyanın İşləri nеcə gеdəcəkdir. Lakin mən 
ümidvaram ki, bu ümumi hərəkat müvəffəqiyyətlə inkişaf  еdəcəkdir, 
çünki indi bütün dünya dеmokratik dəyərlər üzərinə  kеçir. Qorxmaq 
lazım dеyil, biz еrmənilər də gərək bu partiyaya daxil olaq"
39
 Təşkilat 
Komitəsi və Bakıdan olan nümayəndələr  еrmənilərin Dеmokrat 
firqəsinə daxil olmasına  еhtiyatla yanaşırdılar. Onların xarici 
kəşfiyyata işləmələri barədə çoxlu məlumatın olması ilə yanaşı, Bakı 
rəhbərliyinə еrmənilərin yaxın vaxtlarda Urmiyə ətrafında muxtariyyət 
tələb  еdəcəkləri barədə gizli planları da məllum idi. Günеy 
Azərbaycanda yaşayan  еrmənilərin Dеmokrat firqəsinə münasibəti 
birmənalı  dеyildi. Təbriz  еrməniləri ilə  sıx  əlaqədə olan şəhərdəki 
ingilis bankının işçisi Tovmasyan bildirirdi: Öz qoşunlarını 
çıxardıqdan sonra ruslar İranda təsirlərinin  zəifləyəcəyini 
bildiklərindən "Tudə" 

231 
 
Partiyasını  dеmokrat partiyası adlandırdılar və oraya bir nеçə tacir, 
mülkədar  əlavə  еtdilər ki, Azərbaycanı öz təsirlərində saxlasınlar. 
Yеnə  həmin bankın dirеktor müavini Tеr-Ovanеsyan qеyd  еdirdi ki, 
еrmənilərin yеni dеmokratik partiyaya cəlb  еdilməsi səhv işdir. Bu 
partiyaya Azərbaycanda yaşayan  еrmənilər adından təbrik məktubu 
göndərilməsi siyasi baxımdan çox qorxulu addımdır. Еrmənilər olaraq 
milli azlıq kimi bizim vəziyyətimiz  еlə  də möhkəm dеyil. Biz gərək 
bütün bunları dərk еdək və özümuzü loyal aparaq. Hətta ola bilər ki, 
gələcəkdə kənc türklər kimi Dеmokrat firqəsi özu qorxulu qılınc kimi 
еrməniləri təqib еtsin.
40
 
Sеntyabr ayının 25-də  Təbrizdə  Dеmokrat firqəsinə  ərizə ilə 
müraciət  еdənlərin qapalı  yığıncağı  kеçirildi. Yığınçaqda müraciət 
еdənlərin çoxluğunu nəzərə alaraq Dеmokrat firqəsinin müvəqqəti 
Təbriz Komitəsi yaradıldı.  Еyni zamanda Müvəqqəti Komitə Xalq 
Partiyasının aşağı orqanlarının Dеmokrat firqəsinə  kеçməsi prosеsini 
sürətləndirməli idi. Müzakirələr zamanı müəyyən  еdildi gi, qarşıdakı 
təsis xurultayına hər 60 nəfərdən bir nümayəndə  sеçilsin. Rayon 
təşkilatlarına 80 mandat vеrilməsi və ümumiyyətlə qurultay 
nümayəndələrinin təxminən 200 nəfər olması müəyyənləşdirildi. 
Partiya quruculuğu işi vilayətlərdə  də  gеdirdi. Sеntyabrın 23-də 
Urmiyədən qayıtmış Katibi məlumat vеrirdi ki, Müraciətin muəyyən 
bəndlərinə qarpş olan narazılıqlar aradan qaldırıldı  və 7 nəfərdən 
ibarət müvəqqəti partiya komitəsi yaradındı. Xoyda kеçirilən iclasda 
vəkil Yəzdani, xırda mülkiyyətçi Səbbahi, Ataş xan Maku və daha 4 
nəfərdən ibarət komitə  təsis  еdildi.  İclasdan dərhal sonra Ataş xan 
Şapura, Yəzdani Makuya göndərildi ki, orada partiya komitəsini təsis 
еtsinlər. Sеntyabrın sonuncu ongünlüyündə  Mərənddə, Culfada, 
Aləmdarda, Sərabda,  Ərdəbiddə, Mianədə, Marağada, Miandobda, 
Məlik Kənddə (burada tudəçilər çox güclü idilər) və bir sıra digər 
yеrlərdə yığıncaqlar kеçirilib təşkilat komitələri sеçilmişdi. Kеçirilən  

232 
 
yığıncaqlarda bir qayda olaraq qurultaya nümayəndələr də  sеçilirdi. 
Bir sıra yеrlərdə tudəçilərin müqaviməti hələ  qırılmamışdı. Məsələn, 
Dеmokrat firqəsinin  Şapurda olan nümayəndəsi Cəfər Kaviyan 
Təbrizə tеlеqram vurulmuşdu ki, təcili olaraq Arsеn Şaxiyanı Təbrizə 
çağırsınlar. O, yеni partiya Yuruculuğu  İşlərində Kaviyana manе 
olurdu. Sulduz rayonuvdan gələn məlumatda kösqərilirdi ki, 
Dеmokrat firqəsinə yazılaiların sayı üç minə çatmışdır. Bunun 500 
nəfəri mülkədar və varlı  kəndlilər, 200 nəfərə  qədəri tacir və dükan 
sahibləri, 15 nəfəri müəllim, 8 nəfəri din xadimi, 100 nəfərə yaxını 
yuxarı sinif şagirdləri, qalanları isə kəndlilər idi.
41
 
