Chiq jax k tax
Yüklə 46,79 Kb.
|
|
15.53- rasm qilib olinadi. Ka"kadning chiqishidagi quvvat: Kuchaytirgichning oxirgi kas- kadi chiqish kaskadidir CHiqish kaskadi, asosan, quvoatni kuchay- tirib beradi va bir taktli yoki ikki taktli bo‘ladi (15.53- rasm). Kaskadning chiqishidagi sig- nal transformator orqali ki- chik qarshilikka ega bo‘lgan is- te’molchiga uzatiladi. Kollek- tordagi kuchlanish o‘zinduksiya EYUK hisobiga £ke dan ikki marta katta bo‘lishi mumkin. SHuning uchun ^ke < ^,.«/2 r = 0,5 i chiq jax k tax k tax
''tr' bu erda 7]tr — transformatorning foydali ish koeffitsienti. Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsienti: Rkiv = 0,5/. i^ , KIR 1 b shax »e tax' Kp chnq
kir Transformator kaskad chiqish qarshiligining iste’molchi- ning kirish qarshiligiga yaxshi mos tushishini va quvvatning uzagilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini ta’minlaydi. Transformatorning transformatsiya koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: V yai Uqir
L.-SH» L, ..V
Sk A ya*
2) 13.53- rasm. Agar kuchaytirgichning chiqishidagi quvvat 20 Vt dan ortik bo‘lsa, ikki taktli simmegrik sxemalardan foydalaniladi. Bu sxemadagi ikki tranzistorning har biri V rejimda ish- laydi. Bunday sxemalarning foydali ish koeffitsienti (70— 75)% ga etadi. Tinch holatda /6=0 va boshlang‘ich holatda sxema iste’mol qiladigan quvvat Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor, ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi tranzistor ishlaydi. Bitta tranzistorning chiqishidagi quvvat: ^k tax ' /k 1 (/k tax /ko) Ek Ikki taktli kaskadning chiqishidagi quvvat: /^ke ^ /q 1 2 R = 2 R' = CH11Q CHIQ Ko‘pincha, kuchaytirgichning barqaror ishlashini ta’minlash uchun teskari bog‘lanishdan foydalaniladi. CHiqish zanjirida- gi signal ma’lum qismining kirish zanjiriga uzatilishi teskari bog‘lanish deb ataladi. Teskari bog‘lanish manfiy va musbat bo‘lishi mumkin. Musbat teskari bog‘lanish genera- tor kaskadlarida qo‘llanadi. Kuchaytirish kaskadlarida man- fiy teskari bog‘lanishdan foydalaniladi (musbat teskari bog‘la- nish kuchaytirgichlar uchun zararlidir). Teskari bog‘lanish kuch- lanishi chiqish kuchlanishining ma’lum qismini tashkil qila- di va teskari bog‘lanish koeffitsienti (R) bilan xarakterla- nadi. Teskari bog‘lanishli kuchaytirgichlarda: d. _ SCHIQ _ isign
"sigi^^kkr ^tB = ^kir R^chiq = ^kir R^O» Demak,
d. ^"kir ^"kpr K TB «sign IkirS — №) 1 — J Teskari bog‘lanish manfiy bo‘lganida R <; 0 bo‘ladi va /^tg> = = ————ya’ni kuchaytirish koeffitsienti kamayadi. Lekin 1 r>\ kuchaytirgichning chastota va faza buzilishlari kamayadi. /?, qarshiligi teskari bog‘lanish zanjiri bo‘lib, chiqish zanjiridagi kuchlanishni qisman kirish zanjiriga uzatadi. SHuning hisobiga boshlang‘ich ish nuqtasining parametrlari stabillashadi. YUqorida ko‘rib chiqilgan kaskadlarping bar- chasi sinusoidal uzgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi. Ayrim hollarda yo‘nalish jihatdan o‘zgarmay, faqat qiymati sekin o‘zgaruvchm signallarni ham kuchaytirish talab qilina- di. Bunday hollarda galvanik bog‘langan o‘zgarmas tok kuchay- tirgichla[)idan foydnlaniladi. 