Chirchiq davlat pedagogika universiteti fizika va kimyo fakulteti

CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI

FIZIKA VA KIMYO FAKULTETI

ILMIY VA METODOLOGIK KIMYO KAFEDRASI O’QITUVCHISI

Xudayberganov Mansur Saburovich

Kirish. Kimyo o'qitish metodikasi fani va o'quv fani ekanligi. Fanning maqsad va vazifalari. “Kimyo o‘qitish metodikasi” fanining rivojlanish tarixi.

Reja:

Kirish. Kimyo o’qitish fani va uning maqsad vazifalari.

Maktabning hozirgi zamon holati.

Kimyo o’qitish metodikasi fanining rivojlanish tarixi.

Asosiy adabiyotlar:
Mirkomilov SH.M., Omonov X., Raxmarullayev N.G. Kimyo o‘qitish metodikasi. T.: “Moliya iqtisod”. 2013.
M.Nishonov, Sh.Mamajonov, V.Xujaev. Kimyo o’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. T-2002
D.A.Shayzakova. Kimyo o‘qitish metodikasi. O`quv qo`llanma. 2022.ChDPI
Lutfullayev U. Anorganik kimyodan amaliy mashg’ulotlari. T.: 2006.
Umumiy o’rta ta’limda kimyo fanini o’qitish metodikasi. Metodik qo’llanma. T: 2020.
PISA tadqiqotida kreativ fikrlashni baholash doirasi. O’quv qo’llanma. T: 2020.
Axborot manbalari:
www. cspi.uz
www.pedagog.uz
www.Ziyonet.uz
www.edu.uz
tdpu-INTRANET.ped.
www.grain. Ru
www.plant protection.com.
www.chemistry.ru
Ma'lumki, «Kimyo o'qitish metodikasi» fani kimyo o'quv fanlari asoslari bilimlarini o'zlashtirib olishning usullari va texnologiyalarini o'rgatadi. Har qanday fanni o'qitishning ta'limiy masalalari bilan birgalikda jamiyatni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan tarbiyaviy masalalari ham mavjud. Kimyo fanini o'qitishda ham tarbiyaning ijobiy turlarini o'quvchilar ongida muvafIaqiyat bilan shallantirish mumkin. Bundan tashqari, kimyo asoslarini o'rgatib borish jarayonida o'quvchilarning bilimlarini har tomonlama rivojlantirib borish fanning asosi hisoblanadi. «Kimyo o'qitish metodikasi» o'quv fani tarixiy rivojlanishi bo'yicha umumiy o'rta ta'lim maktablaridagi kimyo fanlarini o'qitish metodikasini o'rgatuvchi fan sifatida shallangan. Mustaqillik yillarida ta'limni isloh qilish borasida keng ko'lamli ishlar amalga oshirildi. Ta'limning yangi - o'rta maxsus, kasb-hunar ta'lirni turi shaldlantirildi. Bu bosqichda oliy o'quv yurtlariga kirish uchun o'quvchilar tayyorlaydigan akademik litseylar va kasb egallashga mo'ljallangan kasb-hunar kollejlari tashkil etildi.
Kimyo o’qitish uslublari faqat ma’ruzalar orqali yetkazilmaydi, talabalar tajribalar ko’rsatish uslublarini bilishi, darslarni rejalashtirishni, kimyoviy masalalarni yechish uslublarini, dars berish shakllarini va boshqalarni bilishi kerak. Shu sababli ular kurs ishlari bajarishi, pedagogik amaliyotda mustaqil ishlashi kerak. Uslublarni o’rgatayotganda maktab, akademik litsey, kasb hunar kolledjlarga ekskursiyalar tashqil qilish kerak. Maxsus kurslar, maxsus kurslardan amaliyotlar ham tashkil etish katta ahamiyatga ega. Fan va texnikaning rivojlanishi o’quvchilarni bilimlar oqimiga va voqealar to’lqiniga bo’lgan qiziqishini kuchaytirmoqda. Bugungi kun nuqtai-nazaridan qaraydigan bo’lsak, o’quvchilar bilim faoliyati yuqori, aqliy faoliyati yaxshi va mustaqil fikrlay olishi zarur.