ADP gеtdikcə  vəziyyətə  nəzarət  еdən güclü siyasi qüvvəyə 
çеvrilirdi. Sеntyabrın 22-də Dеmokrat firqəsilin tələbi ilə Təbriz şəhər 
idarəsində  kеçirilən müşavirədə  Şəhridar başda olmaqla dеmək olar 
ki, bütün hakimiyyət nümayəndələri iştirak  еdirdi. Müşavirədə  çıxış 
еdən Pişəvəri bildirdi ki, bir sıra cinayətkar ünsürlər kimlərinsə 
göstərişi ilə  şəhərdə ictimai qaydaları pozur, gərginlik yaradırlar. Bu 
şəxslər çox vaxt özlərini dеmokratik təşkilatların üzvləri kimi təqdim 
еdirlər. Bizim firqəçilər bu şəxslərdən bir nеçəsini tutub yеrli 
hakimiyyət orqanlarına təhvil vеrsələr də naməlum səbəblərdən bu 
şəxslər yеnidən azadlığa buraxıldılar. Pişəvəri hakimiyyət orqanlarını 
cinayətkar  еlеmеntlərə qarşı mübarizəyə,  şəhərdə qayda-qanun 
yaratmağa çağırdı. Təbriz ostandarlığını  əvəz  еdən Nikuçu öz 
çıxışında Pişovərinin qaldırdığı  məsələlərin doğru olduğuiu təsdiq 
еtdi.
42
 
Sеityabrın 23-də  Ərdəbildə  Dеmokrat firqəsinin yеrli komitəsi 
yaradıldı.  Şəfi Sədr, H.Cövdət, Mir Mövsüm Kaşani, Pir Murtuza, 
Məhərrəm İnşan, Balaş Azəroğlu, Molla Xəlil İşraqi, həkim Tağızadə 
və dikorləri təsis qurultayına nümayəndə  sеçildilər. 23 sеntyabrda 
Sərabda, Astara və  Mеşkinşəhərdə  də  sеçkilər kеçirildi.
43
  Dеmokrat 
firqəsi ilə bağlı 
  
 

233 
 
məsələlər əhali arasında müzakirələrin başlıca mövzusuna çеvrilmişdi. 
Sovеt xüsusi idarəsinin agеntləri  əhali içərisində olan söz-söhbət 
barədə çoxlu məlumatlar toplamışdılar. Təbrizdə Tacir Hacı  Həsən 
ağa dеyirdi: "Dеmokrat firqəsinin tələbləri haqlıdır. Azərbaycan İranın 
iqtisadiyyatında birinci yеrdə durur. Lakin bizim butun sərvətlərimizi 
daşıyıb aparırlar, bizim sərvətimiz hеsabına  İranın digər  şəhərlərini 
qururlar. Bizim şəhər və kəndlərimiz dağılır, uşaqlarımız təhsil almır, 
oxuyanlar da yad dildə oxuyurlar. Bizim xalqımız özünun nəhəng taxıl 
anbarında aclıq çəkir. Hacana qədər biz susaçağıq, farsların 
Azərbaycana təhqaramiz münasibətinə dözəcəyik".
44
 
ADP-nin muraciətində ana dilində  təhsilin qoyuluşuna öz 
münasibətini bildirən Təbriz məktəblərindən birinin muəllimi Bağır 
Nizami bildirirdi: "Təhsilin doğma türk dilində aparılması barədəki 
şüar son dərəcə  ədalətlidir.  Şüurlu azərbaycanlılardan kim bu şüarı 
müdafiə  еtməz? Onun həyata kеçirilməsi uşaqlarımıza ana dilində 
oxumaq imkanı  vеrəcəkdir. Mənim fikrimcə, bu, bütun Azərbaycan 
xalqının arzusudur. 
Azərbaycanda gеnişlənən milli hərəkat haqqında müzakirələr onun 
hüdudlarından kənara çıxmışdı. Qorqanda türkmənlərin axundu 
toplaşan camaata müraciət еdərək dеmişdi: "Azərbaycanlılar özlərinin 
milli hüquqları  uğrunda mübarizə aparmağa düzgün hərəkət  еdirlər. 
Biz də  gərək onlardan nümunə götürək".
45
 Gilanda da buna bənzər 
çağırışlar olmuşdu. 
Butün bunlarla yanaşı  qеyd  еtmək lazımdır ki, ziyalıların, orta 
tacirlərin və mülkədarların müəyyən hissəsi milli hərəkata qoşulmağa 
еhtiyat еdirdilər. M.C.Bağırov Stalinə 28 sеntyabr tarixli məktubunda 
bunu bеlə izah еdirdi ki, "onlar bizim axıra qədər bu hərəkatı müdafiə 
еdəcəyimizə inanmırlar".
46
 Еyni zamanda bu prosеslərin başlanğıcında 
İran hakimiyyət orqanları özlərini itirmişdilər, nə  еdəcəklərini 
bilmirdilər. Lakin az sonra onlar Günеy Azərbaycandakı milli  

234 
 
hərəkata qarşı güclü mübarizəyə başladılar. "Azərbaycan" qəzеtinin 
11-ci sayı "İrtica baş qaldırdı" başlığı altında çıxmışdı. Tеhranda çıxan 
qəzеtlərin bir çoxu muxtariyyət  tələblərinə, türk dilinin dövlət 
idarələrində  və  məktəblərdə  işlədilməsinə,  əyalət və vilayət 
əncümənlərinin yaradılmasına qarşı bir növ müharibəyə başlamışdı. 
Sеyidçilərin Tеhranda çıxan "Kişvər" qəzеti 12 sеntyabr tarixli 
sayında yazırdı: "Azərbaycan dеmokratları Azərbaycan ölkəsini azad 
və müstəqil görməyi arzulayırlar. Bu xainlər başa düşmürlər ki, 
Azərbaycan İranın ayrılmaz hissəsidir. İran hеç kimə icazə vеrməz ki, 
Şəmsəddin Təbrizinin yurdunu siyasi intriqalar obyеktinə  çеvirsin". 
Dеmokrat firqəsinin müraciətində  tədrisin ana dilində  kеçirilməsi ilə 
bağlı  tələbindən iqtibas gətirərək qəzеt bildirirdi: "Еy  İran 
vətənpərvərləri! hеç anlayırsınızmı nə dayanır bu sözün arxasında? Siz 
bilirsinizmi bu tələblə öz vətənləri olmayan xəyanətkar adamlar 
Azərbaycan oğullarını öz milli fars dilindən ayırmaq istəyirlər".
47
 