15.54- rasmda asta-sekin o‘zga- ruvchi signallar kuchaytirgichi ko‘rsatilgan. Kuchaytirgich uch kaskaddan ib^rag. Har bir kaskad UE sxema bO‘yicha yig‘ilgan. Ajratuvchi kondensatorlar bo‘lmagani uchun har bir kaskad- ning o‘zgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uza^iladi va shuning uchun mazkur tashkil etuvchi kompensa- siyalanishi kerak. Oldingi kaskadning o‘zgarmas tashkil etuv- chisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning /?e qarshi- ligidan olinuvchi o‘zgarmas kuchlanishdan foydalaniladi. Tran- zistorlar (UG2 va 1//3) ning baza-emitter normal kuchlanish- larini YO>e va qarshiliklar ta’minlab beradi. Tranzistor U7\ nikg osoyishtalik rejimini va /?2 kuchlanish bo‘lgich va L?e1 qarshiliklar ta’mitslaydi. ^ag va ^ez qarshiliklar tok bo‘yicha manfiy teskari bog‘lapishni hosil qilib, kuchaytirgich nolining ko‘chishini kamaytiradi. Kuchaytirgich nolining ko‘chishi deb chiqish sig- nali kirish signaliga bog‘liq bo‘lmagan o‘zgarishiga aytiladi. Ko‘chishning asosiy sababi manba kuchlanishining, atrof-muhit- ning harorati va sxema paramegrlarining o‘zgarishidir. Ko‘- chish kuchlanishi signal kuchlanishi bilan tenglashib signal- ning ancha buzilishiga olib kelishi mumkin. Nol ko‘chishini kamaytirish maqsadida parallel-balans yoki differensial kaskadchardan foydalaniladi. Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma dafferensi- al kuchaytirgich deb ataladi. CHpqishdagi sigyaal har bir ki- Uchiq 1
1 .5-1- rasm. 15.55- rasm. rish signaliga emas, balki ularning ayirmasiga bog‘liqdir. Eng oddiy di(| ferensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulapgan ikkiga bir xil tranzistor asosida quriladi (15L5- rasm) Kirish kuchlanishlari tranzistorlar ('/7, va 1/72) ning baza-emigter o‘tishiga beriladi. Bu kuchlanishlarning ayirma- si bir necha millivoltdan ortmasa, kuchaytirgich VAX ning chiziqli qismida ishlaydi. Uning kuchaytirish koeffitsienti 10') ga yaqindir. CHiqish qismalari 1' va 2' dan chiqish kuchla- nishi oliiadi. Kuchaytirgichning uzatish koeffitsienti: K(r) =
^chiq ''2' ^kir 1 ^KIr Kuchaitirgichlarda bir xil tranzistorlarni topish juda qi- yin. SHu saOabdan mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydalaiiladi. K118UL1 shunday sxemalarping namunasi bo‘la oladi. O‘zgarmas tok kuchaytir- gichlari asosida turli matematik operatsiyalarnp bajaruvchi operatsion kuchaytirgpchlar qurish mumkin. Operatsiop kuchay- tirgichlar (OK) yuqori kuchaytirish koeffitsienti, katta ki- rpsh va kichik chiqish qarshiligi bilan xarakterlapadi. OK " U Kir 8)
Ukir d)
]—2920 433
kirish differensial ^kuchaytirgichlardan iboratdir (15.56- rasm). Kuchaytirgich invertorlovchi (—) va inversion (4-1 ki- rishga egadir. Sxemalarda OK uchburchak shaklida tasvirlana- di (15.56-r'asm, o). Signal qaysi kirishga berilganiga karab OK invertorlovchi va noinversion usullarda ulanadi. Invertorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inver- sion kirishiga beriladi (15.56-rasm, v), noinversion kirish esa nol potensialga egadir. Kirish toki: 'kir