O’quvchilardagi bunday xislatlarni maktab o’qituvchilari rivojlantirib boradilar. Mustaqil yurtimiz ravnaqi uchun, kelajak avlodimiz uchun bunday sharafli ishda mas’uliyat bilan ishlash har bir pedagogning burchi hisoblanadi. Bunday mas’uliyatli ishni hal etish o’quvchilarni chuqur va mustahkam bilimlar bilan qurollantirish, fanga qiziqtirish, mustaqil ishlash va fikrlashga qaratishni uslubiga bog’liq.
Har qanday mutaxassis o’z ishi metodikasiga qanchalik e’tibor bersa, u shunchalik katta natijalarga erishadi. O’qituvchi ishining asosiy o’qitish metodikasi o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash metodikasidir. Kimyo o’qituvchisi ishining asosi-kimyo o’qitish metodikasidir.
Kimyo metodikasi, boshqa o’quv predmetlari o’qitish metodikasi kabi, asl mohiyati bilan olganda, uchta asosiy masalani:
- ta’lim-tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalarini; u ishning mazmuni; o’quvchilarni ma’lumotli qilish va tarbiyalash bosqichining xarakterini hal qilib beradi.
- Maktab kimyo darsligi uchun kerakli hajmda dalillarni tanlash;
- Kimyo dars berish usullarini tanlash;
O’quvchilarning bilimini oshirishda o’qituvchi faoliyati orqali kitob, kino, radio, televizor va boshqa vositalardan foydalanishni o’quvchilarga o’rgatish.
– kelajagi buyuk mustaqil O’zbekistonimiz uchun o’quvchilarni hozirgi zamon kimyo fani asoslarini ongli ravishda va puxta o’zlashtirishga erishishi;
– o’quvchilarni kimyoning atrofdagi tabiatni izohlab berish va undan foydalanish uchun zarur bo’lgan ilmiy asoslari bilan tanishtirish;
– o’quvchilarda tabiatga to’g’ri, materialistik nuqtai nazardan qarash xususiyatlarini hosil qilishga alohida e’tibor berish;
– o’quvchilarni ilmiy bilishning vositalaridan biri bo’lgan kimyoviy eksprimentdan foydalana oladigan qilib tarbiyalash;
– o’quvchilarni mehnatga o’rgatish-ularni kelgusi amaliy faoliyatga tayyorlash zarurdir;
– o’quvchilarni kimyo faniga nisbatan qiziqishlarini yanada orttirish;
– o’quvchilarni mustaqil ravishda izlanuvchanlikka va bilim olishga o’rgatish;
– o’quvchilarda kundalik turmushda, hayotda bo’ladigan o’quv va malakalarini hosil qilish;
– o’quvchilarning qo’lidan keladigan ijtimoiy foydali ishga jalb qilish;
– kimyo fanining hayotimizdagi ahamiyatini tushuntirish;
– jismoniy baquvvat, aqlan yetuk insonlar darajasiga etqazish;
– elementlar davriy qonuni va davriy sistemasi bilan konkret tanishish kimyo kursining asosiy mazmunini tashkil etadi;
Kimyo o’qitish o’quvchilarni tarbiyalashning qudratli vositasidir, kimyo o’qitish o’quvchilarni mehnatsevar va vataniga muhabbat qo’yadigan q’ilib, fanga chuqur qiziqadigan qilib, ilmiy predmetlar to’g’risida mustaqil fikr yuritish qobiliyatiga ega qilib, ijodiy faollik ko’rsatadigan, kimyodagi asosiy tushuncha va qonunlarning tadrijiy-tarixiy rivojlanishiga to’g’ri nuqtai-nazardan qaraydigan qilib tarbiyalashi kerak. Kimyo o’qitish uslublaridan xususan kimyo o’qitishga xos uslublar hamda umumpedagogik uslublarni qo’llash mumkindir. Masalan, tajriba va tushuntirish muammosi quyidagicha bo’lishi mumkin:
a) oldin tajriba, keyin izoh;
b) avval izoh, keyin tajriba;
v) izoh va tajriba birgalikda;
g) uyga vazifa qo’ralib, tajribani ko’rsatib, so’ngra izohlash.