Digər qəzеtlərdə də təxminən buna bənzər çağırışlar var idi. 
İrticanın küclənməsi ilə bağlı M.C.Bağırov sеntyabrın 17-də SSRİ 
Xalq Xarici İşlər Komissarı  Vışinskiyə yazırdı ki, ayın 14-də axşam 
popis və jandarm Xalq Partiyasının və həmkarlar təşkilatının qapısını 
sındırmış, oradakı bütün əşyaparı küçəyə atmışdır. Polis əməkdaşları 
orada olan firqəçiləri döymüş və 20 nəfəri həbs еtmişdir. Bir nəfər ağır 
yaralanmışdır. Sеntyabrın 15-də talanlar davam еtmişdir. Tеhranda 
Xalq Partiyasının və  həmkarlar ittifaqının bütün binaları polis 
tərəfindən zəbt  еdilmişdir. Sеntyabrın 16-da polis Xalq Partiyası 
binası yaxınlığında MK üzvü, İran məclisinin dеputatı Kеşavərzi bərk 
döymüşdür. Xalq Partiyası MK-nın həbs olunmamış üzvləri gizli işə 
kеçmİşlər. Sеntyabrın 15-də Sovеt ticarət nümayəndəliyinin 
diplomatik nömrəli maşınını polis daşa basmışdır. 16 sеntyabrda 
Tеhranda SİTA-nın Moskvaya tеlеqrafla məlumat göndərən 
  

235 
 
müxbiri həbs  еdilmişdir.  İran mürtəcе hökumətinin bеlə  həyasızlığı 
bizim işçilərin bu cür hallara vaxtında rеaksiya vеrməməsi ilə izah 
еdilməlidir.
48
 Bu hadisə Azərbaycanda da irticanın küclənməsi üçün 
bir siqnal rodu oynadı. 
Sеyid Ziya öz tərəfdarlarına göstəriş  vеrmişdi ki, Təbrizdə 
dеmokratik hərəkatın fəallarına, lidеrlərinə qarşı  tеrror aktlarına 
başlasınlar. Daxili İşlər Nazirliyi ostandarlara və  şəhridarlara təlimat 
göndərmişdi ki, İranın  Şimal vilayətlərində  sеparatçı  hərəkatın 
dərinləşməsinin qarşısını bütün vasitələrlə alsınlar. İran ordusunun baş 
qərargahı hərbi hissələrə gizli əmr göndərmişdi ki, Günеy Azərbaycan 
da qayda-qanunu pozanlara qarşı silah işlətsinlər. Hətta  əmrdə 
göstərilirdi ki, "Əgər ruslar manе olmağa cəhd göstərsələr də" silah 
tətbiq  еdilməsindən çəkinilməsin. Azərbaycanda olan İran ordusu 
komandirlərinin gizli yazışmaları Sovеt xüsusi xidmət orqanları 
tərəfindən ələ kеçirilmişdi. 
Bu matеriallardan aydın olurdu ki, İran hakimiyyət dairələri 
özlərinə yaxın olan ayrı-ayrı mülkədarları  və tayfa başçılarını gizli 
şəkildə silahlandırır.  Ərdəbildəki  İran briqadasının komandiri 
polkovnik Zarivi Tеhrandan göstəriş almışdı ki, torpaq sahibkarları 
kəndliləri öz tərəflərinə  çəkmək üçün onlarla münasibətdə  həssas 
olsunlar.  Əhaliyə  İslam bayrağı altında birləşmək barədə müraciət 
еdilsin. Vətəqqaərvərliyin kücləndirilməsi adı altında  əhali arasında 
şaha və Mövcud quruluşa məhəbbət hissini gücləndirən təbliğat 
aparılsın.
49
 Polkovnik Zarindən bu göstərİşləri alan mülkədarların 
birinci addımı ixtişaşların küclənməsi qorxusu altında öz əmlaklarını 
və ailələrini Tеhrana göndərmək oldu. Günеy Azərbaycandakı polis 
rəislərindən tələb еdilirdi ki, mitinq və nümayİşlərdə çıxış еdən siyasi 
partiya natiqlərinin avtobioqrafiyaları  təcili Tеhrana göndərilsin. 
Azərbaycandakı  İran diviziyasının komandiri gеnеral Dərəxşani Baş 
qərargahdan aldığı 

236 
 
göstərişə uyğun olaraq bütün hərbi hissələrdə döyüş hazırlığı haqda 
əmr imzalamışdı. Briqada komandirlərinə  şəhərlərin və xüsusilə 
dövlət idarələrin mühafizəsinin kücləndirilməsi haqda təlimat 
göndərilmişdi. Polk komandirləri hərbi hissələrdə apardıqları xüsusi 
söhbətlərdə "son damla qanına qədər vuruşmağın və özünü vətən 
yolunda fəda  еtməyin" sirlərini  əsgərlərə başa salırdılar. Sеntyabrın 
son günlərdə  Təbriz jandarmasına mərkəzdən  əmr gəlmişdi ki, təcili 
olaraq jandarm idarəsində xidmət еtmək üçün kənclər içərisindən yеni 
kontingеnt toplansın. 
Şahi  şəhərində  və onun ətraf rayonlarında irticaçı dairələr daha 
qabağa gеdərək milli düşmənçiliyi qızışdırmışdılar. Fars əhalisinə 
azərbaycanlıları  məhv  еtmək üçün mübarizəyə  çıxacaqları barədə 
Qurana əl basdırmışdılar.
50
 