CHiqish kuchlanishi: Kuchlanishni uzatish koeffitsienti: (1 )' 7 7 ^ ^chiq _ 'kir^*1 og bog‘ ^KIr ^kir2! Bunday uzatish koeffitsienti ideallashtirilgan OK ga xos- dir. #imr= <*>, = 0 kuchlanishni kuchaygirish koeffi- sienti K = °o deb hisoblasak, OK ideallashtirilgan bo‘ladi. Aslida, real OK larning uzatish koeffitsienti K (r) ideal OK ning K(r) idan taxminan 0,03% ga farq siladi. OK noinversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning noinversion kirishiga beriladi (15.56-rasm, g). CHiqishdan kuchlachish inversion kirishga beriladi. Buida teskari bog‘la- nish kuchlanishi: i p = Zm , V = . tb g chnq * g 7 I 7 1 T ^bOG‘ OK ning kirishidagi kuchlanish: "kir = "kir Ngb- CHiqishdagi kuchlanish: "chik = * ("kir - K„k) eki ^"kir
i„ 1 +
Kuchaytirish koeffitsienti: K =
"chiq = ^"kir _ k _ 1 = 1 "kir 1+R* + K rk r/S> I bo‘lganida K' = £ 15.57- rasm. 15.5V- rasm. OK lar yordamida signallarni qo‘shish, differensiallash, integrallash va ular ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin. Kirish signalini integrallovchi sxemani ko‘rib chiqamiz (15.57-rasm). Kirish signali invertorlovchi kirishga beriladi. Kirish zanjiriga rezistorni, teskari bog‘- lanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz. Reznsgoridan o‘ta- yotgan tok: Bu tok kondensatordan o‘tib, uni zaryadlaydi va is kuchlanish- ni hosil qiladi (ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir): 1
Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kon- densator S ni, boglanish zanjiriga esa rezistor ni ulay- miz (15.58-rasm). Kirish kuchlanishi kondensatorni zaryadlay- di va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bo‘ladi: «s = «kir. Kondensatordan o‘tayotgan tok Li, „„ I =S-—— <11 Bu tok kuchaytirgichga bormay, A? qarshilikdan o‘tib, unda kuchlanish pasayuvini hosil qiladi: La„ i = —SH = CHIK x kir <11 OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishl-arining yig‘indisini aniqlash operatsiyasini baja- radi. Bunda OK ning invertorlovchi kirishiga qo‘shiladigan signallar beriladi, chiqishidan esa ularning yig‘indisi oli- nadi. 15.59-rasmda jamlovchi OK ning sxemasi ko‘rsatplgan. Kirxgofning birinchi qonuniga oinoan A tugundagi tsklar yig‘indisi nolga teng: "kir 1 4" '.chir 2 "I" 'kir 3 i 0. L>/
VZ U*ir3
Toklarni kuchla- nishlar orqali ifoda- lasyak, "kir 1 + "mnr 5 SHf ' ' chiq
‘ Le II -0. Bundan 15.59- rasm. i, chiq
"*ir 1 + ^Mf 2
/?4. Bulardan tashqari, OK lar logarifmlash, potensirlash va boshqa operatsiyalarni ham bajara oladn. Ular radioelektro- nika sxemalarida ham keng qo‘llanadi. OK ning teskari bog‘lanish zanjiriga ikkilangan G-simon YAS ko‘prikli zanjir o‘riatilsa, sxema yuqori chastota ajra- tish xususiyatiga ega bo‘lali. 15.60-rasmda chastota kuchay- tirgichning sxemasi va amplituda-chastota xarakteristikasi ko‘rsatilgan. Sozlash chastotasi deb ataluvchi = chasto- 2 pYAS 11
tadi. Bunda teskari bog‘lanish ta’siri kamayib, kuchaytirgich- ning kuchaytirish koeffitsienti (Ki t6) shu kaskadning teska- ri bog‘lanishda bo‘lmagandagi koeffitsienti (Ki1vax) ga teig- lashadi. Sozlash chastogasi (/0) dan fark qiluvchi chastotalar- da teskari bog‘lanish koeffitsienti birga yaqinlashib, chiqish- dagi signal butunlay kirishga beriladi. Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti juda kichik bo‘ladi. Ayrim chasto- talar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi. Bunday ku- chaytirgichlarning yuqori va quyi chastotalar nisbati /yu//k birga yaqin, ya’ni 1,001 dan 1,1 gacha bo‘ladi (15.49- rasm, b). CHas- tota ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika, televidenie, ko‘p kanalli aloqa sistemalarida keng qullaniladi. Manbadan tarqaladigan elektr signallar (tovush, video- imiul slar) chastotasiga sozlangan chastota ajratuvchi kuchay- tirgich faqat shu chastotadagi signalnigina kuchaytirib bera- di. YUqorida ko‘rib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoag chas- totalarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning /?S zan- r jiri parametrlari /?, = /?2 = /?, /?3 = —, S,= S2 = S va S3 = ==2S shartlarni qanoatlantirishi kerak. YUqori chastogali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy ku- chaytirgichning kollektor zanjiriga S kontur ulanadi. /.S kontur rezonans rejimida ishlaydi. /0 = ^^ chastotada 2p V1S
kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti maksimal qiymat- ga ega bo‘ladi. 15.11. ELEKTRON GENERATORLAR Elektron generatorlar o‘zgarmas kuchlanish (tok) manbaidan- foydalanib, ma’lum chastota va shakldagi elektr tebranish- larni hosil qiladi. Ular radio apparatlar, o‘lchov texnika- si, avtomatika qurilmalari va EHM larda keng qo‘llaniladi va tebranishlar shakliga, chastotasi va uyg‘otish turiga qarab bir necha xilga bo‘linadi. Elektron generatorlar musbag teskari bog‘lanishli kuchay- tirgichlar asosida quriladi. Musbat teskari bog‘lanish be- rilgan chastotada sxemaning o‘z-o‘zidan uyg‘otilishini ta’min- laydi. Bunday sxemalarda o‘z-o‘zidan uyg‘otish yuzaga kelishk uchun i-kki shart bajarilishi kerak. Birinchidan, kuchaytir- gichning kuchaytirish koeffitsienti va teskari bog‘lanish ko- effitsienti modullarining o‘zaro ko‘paytmasi birdan katta bo‘lishi kerak, ya’ni |L"|-1R|>1. Ikkinchidan, kuchaytirgich va teskari bog‘lanish zanjiridan kiritilgan fazoviy siljish burchaklarning yig‘ipdisi ga karrali bo‘lishi kerak, ya’ni ch»k + ?tb = SHunda kuchaytirgichning chiqishidagi kuchlanish musbat teskari boglanish zanjiri orqali kirishiga berila- di. Kirishdagi kuchlanish bilan qo‘shilib, yanada kuchayadi. Mi- sol uchun 1S tipdagi sinusoidal kuchlanishlar generatorining ishlashini ko‘rib chiqamiz (15 61-rasm). Tebranish kongurida sh igir
CHE- 15.61- rasm. kerakli chastotadagi tebranishlar hosil bo‘ladi. Tranzistor teskari bog‘lanish zanjiri orqali kirishga berilgan kuchla- nishni kuchaytiradi. Musbat teskaoi bog‘lanish zanjiri sxe- masining chiqishidagi kuchlanishni kerakli miqdor va fazada kirishga uzatadi. O‘zgarmas EYUK manbaining energiyasi kon- turining tebranma energiyasiga aylanadi. Konturdagi konden- sator Sk manba E ga ulanganda rezistor tranzistorning emitteri, bazasi, kollektori Sk— E zanjir orqali zaryadla- nadi. Kondensgtor Sk va induktiv g‘altak o‘zaro parallel bo‘l- gan tebranish konturini hssil qiladi. Kondensator Sk ma’- lum energiyaga ega bo‘lganidan keyin /0 chastotali erkin teb- ranishlar hosil bo‘ladi. CHastota /0 konturning parametrlari- ga bog‘liqdir: k va /,tb g‘altaklar o‘zaro induktiv bog‘langan. G‘altak £tb da kontur chastotasidagi o‘zgaruvchan kuchlanish hosil bo‘ladi. Bu kuchlanish tranzistorning emitter-baza uchastkasiga beriladi. Kollektor toki ham chastota /0 bilan o‘zgaradi. Teskari bog‘- lanish musbat bo‘lgani uchun kollektor tokining o‘zgaruvchan tashkil etuvchisi konturdagi tebranishlarni kuchaytiradi. Na- tijada trazistor kirishidagi o‘zgaruvchan kuchlanish ampli- tudasi ortadi, kollektor toki esa yana ortadi va hokazo. Kol- lektor toki o‘zgaruvchan tashkil etuvchisining ortishi chegara- langan, chunki tranzistorning kirish va chiqish kuchlanishlari avgogeneratorning tebranish xarakteristikasi bilan aniqla- na di. Konturda so‘nmas tebranishlar hosil qilish uchun musbat teskari bog‘lanishni ta’minlash kifoya qilmaydi. Konturdagi /o
1. Fazalar balansining sharti (musbat teskari bog‘lanish or- qali ta’minlanadi). 2. Amplitudalar balansining sharti (teskari bog‘lanish ko- effitsienti r ga bog‘liq). S tiplagi avtogeneratorlar yuqori chastotalarda ishlati- ladi, pasg chastotalarda ishlatilganda esa tebranish konturi- ning konstruksiyasi qo‘pol bo‘ladi. Quyi chastotali sinusoidal tebranishlar hosil qilish uchun ancha sodda va arzon, NS ti- pidagi avtogeeratordan foydalaniladi. 15.62-rasmda uchta /?S zanjirli generatorning sxemasi ko‘rsatilgan, Sxemaga tebranma kongur o‘rniga rezistor ulanadi. Musbat teskari bog‘lanish uchta /?S bo‘g‘indan tashkil topgan faza burgichdan iborat. Sxemaning chiqish uchini uning kirish uchi bilan be- vosita bog‘lab, o‘z-o‘zidan uyg‘onish shartlari bajarilsa, gene- ratsiyalanayotgan tebranishlar sinusoidal bo‘lmaydi. Hosil bo‘- ladigan tebranishlar sinusoidal bo‘lishi uchun musbat teska- ri bog‘lanish kosinusoidal tebranishlarning aniq bir garmo- niyasiga mo‘ljallanadi. SHu funksiyani fazaburgich/?S zanji- ri bajaradi. Zanjir parametrlari shunday tanlanadiki, kol- lektor toki va kollektor potensiali ortganda baza potensia- li kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, kollektor va bazadagi kuchlanishlar qarama-qarshi fazada bo‘lishi kerak. Fazalar balansi sharti shundan iboratdir. Uch zvenoli kS zanjirning teskari bog‘lanish koeffitsi- entini aniqlaymiz. A1 ar /?, = /?2 = /?3 = N va S, = S2 = S3 = = S, kirish va chiqish kuchlanishlari orasidagi burchak 180° bo‘lsa, o‘z-o‘zidan uyg‘onish /0 = — - — t chastotada sodir bo‘la- di. Uzatish koeffitsientining moduli r esa taxminan 1/29 ga teng. Amplitudalar balansi kuchaytirgichning koeffitsienti 29 dan kam bo‘lmaganida bajariladi. /?S avtogenerator bir necha kamchiliklarga ega. CHunonchi, teskari bog‘lanish kuchaytirgich kaskadini shuntlaydi va ku- chaytirish koeffitsientini kamaytiradi. Natijada, hosil bO‘l- gan tebranishlar beqaror bo‘ladi. Bunikg oldini olish maq- sadida chiqish va teskari bog‘lanish zyanjirlarining orasiga elektr takrorlagich qo‘yiladi. SHunikgdek, generatsiyalangan tebranishlarning shakli buzilgan hemda o‘z-o‘zidan uyg‘otish shartlari faqat chastota /0 ga yaqin bo‘lgan garmonikalar uchu» bajariladi. |5.62- rasm. Generatsiyalangan tebranishlar shaklining buzilishini yo‘- ^otish uchun kuchaytirgichga manfiy teskari bog‘lanish kiriti- ladi. Buning uchun emitter zanjiriga Ne rezistor ulanadi. CHiziqli o‘zgaruvchi (arrasimon) kuchlanish generatori 15.63" rasm, b da ko‘rsatilgan shaklidagidek kuchlanishni hosil qi- ladi. Bu kuchlanish ossillograflarda, televizion va radio- lokatsion indikatorlarda elektron nurni yoyish uchun ishlati- ladi. CHiziqli o‘zgaruvchi kuchlanish (CHO‘K) kondensatorning za- ryadlanishi yoki zaryadsizlanishi hisobiga hssil bo‘ladi. Od- diy arrasimon kuchlanish generatori neonli lampaasosida qu- riladi (15.63-rasm, a). Sxema El manbaga ulanganda konden- sator S rezistor orqali zaryadlanadi va undagi kuchlanish ortyab boradi (T3 davr ichida). Vaqt I (, bo‘lganida (15.63- rasm, b) kondensatordagi kuchlanish neonli lampaning yonish kuchlanishi ien ga tenglashadi. Lampaning qarshiligi keskin kamayadi va S kondensator qisqa muddat ichida lampaning o‘chish kuchlanishi £/uch gacha zaryadsizlanadi (T vaqt ichida). Vakt ( = (2 bo‘lganida laupalardagi gaz razryadi tugab, lampa- nipg qarshiligi keskin ortadi. So‘ngra ondensator yana y\ya kuchlanishigacha zaryadlanadi va hokazo. Sxemaning chiqishidan esa arrasimon kuchlanish olinadi. Kondensatorning zaryadla- nishi eksponensial qonun bo‘yicha o‘zgaradi. Rezistor /? orqa- li S kondensator t:! = /?S vaqt ichida zaryadlanadi. = (3 — vaqt ichida bu jarayon tugaydi. Zaryadlanganda kondensatorla- gi kuchlanish asimptotik ravishda El ga, zaryadsizlanganda esa nolga yaqinlashadn. Bu sxemaning asosiy kamchiligi lampaning yonish va o‘chish kuchlanishlarining barqaror emaslign hamda rezistor /? va kondensator S parametrlarining tarkoqligi- dir. Bu esa kondensatorning zaryadlanish 73 va zaryadsizla- nish 7'r vaqtlarining o‘zgarishiga olib keladi. t3 = NS, ~r == bu erda — lampaning zaryadsizlanish vaqtidagi ichki qarshi- ligi. CHO‘K generatorining stabilligini ta’minlash uchun tashqi uyg‘onishli generatorlardan foydalaniladi. Tranzistor aso- sida tuzilgan CHO‘K ning sxemasi 15.63- rasm, v da ko‘rsatil- gan. Boshlang‘ich holatda tranzistor ochiq va to‘yingan. Uning kollektoridagi va kondensatordagi kuchlanish nolga yaqin. Vaqt I — I, bo‘lganida VI tranzistorning bazasiga iila tu- shiruvchp musbat impuls beriladi. Bunda tranzistor yopila- di. Kondensator esa + Ek, S, /?, —Ek zanjir orqali zaryad- lanadi. Demak, ishga tushiruvchi impuls ta’sir etayotgan vaqt (T3) ichida kondensatordagi kuchlanish ortib boraai Bu im- puls ta’siri yo‘qolganidan keyin (< = /2) tranzistor ochilib, kondensator tranzistor VI orqali tez zaryadsizlanapi. Vaqt I = bo‘lganida nondensagor yana zaryadlanadi va jarayon tak- rorlanadi. Bu erda kuchlanish chiziqli bo‘lishi uchun konden- sator Ek (manba) kuchlanishidan ancha kichik bo‘lgan S1t kuchla- nmshgacha zaryadlanadi. Bunda manba kuchlanishining to‘lnq ish- latilmasligi mazkuo sxemaning asosiy kamchiligidir. Mukam- malroq sxemalarda kondensator zaryadlanish yukining barqa- rorligini te.’minlab beruvchi elem mtlprdchn foyda.-.aniladi. 15.12. IMPULSLI VA RAQAMLI TEXNIKA Radiotexnika, avtomatika, tech.1 .;exanika va EHM larla impulmli rejimda nshlaydigan impuls ^urilmalar keng qo‘lleniladi. Bu qurilmalarning igsida kisa muddya li sig- nallar pauzalar bilan almashib turadn. I^yaulsli sht reji- mi uzluksiz ish rejimiga qaraganda bpr qancha afzelliklar- ag ega: 1. Impulsli rejimda ishlaganda kichik quvvatli quril- ma yordamida impuls ta’sir etayotgan kisqa muddat ichida katta quvvatga erishish mumkin. 2. Impulsli rejimda ishlaganda yarim o‘tkazgichli sxema- lar „kyalit" rejimida ishlaydi, ya’ni qurilma ikki holat- dan („ulangan" yoki „uzilgam") birida bo‘ladi. Natijada yarim o‘tkazgichli asboblar parametrlarining o‘zgarishiga harorat- ning ta’siri kamayadi. 3. Impulsli rejimda signalni xalaqitlardan (buzilish- lardai) ajratish osonroqdir. Murakkab impuls qurilmalar integral m^krosxemalarga jamlangan elementlardan tuziladi.
) g/ 1o.64- rasm. Elektr impulsi deb qisqa vaqt ichida o‘zgarmas qiymat- dan farq kiluvchi tok yoki kuchlgnishga aytiladi. Impuls ku- yidagi parametrlar bilan xarakterlanadi: impuls amplitu- dasi (L); impuls davomiyligi („. Impuls qiymati 0,1 A ga teng bo‘lgan qiymatdan aniqlanadi (15.64- rasm, a). Bunda /f— impuls qiymatining 0,1 A dan 0,9 A gacha o‘sish vaqti (s— impuls qiymatining 0,9 A dan 0,1 A gacha amayish vaqgi, DL — imp/ls cho‘qqisining pasayishi. Agar impulslar bir xil vaqt oraliki bilan ketma-ket kelsa, bunday impulslar davriy ketma-ketlikdagi impuls- lar deyiladi. Bir sekund ichidagi impulslar soni impuls yaastotasi (G‘) deyiladi: bu erda T— impuls davri. Davrning impuls davomiyligiga nisbati impulsning yau- surligi deyiladi: t ya = t- 'i 2 -< o < 10000 bo‘lishi mumkin. SHakliga qarab impulslar to‘g‘ri burchakli, trapetsiadal, eksponensial, arrasimon va boshqa turlarga bo‘linadi (15.64- rasm, b, v va g lar). Aksariyat impuls qurilmalari tarkibiga elektron kalit- lar, ya’ni „kalit" rejimida ishlovchi elementlar kiradi. Elektron kalit sifagida diodlar, elektron lampalar, tran- zistorlar kshlatidishi mumkin. Bunda element faqat („ulan- gan" va „uzilgan") holatda bo‘lishi mumkin. „Ulangan" holat- da elekentning qarshiligi YA — 0, „uzklgan" holatda esa = 15.6£- rasm. = oo deb hisoblanadi. SHunga qarab chiqishda signal „bor* yoki „yo‘q" deyish mumkin. Aslida qarshilik /? noldan ham, cheksizlikdan ham farq qiladi. Kalitning sifati „ulangan" kalitdagi kuchlanish pasayuvi i3, „uzilgan" kalitdagi tok /r va kalitning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish vaqti bilan xarakterlanadi. Bu qiymatlar qancha kichik bo‘lsa, ka- litning sifati shuncha yaxshidir. Tranzistorli kalitning ish- lashini ko‘rib chiqamiz < , s>.65- oasm). Tranzistooning ulanish sxemasi kuchaytirgich kaskadidagi kabi bo‘lib, UG tranzistor „kalit" rejimida ishlaydi. Bu rejim tranzistor yoki uzish, (otsechka) yoki to‘yinish rejimida bo‘lishi mumkinligi bilan xarakterlanadi. Uzish rejimida baza toki /b1 = 0, potensia- li esa manfiy bo‘lib, kollektor toki katta emas (/k1 -= /kg,). /?k qarshilikdagi kuchlanishning pasayuvi juda kichik va kol- lektordan olinayotgan kuchlanish /Uk1 ~ Ek (xarakteristikadagi A nuqta) bo‘ladi. To‘yinish rejimida bazaga musbat potensial beriladi, ba- i E za toki /b2 = kollekgor toki /k2 = —, kollektor poten- /?k siali esa /Uk2 = 0. Uzish rejimidan to‘yinish rejimiga o‘tish tez ro‘y beradi va baza poteyasiali (kirish kuchlannshi /7kir) ning ortishi kollektor potensiali (chiqish kuchlanishini) ning kamayishiga olib keladi. Bunday „kalpt" invertorlov- ki deyiladi. Emitter takrorlovchilardan takrorlovchi „kalit" yasash mumkin. Bunday kalitlarda kirish signalining ortishi, chiqish signalining ortishiga olib keladi. Elechtron kalitlar turli o‘zgartirgichlarda keng qo‘llana- di. Impulsli rejimda ishlovchi qurilma.tardan biri kompa- ratordir. Komparator ikki signalni o‘zaro taqqoslash uchun ishlatiladi (15.66-rasm). Komkarator impulsli rejimda ish- lay.;igan OK lar asosida quriladi. Bu rejimda OK ampli- tuda xarakteristikasining chiziqsme k;ismada nshlaydi vg ku- i,o—[
i, o—{ 15.6'o- rasm. chiqshax
va V , kiy-
■tqshax l chaytirgichiing chiqish kuchlanishi + £/ matlarga ega bo‘la oladi. Komparatorning kirishiga ikki (ta- yanch va o‘lchanadigan) kuchlanish beriladi. Tayanch kuchlanish o‘zgarmas bo‘ladi. Kirish kuchlanishining qiymati tayanch kuch- lanishga tenglashganda OK ning chiqishidagi kuchlanish o‘z qutblanishini o‘zgartiradi. Komparatorning oddiy sxemasi bilan tanishib chiqamiz (15.66-rasm, a). Komparatorning no- inversion kirishiga musbat teskari bog‘lanish berilgan. OK dan iborat uzatish xarakteristikasi gisterezis xarakteristi- kasiga o‘xshaydi. Komparatorning chiqishidagi kuchlanish + 6GchiQtax va ~ ^chiktax Qiymatlarga ega bo‘lib, uning xarakte- ristikasida ishga tushish I)p t va qo‘yib yuborish yu bo‘sag‘a- lari mavjuddir. i kuchlanishni polga teng, deb hisoblab, ishga tushish bo‘sag‘asini aniqlaymiz: #3 I i
= 0;
- it ^ Binobarin, i.. ■-4—1! ) = -10 K3 chikshax' ^^ chik-shax» i = - i
yu d chiq tax- Komparatorning ishlashini tushuntiruvchi diagramma (15.66- rasm, v) tayanch kuchlanishi o‘zgarmas va nolga teng bo‘lgan ho- lat uchun qurilgan. Taqqoslanayotgan kuchlanish modul ji- hatdan tayanch kuchlanish va noldan katta, ya’ni |£/g|>|£/,|, 6/a>0 bo‘lsa, chiqish kuchlanishi + ^chikt,x da — */SHQgoa1 ga ulanadi. Agar S!2<0 bo‘lsa, Dan + ^CHI1(ta1 ga qay- ta ulanadi. Gisterezis sohasi S/2 = t — £/ teig bo‘lib, teskari boglanishning chuqurligi bilan aniqla- nadi. Demak, komparator ikki barqaror holat (-)- Nchnkt va — ^,SHQshax) ga ega bo‘ladi va bu holatlarning biri kirish kuch- lanishlar ayirmasi ishga tushish kuchlanishidan kichik va qo‘- yib yuborish kuchlanishidan katta bo‘lgan oraliqda saqlanib qoladi. Komparatorlar EHM larda, turli o‘zgartirgichlarda signallarni taqqoslash uchun ishlatiladi. Komparatorlar asosida multivibratorlar quriladi. Mul- tivibrator deb to‘g‘ri burchakli nosinusoidal tebranishlar ge- neratoriga aytiladi. To‘g‘ri burchakli tebranishlar ko‘p sonli oddiy garmonik tebranishlar yig‘indisidan iboratdir. Mul- tivibratorlar impuls texnikasida, EHM va avtomatik qu- rilmelarda boshqaruvchi, ishga tushiruvchi generator sifatida ishlatiladi. Multivibrztorlzr simmetrik, nosimmetrik vibratorlar- ga bo‘linadi. Multivibratorlar o‘z-o‘zpni uyg‘otish rejimida ishlaydi. Snmmetrik multivibratorning ishlashini ko‘rib chiqamiz (15.67-rasm). Komparator sifatida ishlayotgan OK ning invertorlovchi kirishiga /?S zanjirni kiritish yo‘li bilan komparatorning chiqishidagi signalning davomiyligi boshqariladi Vaqt I = bo‘lganda OK ning kirishlaridagi signal i0 > 0 bo‘lsa, chiqish kuchlanishi i inversion kirishdagi kuchlanish i = ch1 chnq
— i chiktax*
NO- bo‘ladi. Bu -1+) po
5" a) -o i. chiq CHchiq
SHM 0 sh-L o
1ig {ig
RiCHiQtax b) v) Yüklə 46,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||||||||||||