Kimyo o’qitish yangi uslublarini ishlab chiqishda umumpedagogik tadqiqotlardan: pedagogik kuzatish, tadqiqotchining o’qituvchi va o’quvchi bilan suhbati, anketalash, kuzatilgan darsni pedagogik tashkil etish, tajriba qaytadan sinab ko’pchilikka taklif etishni qo’llanilishi shartdir. Kimyo o’qituvchisi g’oyaviy shakllangan shaxs bo’lishi, fanni chuqur bilishi, tarbiyalash va o’qitishning asosiy nazariy bilimlarini amaliy faoliyatda to’g’ri qo’llay bilishi, hamda pedagogik tajribalardan xabardor bo’lishida kimyo o’qitish uslublari fanining alohida o’rni bor. Chunki bu fan maktabda kimyo o’qitish fanining mazmuni va uni o’quvchilar tomonidan tushunib olish qonuniyatlarini o’rgatuvchi, yo’naltiruvchi pedagogik quroldir. Kimyo o’qitish uslublarining mohiyati fan sifatida bu kimyo o’qitish jarayoni qonuniyatlaridir, bunga:o’qitish maqsadi, mazmuni, uslublari, shakllari, vositalari hamda o’qituvchi va o’quvchi orasidagi faoliyat kiradi. Kimyo metodikasining funksiyasi o’rta maktab o’quvchilarining asosiy faktlarni tushuncha qonuniyatlar va nazariyalarini, ularni kimyoga xos bo’lgan jumlalarda ifodalash optimal yo’llarini topishdan iborat.
Didaktikaning asosiy xulosalari, qonuniyatlari va prinsiplariga tayanib ta’lim-tarbiyani va yetuklikni o’stiradigan kimyo o’qitishning asosiy vazifalarini metodika hal qiladi. O’quvchilarning kasb tanlashi politexnik ta’limot muammolariga katta e’tibor beriladi. Metodika esa didaktika kabi o’quvchilarning bilim olish faoliyatlarini rivojlantirish, o’stirish va dialektik materialistik dunyoqarash asoslarini hosil qilish masalalarini ko’rib chiqadi. Bunda kimyo metodikasining ta’siri har xil qiziqishga va boshqa o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan har xil yoshlarga turlicha ekanligiga e’tibor berilishi shartdir. Kimyo metodikasini ilmiy asosida hal qilish uchun maktab kimyo kursining konkret materiallariga dialektik-materialistik falsafa nuqtai nazaridan qarab asoslanish, pedagogikaning, fiziologiya va psixologiyaning hozirgi zamon ma’lumotlarini har tomonlama hisobga olishi albatta zarur.
Kimyo o’qitish metodikasi asosida quyidagi metodologik yo’nalishlar mavjud:
1. Umumiy dialektik uslub, bunda tushunchalarning fikrlash davomida rivojlanishi, o’qitishning har xil qismlarining o’zaro bog’liqligi, ichki qarama-qarshilikning o’zaro bog’liqligi, ularni yechishda muammoli yondashish.
2. Sistematik-struktur yondashish, bunda o’qitish uchun asosiy bo’limlarni ajratish, ularning o’zaro bog’liqligini topish, hamda elementlar o’zaro ta’sirining barqarorligini, yaqinligini ko’rsatish va maktab kimyo o’qitish metodikasini birligini ko’rsatish.
3. Yuqoridagi metodik kategoriyalarni uchta o’qitish funkziyalari: bilim berish, tarbiyalash va rivojlantirishga asoslanib qarash.
4. Kimyo o’qitish metodikasining asosini didaktik yondashish orqali qarab chiqish.
Kimyo o’qitish metodikasida o’qitish uslubini didaktik tarbiyalashni tarbiya qonuniyatlari, bilimini rivojlantirishni-psixologiya fanlari o’rgatadi. O’qitish davrida bu uchala tarkibiy qismlar o’zaro ta’sirlanadi va kimyo o’qi tish metodikasi asosida turadi. Demak, kimyo o’qitish metodikasi maktabda o’quvchilarga bilim berish, tarbiyalash va bilimini rivojlantirishni kimyo darslarini o’qitish davomida o’rgatadigan pedagogik fan ekan. Kimyo o’qitish metodikasi pedagogika, kimyo, jamiyatshunoslik va boshqa fanlarning qoq markazida joylashgan bo’lib ular bilan uzviy bog’liqdir.