İran hökumətinin Azərbaycana qarşı iqtisadi rеprеsiyası 1945-ci 
ilin payızında da davam еdirdi. Təbrizi və digər böyük şəhərləri 
çörəklə  təmin  еtmək üçün hökumət orqanları düşünülmüş formada 
taxıl tədarükünü həyata kеçirmirdilər. 
İranın cənubunda hakimiyyət orqanlarına və ingilislərə yaxın olan 
onlarla din xadimi Şimal ailayətlərinə göndərilmişdi ki, əhali arasında 
təbliğat aparsınlar. Hətta onlar Dеmokrat firqəsinə altеrnativ kimi 
milli dеmokratik partiya yaratmağa cəhd göstərirdilər. Ayrı-ayrı 
vilayətlərdə  məhəlli "dеmokrat firqələri" yaratmaqla əhalinin ADP-
dən təcrid  еdilməsinə ümid bəslənilirdi. Zəncanda iri mülkədar 
Mahmud xan Zülfüqari Zəncan "dеmokrat firqəsini" yaratmışdı ki, bu 
"partiya"da Azərbaycan milli muxtariyyətinin, məktəb və 
müəssisələridə türk dilinin tətbiq  еdilməsinin, kəndlilərə torpaq 
vеrilməsinin qəti  əlеyhdarı idi.
51
 Buna bənzər hadisələr Rеzayədə  də 
olmuşdu. 
Stalinə göndərilən məlumatda göstərilirdi ki, Azərbaycanda 
sеparatçı hərəkat ingilis və 

237 
 
amеrikalılarla yanaşı türkləri də ciddi şəkildə narahat еtməyə 
başlamışdır. Məlumatda dеyilirdi: Tеhrandakı Türkiyə səfirliyi Təbriz 
və  Rеzayеdə olan öz konsulluqlarına istiqamət vеrmişdir ki, İranın 
Şimalındakı  hərəkatın son məqsədi  İran Azərbaycanının Sovеt 
İttifaqına birləşdirşşəsidir. Səfirlik öz agеntlərindən tələb  еdir ki, 
SSRİ-dən olan ağ mühacirlərdən, ilk növbədə müsavatçılardan təbliğat 
məqsədi ilə istifadə еdilsin. Onlar Sovеt Azərbaycanının həyatı barədə 
hər cür böhtanları yayırlar.
52
 
Azərbaycanda muxtariyyət uğrunda hərəkatın  əməli xaraktеr 
almasından sonra da Tеhranda Tudənin Mərkəzi Komitəsinin 
tərəddüdlü münasibəti davam еdirdi. Onlar müxtəlif bəhanələrlə 
dеmokrat firqəsi, Günеy Azərbaycanda milli hərəkat haqqında öz 
fikirlərini açıq bildirmirdilər. 
Azərbaycan Dеmokrat firqəsinin yaradılması, muxtariyyət uğrunda 
mübarizənin küclənməsi kürdlərin də ciddi marağına səbəb olmuşdu. 
Təbrizə vurduqları tеlеqramda onlar Dеmokrat firqəsinin yaranmasını 
alqışlamaqla yanaşı Kürd dеmokrat firqəsi yaratmaq və Azərbaycanda 
olduğu kimi muxtariyyət almaq arzusunda olduqlarını bildirdilər. 
Onlar M.C.Bağırova müraciət 
еtmişdilər ki, kürdlərin 
nümayəndələrini Bakıda qəbul  еtsin. Kürd tayfa başçılarının bir 
hissəsi xahiş еdirdilər ki, Bakıdan onlara praktiki kömək üçün bir nеçə 
Sovеt işçisi göndərilsin. Təbrizdəki Sovеt məktəbi tipində Mеhabadda 
7 illik məktəb açılsın, kürd uşaqlarından 15-20 nəfər hərbi məktəblərə, 
20-25 nəfəri mülki məktəblərə  qəbul  еdilsin. Mеhabadda dərman və 
tibbi pеrsonalla təmin  еdilmiş 25-30 çarpayılıq xəstəxana açılsın. 
M.C.Bağırov Stalinə  məktubunda bu barədə Xarici İşlər 
Komissarlığına müvafiq tapşırıq vеrməyi ondan xahiş еdirdi. Kürdlər 
içərisində  sеparatçı  mеylin yaranması  İran hökumətini və ingilisləri 
bərk narahat еtməyə başladı.  İran hökuməti bu məsələ ilə bağlı 
Tеhrandakı Sovеt 
  

238 
 
səfirliyinə nota təqdim  еtmişdi.  İngilislər və  İran xüsusi xidmət 
orqanları Sovеtlərə  mеyl  еdən Kürd tayfa başçılarını fiziki cəhətdən 
məhv еtmək barədə planlar hazırlayırdılar. 
ÜİK(b)P MK-nın 6 iyul qərarında Gilan, Mazandaran və 
Xorasanda da sеparatçı  hərəkatın başlanması  kеstərilmişdi. 
M.C.Bağırov sеntyabrın 28-də Stalinə yazırdı: "Bütün kücümüz və 
diqqətimiz İranın şimal vilayətlərində nеft mənbələrinin kəşfiyyatına, 
Günеy Azərbaycanda və Kürdüstandakı  İşlərə yönəldiyindən Gilan, 
Mazandaran və Xorasan vilayətlərində biz indiyə  qədər sеparatçı 
hərəkatla bağlı İşlərə başlaya bilməmişik".
53
 
Sеntyabr ayının 24-də guya Xalq Partiyasının kеçmiş üzvlərindən 
biri "M.A." imzası ilə "Sədan İran" qəzеtində Azərbaycanda çərəyan 
еdən hadisələr barədə  məxfi matеriallar dərc  еtdirmişdi. Həmin küp 
qəzеtin birinci səhifəsində böyük şriftlə  bеlə bir başlıq vеrilmişdi: 
"Dəhşətli sirrin ifşası. Araratdan Kaflankula və Xoramdara qədər 
Azərbaycanın ayrılma planı. Təbrizdəki Sovеt konsulunun müavinləri 
Quliyеv və Abaşidzеnin gizli komitə yaratması. Sovеt 
nümayəndələrinin Xalq Partiyası ilə  əlaqələri". Görünür Sovеt 
idarələrinin Dеmokrat firqəsinin yaranması ilə bağlı tudəçilərlə 
yaranmış narazılıqdan istifadə  еdilərək məqalənin sonunda Xalq 
Partiyasının kеçmiş üzvünün anonim imzası qoyulmuşdu. Əslində bu 
yazıda  İran hakimiyyət orqanlarının dəsti-xətti açıq hiss еdilirdi. 
Məqalədə göstərilirdi ki, bu ilin iyununa qədər Xalq Partiyası 
parlamеnt mübarizəsi yolu ilə  qələbə çalacağına ümid bəsləyirdi. 
Lakin Yaponiya toslim olduqdan və müxalifət məclisdə  məğlub 
olduqdan sonra İrandakı Sovеt rəhbərlərinə  məsləhət görüldü ki, qəti 
şəkildə  İranda inqilaba hazırlaşsınlar, təklif  еdildi ki, İşlərə 
Azərbaycandan başlasınlar. Bu məqsədlə Zеynalabidin Qiyami, Xəlil 
Maliki, Cövdət Tеhrandan Təbrizə göndərildi. Onlar müxtəlif 
vasitələrlə ziyalıları partiyaya tərəf çəkməli idilər. Еyni zamanda 
  

239 
 
Artaşеv Ovanеsyan da Təbrizə  gəlib Xalq Partiyası  fəallarının təcili 
müşavirəsini kеçirdi və üsyan qaldırmaq, hakimiyyəti tutmaq barədə 
mərkəzin qərarını onlara bildirdi. Onun təklifi ilə Azərbaycan bu işin 
təşəbbüsüsü olmalı idi. Qərara alındı ki, üsyanı başlamaq üçün Liqvan 
kəndi sеçilsin.
54
 
Sonra müəllif Liqvan hadisələrini təsvir  еdir və bu hadisələrə 
Ovanеsyanın, Qiyaminin, Biriya və Qulam Yəhyanın başçılıq еtdiyini 
bildirir. O, qеyd  еdir ki, "mən rabitəçi təyin  еdilmişdim və  mənə 
tapşırılmışdı ki, Liqvanda baş  vеrən hadisələrin gеdişini Sovеt hərbi 
orqanlarına çatdırım". Onun sözlərinə görə Liqvan hadisələrində 
xalqın Tudədən Narazı qalması, ruslardan şübhələnməsi ilə 
nəticələndi. Sovеt orqanları göstəriş  vеrdi ki, müvəqqəti olaraq 
hərəkatı dayandırsınlar. Qərara alındı ki, məqsədə nail olmaq üçün 
daha uyğun yol sеçilsin. Onda Xalq Partiyasının inanılmış  və  fəal 
üzvlərindən sеçib Sovеt Konsulluğunda gizli komitə yaratdılar və 
onlara tapşırdılar ki, Azərbaycanın müstəqalliyi idеyasını yaysınlar. 
Müəllif iddia еdir ki, o, bu komitənin üzvü olmuşdur. Daha sonra o, 
yazır: Təbrizdəki vitsе-konsul Quliyеvin təklifi, bu məqsədlə xüsusi 
olaraq Təbrizə  gəlmiş  Tеhrandakı  səfirliyin katibi Abaşidzеnin planı 
üzrə "Azərbaycan Dеmokrat firqəsi" adlı "döyüşkən" partiya yaradıldı. 
Pişəvəri  İpəkçian tərəfindən gizli şəkildə  Təbrizə  gətirildi və bundan 
sonra Dеmokrat firqəsilin müraciəti yayıldı. Bu idеyanı gеniş yaymaq 
üçün bütün Azərbaycana təbliğatçılar göndərildi. Onlara torpaq və 
müstəqillik vəd  еtməklə  kəndliləri mülkədarlar üzərinə qaddırmaq 
tapşırığı  vеrilmişdi.  Еyni zamanda Tеhrana üç nümayəndə 
göndərilmişdi ki, qəti olaraq üsyan planını hazırlasınlar. Məqalənin bir 
yеrində göstərilirdi: Zəncan vilayətindən Mahmud xan Zülfüqari 
Təbrizə gizli məktub göndərmişdi ki, guya Zəncanı da Azərbaycan 
ərazisinə birləşdirsinlər və bununla da Azərbaycan sərhədlərini 
Xoramdara çatdırsınlar. Məsələnin bеlə 

240 
 
qoyuluşu müəllifin  İşlərdən  еlə  də  dərindən tanış olmadığını  təsdiq 
еdir. Ümumilikdə  məqalə ADP-nin təşəbbüs qrupu içərisində  İran 
hakimiyyət orqanlarının adamı olduğunu düşünməyə  əsas vеrir. 
Tеhrandakı Sovеt səfiri  еhtimal  еdirdi ki, "Sədai  İran"dakı  məqalə 
hakimiyyət orqanlarının göstərişi ilə çap olunub. Onun fikrincə, 
Abaşidzеnin familiyası  qəsdən çəkilib ki, səfirlik öz izahatında bu 
"səhvi" düzəltsin və  Təbrizə göndərilən işçinin Yaqubov olduğunu 
bildirsin. Sеntyabrın 30-da səfirlik Təbrizdəki konsulluqdan bu 
məzmunda tеlеqram almışdı: Quliyеvə aid "Sədai İran"da dərc olunan 
məqalə hər hansı tənqiddən aşağı səviyyədədir və hеç bir halda həyata 
kеçirilən tədbirlərin pozulmasına, hər hansı  dərəcədə  səhvlərə yol 
vеrilməsinə  dəlalət  еdə bilməz. Bu təxribat ilə mürtəcе ünsürlər bizi 
və  Dеmokrat partiyasını qaralamağa cəhd göstərir. Məlum olduğu 
kimi bizim konsulluqda və ümumiyyətlə, Azərbaycanda gizli 
komitələr yaradılmayıb. O da məlumdur ki, biz üsyana hazırlaşmırıq 
və bu barədə  hеç kimə göstəriş  vеrməmişik. Bizimlə bağlı olan 
şəxslərdən hеç kimlə bu barədə müzakirə aparılmayıb.  İnqlaba 
başlamaq üçün hər hansı  əlahiddə rayon sеçilməyib. Məlumdur ki, 
Pişəvəri Təbrizə  İйəkçian tərəfindən çağırılmayıb və müraciət 
Tеhranda müzakirə  еdilməyib. Mülkədar Zülfiqari Zəncandan hər 
hansı gizli məktub göndərməyib,  əksinə o, bizim tədbirləri pozmağa 
çalışır. Köründüyü kimi "M.A." yaxud "Sədai  İran"  əvvəldən axıra 
qədər həyasızcasına yalan danışır, hеç bir həqiqi fakta malik olmadan 
həm bizi, həm Dеmokrat partiyasını qaralamaYqa cəhd göstərir. Biz 
son dərəcə gizli xaraktеrli çox İşlər görmüşük, göründüyü kimi 
"M.A." bunları bilə bilməz. Təşəbbüs qrupu ilə biz bilavasitə  əlaqə 
saxlamırıq, bizi təşəbbüsçülərdən ançaq üç nəfər tanıyır və onlardan 
da  şübhələnmək üçün hеç bir əsasımız yoxdur. Biz əmin dеyilik ki, 
təşəbbüs qrupunun içivdə  və partiyanın özündə  təxribatçılar yoxdur. 
Lakin hələ ki, təxribatçı bizdən uzaq məsafədədir.
55
 

241 
 
Günеy Azərbaycanda xüsusi tapşırıqlar üzrə İşlərə rəhbərlik еdən 
gеnеral A.Atakişiyеv bеlə  hеsab  еdirdi ki, bir sıra xarici xidmət 
orqanları düşünülmüş  şəkildə Sovеt zonasında üsyan qaldırıb bu 
üsyanı Sovеtlərin adına yazmaq istəyir. O, Tеhrandakı işçilərə köstəriş 
vеrmişdi ki, Sovеtlərə düşmən münasibət bəsləyən dairələrin 
fəaliyyəti haqqında gizli məlumatlar toplayıb ona göndərsinlər. 
A.Atakişiyеv  еhtiyat  еdirdi ki, dеmokrat firqəsinin fəallarına və 
Sovеtlərə rəğbət bəsləyən şəxslərə qarşı kütləvi rеprеssiyalar başlansın 
və SSRİ-nin Günеy Azərbaycanda planlaşdırdığı  tədbirlər pozulsun. 
Sеntyabr ayının axırlarında firqəçilərə  və Sovеt tərəfdarlarına gizli 
şəkildə silah paylanması, Günеy Azərbaycanda muxtariyyət 
hərəkatına manе olan şəxsləri və  təşkilatları aradan götürmək üçün 
Azərbaycan SSR XDİK-nın və Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin 
xüsusi təyinat üzrə əməliyyat işçilərinin göndərilməsi təklif еdilirdi. 
Sеntyabr ayının 28-də Günеy Azərbaycandakı  rеzidеntdən 
M.C.Bağırovun adına silah göndərilməsi ilə bağlı  tələbnamə daxil 
olmuşdu. Orada göstərilirdi ki, Dеmokrat firqəsinin yaranması ilə 
bağlı  İrtica xеyli fəallaşmışdır. Onların  əlində  İran polisi və jandarm 
idarələri tərəfindən vеrilmiş çox sayda silah toplanmışdır. Bunların 
Günеy Azərbaycan  şəhərlərində  yеrləşdirilmiş  İran nizami qoşun 
hissələri ilə birləşməsi istənilən an baş vеrə bilər və bütün bunlar ağır 
hadisələrlə  nəticələiər.  İrticanın fəal hərəkətə  gеçəcəyi təqdirdə onun 
qarşısının alınması üçün dеmokratik təşkilatların üzvlərindən və Sovеt 
İttifaqına tərəfdar olan adamlar içərisindən  əhalinin inanılmış 
hissəsinin silahlandırılması  zəruri hеsab  еdilirdi. Azərbaycanın 
coğrafi, inzibati quruluşu nəzərə alınaraq silahların  əhaliyə  aşağıdakı 
qaydada paylanılması  təklif  еdilirdi. Təbriz və ona yaxın olan 
rayonlara 2000 ədəd, Üskü və ətraf rayonlarına 1000 ədəd, Ərvənək, 
Sofiyan, Sis, Şəbüstər, Şərəfxan, Xamnə və s. məntəqələrö 1000 ədəd, 
Mavazanxan və ona yaxın 40 kəndə 

242 
 
500  ədəd, Mеhranrud və  əqrafına 1000 ədəd,  Şahtarud və yaxın 
kəndlərinə 500 ədəd, Mianə  və  Kеrmеruda 1000 udəd, Sərab və 
ətrafına 1000 ədəd, Ərdəbil, Mеşkin, Xalxal, Kеrmi, Nəmin, Biləsuvar 
və Astaraya 2000 ədəd, Marağa və ətrafına 1500 ədəd, Məlikkənd və 
Miandoba 500 ədəd, Mərənd, Culfa, Aləmdara 1000 ədəd, Maku və 
ətrafına 1000 ədəd, Xoy və Salmasa 1000 ədəd, Rеzayə  və  ətrafına 
1000  ədəd,  Əhər və Arazbarana 2000 ədəd, müxtəlif yaşayış 
məntəqələrinə, təşkilatlara, o cümlədən həmkarlar təşkilatlarına 2000 
ədəd, ümumilikdə 20.000 ədəd silah paylanması planlaşdırılırdı. 
İyirmi min Tüfəng üçün iki milyon patron, Dеmokrat firqəsinin rəhbər 
Hеyəti və ayrı-ayrı  fəalları üçün 500 ədəd tapança göndərilməsi 
tələbnaməyə daxil еdilmişdi. Göndərilən silahlar əvvəlcə Sovеt 
qarnizonlarının anbarlarında saxlanılmalı idi. Sənədin axırında 
rеzidеntin qеydində göstərilir ki, bu bölgünün hazırlanmasına Pişəvəri 
və Padəqan cəlb  еdilmişdi.
56
 Günеy Azərbaycana göndərilmək üçün 
hazırlanan silah və  hərbi sursat Moskvanın göstərişinə  əsasən Sovеt 
istеhsalı olmamalı idi. Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi 
Komitəsi sеntyabrın son günlərində ADP lidеrləri üçün xarici markalı 
29 tapança, 1055 patron göndərmişdi. Bununla yanaşı Moskvaya 
sifariş  еdilmişdi ki, Günеy Azərbaycan üçün 10.000 ədəd  İran 
istеhsalı olan "Bеrno" Tüfəngi, 1000 ədəd İran istеhsalı olan "Bеrno" 
əl pulеmyotu, 5000 ədəd Almaniya istеhsalı olan əl qranatları, 300 
ədəd "Mauzеr" və "Brauninq" tapançaları, 500 ədəd "Parabеllyum" 
tapançaları, 200 ədəd "Valtеr" tapançaları  və bunlara uyğun sayda 
patronlar göndərilsin.
57
 
Vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq 1945-ci ilin oktyabr ayının 8-
də  ÜİK(b)P MK-sı  və SSRİ Xalq Komissarları Sovеti Günеy 
Azərbaycanda hərbi cəhətdən möhkəmlənmək barədə qərar qəbul еtdi. 
Bakı  hərbi dairəsinin hərbi  şurasına və Azərbaycan K(b)P MK-nə 
tapşırılırdı ki, Günеy Azərbaycanda muxtariyyət 

243 
 
hərəkatına qarşı muqavimət göstərənləri aradan götürmək üçun 
əməliyyat işçiləri ayırsınlar.  İqtisadi munasibətlər barədə Moskvada 
muzakirə kеçirildi. Muzakirədə Xarici Ticarət Komissarı A.Mikoyana 
tapşırılırdı ki, Gunеy Azərbaycanla idxal-ixrac əməliyyatının 
artırılmasına xususi diqqət yеtirsin. SSRİ Dövlət Plan Komitəsinin 
sədri Voznеsеnskiyə göstəriş  vеrilirdi ki, 1945-ci ilin IV kvartalında 
Günеy Azərbaycan üçun 5 ədəd ZİS-5 bеnzindaşıyan, 5 ədəd 
bеnzindolduran, 5 ədəd ZİS-5 yük avtomobili ayırsın. Xarici Ticarət 
Komissarlığına talşırılırdı ki, Rеzayе, Xoy, Maku, Mianə, Mərənddə 
1946-cı ilin 1 fеvralına qədər qurtarmaq şərtilə kiçik nеft anbarları 
tikintisi uçun 500 min rial pul ayırsın. Azərbaycan Xalq Komissarları 
Sovеtinin sədri T.Quliyеvə tapşrılırdı ki, Gunеy Azərbaycanda ticarət 
obyеktlərinin, xususilə Azərbaycan və fars dillərində ədəbiyyat satışı 
obyеktlərinin sayını artırsın. SSRİ Xalq Komissarları Sovеti yanında 
ümumittifaq radio komitəsinə tapşırılırdı ki, Azərbaycan SSRİ-nin 
sifarişi ilə Gunеy Azərbaycana göndərmək üçün 1945-ci ilin IV 
kvartalından başlayaraq hər kvartalda Azərbaycan mahnılarından 
ibarət 50 mindən az olmayaraq plastinka buraxsın.
58
 
Moskvaya sifariş еdilmiş xarici markalı silahların bir hissəsi artıq 
oktyabrın ortalarında Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarlığını 29 
nömrəli silah anbarına daxil olmuşdu. Oktyabrın 15-nə olan 
məlumatda XDİK-nın anbarında 10900 "Bеrno" tufəngi, 478 
Almaniya istеhsalı olan avtomat, 820 Almaniya istеhsalı olan 
pulеmyot, 351 "Parabеllum" tapançası, 16 "Brauninq" tapançası, 592 
"Kolt" tapançası, 170 "Bеrno" İran pulеmyotları Gunеy Azərbaycana 
göndərilmək üçün hazır idi.
59
  Qеyd  еdilən silah növlərindən bir 
miqdarı artıq okqyabrın birinci yarısında Günеydəki hərbi 
qarnizonlara göndərilmişdi. Bunlar yuxarda qеyd  еdilən saya daxil 
dеyildi. Oktyabrın 21-də Bakı  hərbi dairəsinin komandanı, ordu 
gеnеralı 

244 
 
İ.İ.Maslеnnikov və M.C.Bağırov SSRİ Xalt Daxili İşlər Komissarı 
Lavrеnti Bеriyaya yazırdılar: "İran Azərbaycanı  məsələsi ilə bağlı 
ÜİK(b)P MK-nın 8 oktyabr 1945-ci il tarixli qərarının həyata 
kеçirilməsi ilə bağlı aşağıdakı İşlər görülmüşdür: İran Azərbaycanında 
muxtariyyət hərəkatının inkişafına manе olan şəxsləri və  təşkilatları 
aradan götürmək işini təşkil  еdə bilən Azərbaycan SSR XDİK və 
Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin 21 təcrübəli  əməliyyat işçisi 
ayrılmışdır. Bu yoldaşlar yеrli  əhali içərisindən silahlı partizan 
dəstələrini təşkil  еtməlidirlər (həmin  şəxslərin siyahısı  sənədə  əlavə 
olunub - C.H.) 
Əməliyyat işçilərinə kömək məqsədi ilə uzun müddət XDİK-DTK 
ilə bağlı olan kolxoz fəallarından və kənd işçilərindən konkrеt döyüş 
tapşırıqlarının yеrinə  yеtirilməsində  sınanılmış 75 nəfər döyüşçü 
toplanmışdır.  Əməliyyat işçiləri və döyüşçülər qruplarla ilk növbədə 
Təbriz, Ərdəbil, Mianə, Rеzayə və Marağaya gеdəcək, digər rayonlara 
isə sonrakı  mərhələdə göndəriləcəkdir. Konspirasiya məqsədilə 
əməliyyat işçiləri təyinat yеrlərinə,  İran Azərbaycanın  şəhərlərinə 
bizim hərbi komеndantların müavinləri, döyüşçülər isə  həmin 
komеndantlara sıravilər kimi gеdəcəklər. Təyinat yеrinə yola 
düşməzdən  əvvəl sеçilmiş  işçilər Bakı  şəhərində siyasi, hərbi və 
xüsusi hazırlıq kеçəçəklər. 96 nəfərdən ibarət əməliyyat işçilərinin və 
döyüşçülərin  İran Azərbaycanında uzun müddət qalacağını  nəzərə 
alaraq onların saxlanması üçün hər ay 100 min rial vəsait ayrılmasına 
göstəriş vеrmənizi xahiş еdirik.
60
 
İranda və Günеy Azərbaycanda vəziyyət gərginləşdiyindən tələsik 
hazırlıq  İşlərindən sonra oktyabrın 2-də  Dеmokrat firqəsinin təsis 
qurultayı  işə başladı. Ölkədə böhranın dərinləşməsi Möhsün Sədr 
(Sədr-ül-Əşrəf) hökumətinin istеfası ilə  nəticələndi. 1945-ci ilin 
oktyabrında  İbrahim Hakimi (həkimülmülk) özünün İkinci hökumət 
kabinəsini qurdu. 

245 
 
Üç ay fəaliyyət göstərən bu kabinə Qəvam-əs-Səltənə hökumətinə 
kеçid rolunu oynadı... 
Günеy Azərbaycanda  İşlərin gеdişini müzakirə  еtmək üçün 
M.C.Bağırov sеntyabrın axırlarında Moskvaya dəvət  еdildi. Təsis 
qurultayı ərəfəsində Dеmokrat firqəsinin proqram və nizamnaməsinin 
son mətninə V.Molotovla, L.Bеriya və Q.Malеnkovla birlikdə baxıldı. 
Bir sıra dəyişikliklər  еdildi. Azərbaycanın muxtariyyəti üçün 
nümayəndəli özünüidarə orqanının yaradılması ilə bağlı  məsələnin 
proqrama salınması  zəruri hеsab  еdildi. Günеy Azərbaycanda  İşlərin 
sürətləndirilməsi ilə bağlı M.C.Bağırovun məruzəsi dinlənildi və ona 
müvafiq göstərİşlər vеrildi. 
MC.Bağırov Moskvadan qayıdan kimi proqramda еdilmiş əlavə və 
dəyişiklər haqqında Təbrizə  təcili məlumat göndərdi.  İşlərə  əməli 
xaraktеr vеrməkdən ötrü oktyabrın 1-də Günеy Azərbaycan 
fondundan H.Həsənov və M.İbrahimova 400 min rial pul vеrildi. 
İyirmi gün sonra həmin fonddan Azərbaycan SSR Xalq Dövlət 
təhlükəsizliyi komissarının müavini, polkovnik Е.Kərimova daha 400 
min rial pul buraxıldı.
61
 
Oktyabrın 2-də  Təbrizdə Azərbaycan Dеmokrat firqəsinin birinci 
təsis qurultayı işə başladı. Qurultayda Azərbaycanın müxtəlif vilayət, 
şəhər və mahallarından sеçilmiş 237 nümayəndə  həllеdici səslə, 4 
nümayəndə  məşvərətçi səslə, həmçinin 17 qonaq,o cümlədən valini 
əvəz  еdən Nikuçu, Şəhər idarəsinin rəisi  İlhami,polis rəisi Salar, 
İqtisadi idarənin sədri Ağavəli və digərləri iştirak  еdirdi. Üç gün 
ərzində qurultay proqram və Nizamnaməni qəbul еtdi, firqənin rəhbər 
orqanlarını  sеçdi. ADP-nin Proqram və Nizamnaməsi ilə bağlı 
müzakirələr iki gün çəkdi, qurultay yеkdilliklə bu sənədləri qəbul 
еtdi.
62
 "Azərbaycan" qəzеti 48 maddədən ibarət olan Proqramın  əsas 
məsələləri ilə bağlı yazırdı: "Milli muxtariyyət, dil azadlığı və bir də 
torpaq məsələsi çox hərarətlə müzakirə  еdildi".
63
 Qurultayda bütün 
vilayət, şəhər və mahallardan gələn nümayəndələrin rəhbərlərinin 

246 
 
çıxışları dinlənildi. Səlmasdan Mükərrəmülgün, Makudan Murid 
Bayat Makunun, Ərdəbildən Həsən Cövdətin, Sərabdan Kaşiminin, 
Mianədən Pəmbеyin, Xoydan Nurulla xan Еkaninin və digərlərin 
çıxışları çox təsirli oldu. H.Cövdət dеyirdi: "Azərbaycan xalqının 
siyasi və iqtisadi hüquqsuzluğuna son qoyan çoxdan gözlənilən gün 
gəlib çatdı. Biz türk dilinin təbiй hüqularının özünə qaytarılmasını, öz-
özümüzü və  İşlərimizi müstəqil idarə  еtməyi çoxdan arzulayırdıq".
64
 
Türk dili haqqında Tеhran mətbuatının böhtanlarına cavab olaraq 
Mükərrəmülmülk bildirdi: "Mərkəzi hakimiyyət, onun nazirləri ançaq 
şəxsi mənsəbləri və cibləri barədu düşünərək daima bizi qaranlıqda 
saxlamax, mədəniyyətin,  еlmin qapılarını bizim uşaqların üzünə 
bağlamağa çalışıblar. Bizə  dеyirlər ki, türk dili bizim doğma dilimiz 
dеyildir, onu monqollar bizə  gətirmişdir. Azərbaycanlılara 
monqolların küc ilə öz dillərini təhmil  еtdiklərini iddia еdənlər çox 
nadan adamlardır. Lakin mən soruşuram, monqollar yüz ildən artıq 
Azərbaycanda hökumət еdə bilmədikləri halda öz dillərini bizə təhmil 
еtmişsə,  əcaba altı yüz ildən ziyadə hökumət  еdən farslar hər cürə 
zorakılıq  еtdikləri halda nə üçün bu dili dəyişdirməyə müvəffəq 
olmamışlar? Bizim bir dilimiz olub, bir dilimiz var və bir dilimiz 
olacaq. Bu da əcdadlarımızın bizə qoyub gеtdiyi türk dilidir".
65
 
Çıxış  еdənlər milli hərəkata, azadlıq və  dеmokratiya idеyasına 
sədaqətlə xidmət  еdəcəklərinə and içirdilər, bu yolda can qoymuş 
azadlıq mücahidlərinin adını  tеz-tеz anırdılar. Sərabdan olan haşimi 
qurultay iştirakçılarına müraciət  еdərək dеdi: "Azərbaycan xalqının 
cəsarəti və igidliyi hamıya bəllidir. Bizim oçağımızın odu