Kimyo o’qitish metodikasi falsafa, siyosiy iqtisod kimyoviy va boshqa tushunchalar bilan kelajak o’qituvchinini qurollab, o’rta maktab sharoitiga moslashishiga tayyorlaydi. Kimyo o’qitish metodikasini rivojlantirishda M. Lomonosov, N. Zinin, A.Voskresenskiy, D. Mendeleyev, A. Lavuaz’e, A. Butlerov, N. Beketov, L. Chugaev, D. Konovalov, Kekule, I. Kablukov, A. Reformatskiy, I. Pisarevskiy, B. Menshutkin va boshqa mashhur kimyogar olimlar o’z hissalarini qo’shganlar, chunki ular o’z shogirdlariga kimyodan dars ham berganlar. Bu olimlarning bir qator prinsipial yangi uslubda yozgan darsliklari ham bo’lgan.
Rus olimlari M.Lomonosov, D.Mendeleyev, A.Butlerov kimyo o’qitish metodikasining ilmiy asoslarini yaratishda ko’p xizmatlar qilganlar. Idealizm va emperizmga qarshi murosasiz kurash olib borish protsessida bu olimlar kimyodagi yangi yo’nalishlarni yaratishdan tashqari, ilmiy va materialistik asosda kimyo o’qitish metodikasiga xam asos solgandirlar.
M.Lomonosov (1711-1765) . rossiya tuprog’i o’z Platonlarini va o’tkir aqlli Nevtonlarini undirib chiqara olishi mumkin degan chuqur ishonch bilan gimnaziya va universitet tashkil etgan. Moskva universitetida ma’ruzalar yozib ularni o’qigan.
D.Mendeleyevning “Kimyo asoslari” (Oснoвы xимии), “Orzu fikrlar” (Заветные мысли), “Ustozlar bilim yurtining loyixasi” (Проект училищ наставников) kitoblari dunyoga ma’lum bo’lgan, kimyoni amaliyotga yaqinlashtirgan. Kimyo asoslari haqida “Bu mening sevikli farzandim – mening boshlang’ich fikrlarim, mening pedogogik tajribam, mening chin qalbimdan aytilgan fikrlarim anashu asarimdadir” deb aytgan. Kimyoni hayot bilan bog’liq bo’lishini targ’ib etgan. Xulosalar chiqarish bilan bir qatorda “shu xulosalarni chiqarish usullari tavsiyalarini bayon etish” – o’quvchilarni xulosalardan foydalanishga, “kimyoviy amaliyotni ya’ni tabiatdan so’rash va uning javoblarini laboratoriyalarda va kitoblarda eshitish san’atini o’zlashtirishga” o’rgatmoq lozim. Kimyo o’qitish o’quvchilarda sekin-asta kimyoviy dunyoqarash hosil qilishi kerak.
Mendeleyev o’quvchilarni kimyoning atrofdagi tabiatni izohlab berish va undan foydalanish uchun zarur bo’lgan ilmiy asoslari bilan tanishtirish:o’quvchilarda tabiatga to’g’ri, materialistik nuqtai nazardan qarash xususiyatlarini hosil qilishga alohida e’tibor berish: o’quvchilarni ilmiy bilimining vositalaridan biri bo’lgan kimyoviy tajribadan foydalana oladigan qilib tarbiyalash, o’quvchilarni mehnatga o’rgatish, ularni kelgusi amaliy faoliyatga tayyorlash zarur deb hisobladi. Uning fikricha kimyo o’qitish moddalarning o’ziga va shu moddalar bilan sodir bo’ladigan o’zgarishlarga asoslanishi kerak. Kimyogarlar moddalarning xossalarini va bu moddalar bilan bo’ladigan o’zgarishlarni fanda mavjud nazariyalar:moddalarning tuzilish nazariyasi, davriy qonun, kimyoviy elementlarning davriy sistemasi va boshqa nazariyalar asosida izohlab berish lozim deb hisobladilar. S.Sazonov (1866-1931) Uning fikricha kimyo o’qitishda eksperimentga e’tibor kuchayishi kerak degan edi.
U kimyoviy tajribalar qilib ko’rsatishning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatini inkor etmadi, shu bilan birga, o’rta maktabda o’quvchilarning maxsus amaliy mashg’ulotlarni tashkil etishga katta ahamiyat berdi.
Kimyo o’qitish metodikasining rivojlanishida eski sovet tuzumidagi pedagogik akademiyaning ham roli katta edi. Chunki unda kimyo fani o’qitish metodikasi, maktab kimyo kabinetlarini jihozlash, o’quvchilarda kimyoviy tushunchalar hosil qilish, kimyodan masalalar va mashqlar to’plash, o’rta maktab kimyo o’quv kursida o’qitiladigan organik moddalar va shu kabi metodik muammolarni eksperiment yo’li bilan hal qilish muammolari sohalari keng tadqiq qilingan edi.
Bugun ham kimyo metodikasi oldida quyidagi masalalarni ilmiy ravishda ishlab chiqish vazifalari mavjud:
a) Kimyoning ilmiy asoslari;
b) Kimyo o’quv kursini tuzish sistemasi;
v) O’quvchilarni politexnik jihatdan tayyorlashning mazmuni va metodikasi;
g) Kimyo o’qitish bosqichlarida o’quvchilarni tarbiyalash;
d) Maktabda o’tqaziladigan kimyoviy eksperiment metodikasi;
e) Kimyodan ta’lim tarbiya bosqichlarining asosiy qonunlari;
j) Kimyodan o’tqaziladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlar sistemasi va boshqalar.
Kimyo fanining rivojlanish davrlari.
Kimyo fani atigi uch asr muqaddam tarkib topgan va hozirgacha bir necha asosiy davrlarni o’tqazgan. O’rta maktab kimyo fanidan dars berishda bu davrlarni bilish lozim.
1. Tasviriy kimyo davri. XVIII asr o’rtalarigacha bo’lgan, bunda qonun va nazariyalar bo’lmagan unda chiqqan darslik ham “demonstratsiya fani” deb nomlangan.
2. Tajribaviy-nazariy kimyo davri XVIII asrning o’rtasidan to XIX asrning o’rtasigacha bo’lgan davrdir. Bu davrda moddalar massasining saqlanish qonuni va boshqa amaliy ishlar paydo bo’ldi. Shu davrda kimyoning eksperimental nazariy xarakteri kimyo o’qitish metodlarida ham aks etdi. Ilgari qo’llanilib kelgan oddiy ko’rsatma metod o’rniga eksperimental metoddan foydalaniladigan bo’ldi. Ammo o’sha davrda, kimyo keng o’zida metodologik kurash borligi munosabati bilan, anti- materialistik g’oyalar kimyo o’qitishga ham kirib bordi. Metodik qarashlar o’ta ketgan emperizmning zararli g’oyalari bilan zaharlandi.
3. Uchinchi davr kimyoda eng buyuk nazariy umumlashtirishlar davri XIX asrning o’rtasidan to oxirigacha bo’lgan davr. Bunda Mendeleyev va Butlerov kitoblari chiqdi. D. Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi va A. Butlerovning kimyoviy tuzilish nazariyasi “Vvedenie k polnomu izucheniyu organicheskoy ximii” butun organik kimyo o’quv kursining asosiy prinsipi bo’lishiga qaramay uzoq vaqt rus maktablarida ham qo’llanilmay kelgan edi.
4. Kimyoda elektron tasavvurlar XIX asrning oxiridan taxminan XX asrning 20 yillarigacha bo’lgan davr atomlar tuzilishining kashf etilishi bilan bog’liq. Bu davrda moddalarning xossalari atomlar tuzilishi nuqtai nazaridan izohlab berildi: kimyoviy o’zgarishlarning mohiyati aniqlandi-oksidlanish, qaytarilish, ionlanish, elektroliz va boshqa bosqichlarning mohiyati oydinlashtirib berildi: yangi atomlar, yangi sun’iy kimyoviy elementlar hosil qilindi va ishlatildi. Atomning ichki energiyasi deb atalgan g’oyat katta energiya manbai topildi.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT