Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ VƏ XƏLQİLİK Aynur QƏDİMALIYEVA
|
AZƏRBAYCAN DİLİ TOFİQ HACIYEVİN ELMİ YARADICILIĞINDA MİLLİ ABİDƏMİZ “DƏDƏ-QORQUDKİTABI”NINDİLİ Vüsalə AĞAYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti agayeva144@gmail.com AZƏRBAYCAN
Azərbaycan xalqının milli-mənəvi abidəsi olan “Dədə Qorqud kitabı” Şərq və Qərb alimləri (H.Dits, T.Neldeks, V.V.Bartold, Kilisli Rüfət, Orxan Şaiq) tərəfindən tədqiq olunaraq bu günümüzə kimi gəlib çatıb. Azərbaycanda anti-türk, şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün sona çatması nəticəsində “Dədə Qorqud kitabı” H.Araslı, Ə.Dəmirçizadə, Ə.Soltanlı tərəfindən tədqiqata cəlb olunub. “Dədə Qorqud kitabı”nı oğuz və qıpçaq dil ünsürləri ilə qaynayıb-qarışdıqdan sonra təşəkkül tapmış ümumxalq Azərbaycan dilində yaranmış ən yaxşı ilk abidə sayan Ə.Dəmirçizadə oğuznamənin dil-üslub xüsusiyyətlərini tədqiq etsə də, müasir dövrümüzdə dastandakı dil faktlarının fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətləri görkəmli türkoloq, dilşünas-alim Tofiq Hacıyev tərəfindən geniş şəkildə tədqiq olunub. Akademik “Dədə Qorqud kitabı”nın dil-üslub xüsusiyyətlərini ehtiva edən bir neçə monoqrafiya və məqalə müəllifidir. Alimin yeddi fəsildən ibarət olan “Dilimiz və düşüncəmiz: Dədə Qorqud kitabı” dastanın tədqiq tarixinə, dil-üslub xüsusiyyətlərinə həsr olunub. Bəhs olunan kitabda Tofiq Hacıyevin dastanın adı ilə bağlı şərhləri xüsusi maraq doğurur. Belə ki, H. Ditsin tədqiq etdiyi XV əsrdə yazıya alınmış “Dədə Qorqud kitabı”əlyazmasının üzərində dastanın adı bu cür yazılıb: “Kitabi- Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan”, yəni “Dədə Qorqud kitabı”. Həmişə Azərbaycan dilçiliyinin müdafiəçisi kimi çıxış edən alim T. Hacıyev, haqlı olaraq, bu dastanla bağlı yazılarında dastanın adını farsca (“Kitabi-Dədə Qorqud”) qeyd etmir, ana dilimizin quruluşuna uyğun “Dədə Qorqud kitabı” adı kimi qeyd edir. Bu tipli sözlərlə bağlı alimin başqa bir fikri də maraqlıdır, belə ki, alimin fikrincə, “bayatı-şiraz” deyil, “şiraz bayatısı” deyilsə, daha yaxşı olar, milli dilimizi qorumuş olarıq. Tofiq Hacıyev Mete, Atilla, Əmir Teymur, Osmanlı imperatorluqları, Orxon-Yenisey daş kitabı, M.Kaşqarinin”Divan”ı kimi türkün möcüzəsi olan “Dədə Qorqud kitabı”nın dilindən bəhs edərkən oğuznaməni üç əlamətinə görə səciyyələndirir: Qəhrəmanlıq dastanlarına səciyyəvi olan salnaməçilik prinsipi dastanda da elmi və tarixiliyi ilə təzahür olunur. Məhz bu xüsusiyyətinə görə obrazları real, tarixi şəxsiyyətlərlə əlaqələndirirlər. Alim dastanın oğuznamələrlə yanaşı, ümumən, bədii əsərlər içərisində əvəzsiz qəhrəmannamə olduğunu vurğulayır. Əsərin Azərbaycan ədəbiyyatına məxsus olduğunu qeyd edən T. Hacıyev bu yazılı eposu ümumtürk ədəbiyyatına aid olduğunu real faktlarla bir daha sübut edir. “Dədə Qorqud kitabı”nda əks olunan boyların dili XV-XVI əsrlərin prizmasında necə əks olundu, qədimiliyini necə qoruyub saxlaya bildi ? ” sualını T.Hacıyev belə cavablandırır: “Əlbəttə, XV-XVI əsrlərin qoyduğu izləri inkar etmək olmaz, ancaq küll halında yarandığı dövrün əlamətləri qalır. Abidə XV-XVI əsrlərdə birbaşa aşıq-ozan dilindən yazıya köçürülə bilərdi. Epitetlərin, təsvirlərin, məlumatların şifahi-aşıq dilinə məxsus şəkildə yayvari təkrarı belə bir gümana əsasdır. ...Kitabdakı şeirlər, ümumiyyətlə, əruz “hücumundan” əvvəl yaranmışdır: şeirlər prosesdə deyil, donuq haldadır”. Alim “Kitabi Dədə Qorqud” kitabının girişində yazır: “Kitabın dili nə qədər günümüzlə səsləşsə də, onda məlum yazılı dil nümunələrimizdə rast gəlmədiyimiz xüsusiyyətlər də müşahidə olunur. Məsələn, “utanmaq” feilinin kökü olan “ut”-hissəsi müstəqil söz kimi ancaq burada işlənir: ut+suz (utanmaz)”. (“Kitabi-Dədə Qorqud”,2004, səh.15) Müəllif oğuznamənin dilindəki köhnəlmiş sözlərin tədqiqinə də biganə yanaşmır. Alimə görə, arxaik sözlərin təşəkkül, yaranma dövrü ədəbi dilimizin başqa abidələrində də öz əksini tapır, işlənmə dairəsinə görə genişdir. O, dastanın dilində işlənmə funksiyasına görə fəal olub, lakin zaman keçdikcə işlənmə çevikliyini itirərək arxaikləşən milli IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
805 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan leksikonun Nəsimi, Xətai, Füzuli dilində də eyni işləkliyə malik olaraq Azərbaycan dili leksikologiyasının inkişafı-tərəqqisi ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edir. Məsələn, keyik, soy, damu, bəbək (bala), kendu, şol, dünlə, ilətmək, əsən və s. kimi “Dədə Qorqud” dilinə xas olan sözlər XVII əsrə qədərki Azərbaycan ədəbi dili üçün də xarakterik olduğunu qeyd edir. Dastanın dilindən bəhs edərkən akademik feil səmtində işlənən təqlidlərdən də geniş söz açır. Onun fikrincə, feil səmtində işlənən təqlidlər (zarımaq- zar-zar zarımaq və s.) abstraksiya nəticəsində qrammatikləşir, feildən ayrılaraq tərz-hərəkət zərfinə çevrilir. Alimə görə, “dilçilikdə daxili obyektli feil adlanan formanın Azərbaycan dilində məhz bu motivdə, təqlidlə təqlidi feilin analogiyası üzrə meydana çıxır və abstraksiya mərhələsində feil öz obyektindən təcrid olunur, məsələn, iş işləmək- hər nə iş olsa, Qorqud Ataya danışmayınca işləməzlərdi. Ünsü ünütmək- Dədənin ünsü ünütdü və s.”. Tofiq Hacıyev “Dədə Qorqud kitabı”nda dil faktlarının paralelliyini də müşahidə edir. “Eyni məfhumun verilməsi üçün müxtəlif mənşəli leksik vahidlərdən, yaxud sözlər arasında eyni tipli əlaqə üçün müxtəlif morfoloji göstəricilərdən istifadə olunur. ...Müəyyən leksik vahidin, morfemin və ya fonetik təzahürünün seçilməsində, hansına üstünlük verilməsində ixtiyarilik yoxdur, formalaşmış münasibət müəyyənləşmir. ...Abidənin həcminə, böyük söz tutumuna uyğun olaraq bu paralellikdə- qarışıqlıqda xüsusi rəngarənglik görünür” –deyən müəllif “Sağ-əsən varıb gələsən. Dünya-aləm gözünə qaranqu oldu. Tanrı-Təala bizə bir yetman oğul verməz” cümlələrini leksik, “I şəxsin təkini bildirmək üçün həm ayın, həm də ayım” dil faktını morfoloji paralelizmə, “uca-yuca, yiyə-iyə” sözlərini fonetik, “kiçi-kiçik, söyləməgim-söyləməğim” tipli sözlərini isə fono-morfoloji paralelizmə aid edir. Ömrünün çox hissəsini dilçilik elminə həsr edən görkəmli alimimiz Tofiq Hacıyevin “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə bağlı araşdırmaları hər zaman aktualdır. Əbəs yerə, T.Hacıyevə dilçilik sahəsində əvəzsiz xidmətlərinə görə Azərbaycan dilçilik elminin “Dədə Qorqudu” demirlər. AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İSMİN MÜXTƏLİF HALLARINDA İŞLƏNƏN QOŞMALAR Aytən ƏHMƏDOVA Gəncə Dövlət Universiteti 83-aytan@mail.ru AZƏRBAYCAN Azərbaycan dilçiliyində qoşmanın hansı hallarla işlənməsi ilə bağlı mübahisə vardır. Bu mübahisə qoşmanın adlıq halla işlənib-işlənməməsi ilə bağlıdır. Məlumdur ki, bəzi qoşmalar şəxs əvəzliyinə qoşulduqda əvəzlik yiyəlik hal şəkilçisi ilə işlənir, lakin isim və substantivləşmiş digər nitq hissələrinə qoşulduqda həmin söz hal şəkilçisiz olur. Buraya “kimi, qədər, tək, üçün, ilə, haqqında” qoşmaları daxildir. Məsələn: insan kimi, insan qədər, insan tək, insan üçün, insan ilə, insan haqqında, sənin kimi, sənin qədər, sənin tək, sənin üçün, səninlə, sənin haqqında. Qeyd edək ki, uzun zaman dilçiliyimizdə bu forma adlıq hal kimi təqdim olunmuşdur . Qoşma haqqında ilk geniş məqalənin müəllifi olan S.Cəfərov bu məsələyə toxunaraq, həmin qoşmaların birləşdiyi sözlərin adlıq halda deyil, qeyri-müəyyən yiyəlik halda olduğu fikrini irəli sürdü . Qeyd edək ki, sonrakı əksər əsərlərdə həmin sözlər qeyri-müəyyən yiyəlik hal kimi öyrənilir. Hətta əvvəllər M.Hüseynzadə adlıq hal kimi göstərdiyi formanı dərsliyin sonrakı illərdə olan nəşrlərində qeyri-müəyyən yiyəlik hal kimi vermişdir. Bizə belə gəlir ki, qeyd edilən qoşmalar qeyri-müəyyən yiyəlik halla deyil, adlıq halla işlənir. Düzdür, şəxs əvəzliklərinin qeyri-müəyyən yiyəlik hala düşməsi mümkün deyil və bu baxımdan fikirləşmək olardı ki, məhz bu baxımdan əvəzliklər müəyyən yiyəlik halda, digər sözlər qeyri- müəyyən yiyəlik hal formasındadır. Lakin qoşmalara diqqət yetirilsə, görərik ki, onların potensiyasında yiyəlik-mənsubluq məzmunu yoxdur. Fikrimizcə, şəxs əvəzliklərində olan müvafiq şəkilçilər yiyəlik yox, qədim alət halının qalığı hesab edilməlidir. Müasir danışıq dilində bəzən şəxs əvəzliyinin də adlıq hal formasında işləndiyini müşahidə edirik: mən ilə, sən kimi, mən qədər və s. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
806 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Onu da qeyd edək ki, isimlərlə adlıq halda işlənən və qoşmalaşan mənsubiyyət şəkilçili sözlər çox zaman hər iki forma, yəni müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik halla işlənir. Məsələn: Məmməd
Məlum olduğu kimi, qoşma ismin müəyyən halında olan sözə qoşulur, lakin bəzən elə halla rastlaşmaq olur ki, qoşma özü hal şəkilçisi ilə işlənir. Bu cəhətdən “tərəf” qoşması diqqəti çəkir. İstiqamət məzmunlu bu qoşma həm də yönlük halda olan sözə qoşulur. Məsələn: Kəndə tərəf gedən yolun üstündə köhnə bir dəyirman var idi(İ.Məlikzadə). Bəzi hallarda, xüsusən də danışıq dilində yönlük halın şəkilçisini isim yox, məhz qoşma qəbul edir: Kənd tərəfə gedən yolun üstündə köhnə bir dəyirman var idi. Qeyd edək ki, qoşmanın qəbul etdiyi həmin hal şəkilçisi ismə aid deyil. Bunu onunla sübut etmək olar ki, bu mövqeyində qoşma istənilən halın şəkilçisi ilə işlənə bilir: ev tərəfi, ev tərəfdə, ev tərəfdən və s. Misallardan da göründüyü kimi, bu məqamda qoşma istər yönlük hal, istərsə də digər halların şəkilçisini qəbul edərkən isim yönlük hal şəkilçisi ilə işlənmir və bu mümkün də deyil. Fikrimizcə, bunun səbəbi “tərəf” sözünün potensial leksik mənaya malik olmasıdır. Bu cür hal şəkilçisi ilə işlənə bilmə əsas etibarilə başqa nitq hissələri ilə omonimlik təşkil edən qoşmalara aiddir, buna baxmayaraq, bəzən xalis qoşmalarda bunu müşahidə etmək mümkündür. Bunu da demək yerinə düşər ki, Yapon dilində qoşmalı ifadələrdə tərəflərin hər ikisi hal şəkilçisi ilə olur; daha doğrusu, isim yiyəlik halda, qoşma isə müxtəlif hal formalarını qəbul edir .Müasir danışıq dilində olan bir hal “Əsrarnamə”də də diqqəti çəkir. Belə ki, burada “sarı” qoşması da “tərəf” qoşmasında müşahidə etdiyimiz xüsusiyyətə malikdir, yəni birinci komponent yox, məhz qoşma yönlük hal şəkilçisi ilə işlənir: Ol yaradan saruyə seyr edəvüz .Qeyd edək ki, tədqiqatçıların fikrincə, “saru” qoşmasının bu xüsusiyyəti XVIII əsrə qədər davam etmişdir. Müasir dilimizdə hər bir qoşmanın ismin konkret olaraq bu və ya digər halı ilə işlənməsi artıq müəyyənləşdirilmişdir. Bunun səbəbi müvafiq qoşmaların təcrid olunduğu sözlərin tarixi leksik- qrammatik xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Məsələn, “doğru” qoşmasının özü tarixən istiqamət, yönəlmə məzmununa malik olduğundan özü də məhz yönlük halda olan sözlərlə işlənir. Yaxud “əvvəl, qabaq, sonra” sözlərinin daxili məzmununda məkan və ya zamanın çıxış nöqtəsini ifadə edən məna vardır, elə buna görə də həmin qoşmalar məhz çıxışlıq halda olan sözlərlə işlənir. Bu şəkildə digər qoşmaların da halla işlənmə qanunauyğunluqlarını izah etmək mümkündür. Bəzi qoşmalar bir deyil, ayrı-ayrılıqda müxtəlif hallarla işlənib müvafiq olaraq, ayrı-ayrı məna çalarları yaradır. Məsələn, “kimi, qədər” qoşmaları adlıq və yiyəlik hallara qoşularkən müqayisə- bənzətmə, yönlük hala qoşularkən məsafə məna çalarını formalaşdırır: Sərvər kimi—Sərvər qədər— sənin kimi—sənin qədər; şəhərə kimi—şəhərə qədər—səhərə kimi—səhərə qədər. Bu qoşmaların da iki halla işlənib müxtəlif çalarlar yarada bilməsi onların tarixən iki məna ifadə etməsi ilə bağlıdır. Belə ki, M.Kaşğarinin ”Divanu Luğət-it-Türk” əsərində “kibi” sözünün iki mənası verilir: 1.qab; 2.oxşar. Birinci məna məsafə, ikinci məna isə müqayisə-bənzətmə çalarını yaratmışdır. Bu şəkildə digər qoşmaları da izah etmək mümkündür. Eyni fikri “sarı” qoşması haqqında da söyləmək olar. Bu qoşma ismin yönlük halı ilə işlənərək istiqamət çaları yaradır, lakin xüsusən danışıq dilində bu qoşma çıxışlıq halla işlənərək, səbəb çaları yaradır. Burada da qoşmanın birləşdiyi söz yox, qoşmanın özü çıxışlıq hal şəkilçisi ilə işlənə bilir: Mən Bakı sarıdan çox darıxmışam(İ.Əfəndiyev). Bununla yanaşı, istər tarixi əsərlərin dilində, istərsə də müasir dialektlərdə bəzi qoşmaların müəyyənləşmiş halla deyil, başqa halla işlənməsi faktları ilə də qarşılaşırıq. XV əsr abidəsi olan “Əsrarnamə”nin dilini tədqiq edən Ş.Xəlilov göstərir ki, müasir dilimizdən fərqli olaraq, adı çəkilən abidənin dilində “sonra qoşması daha çox adlıq halla işlənir. Məsələn: Həqq saru döndin. Qeyd edək ki, müəllif özü də bu abidənin daha çox danışıq dili xüsusiyyətlərini özündə əks etdirdiyini yazır: “Abidənin dəyəri hər şeydən əvvəl ondadır ki, o (“Əsrarnamə”) klassik ənənələrlə ümumxalq danışıq dili xüsusiyyətlərinin vəhdətindən doğmuşdur. İkinci xüsusiyyət isə öz çəkisi etibarilə daha ağır gəlir”.Deməli, adlıq halla işlənmə özü də danışıq dili xüsusiyyətidir ki, həmin vəziyyət bu gün də özünü göstərməkdədir. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
807 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XV ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ VƏ XƏLQİLİK Aynur QƏDİMALIYEVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti aynur_familqizi@rambler.ru AZƏRBAYCAN Ədəbi dilimizin inkişaf tarixində xəlqilik anlayışı klassiklərimizin doğma ana dilini sevərək əsərlərində xalqın ruhu ilə xalqın dilini bir araya gətirmək, vəhdətdə götürməkdir. B.Vahabzadənin təbirincə desək, “Xəlqilik yalnız sadə yazmaqdan, xalqın yaratdığı folklor xəzinəsindən istifadə etməkdən ibarət deyildir” (4, 75). Sənətkar xalqın dilinə, ruhuna, yaradıcılığına söykəndikdə xalqın qəlbinə girmək üçün daha asan yol tapır və dillər əzbəri olur. Hətta xalq onun yazdıqlarını göz bəbəyi kimi qoruyaraq nəsillərdən-nəsillərə ötürərür, xalqın malına, sərvətinə çevrilməsinə zəmin yaradırdı. Yaşadığı dövrdən, çətinliklərdən asılı olmayaraq hansı sənətkarlar bütün varlığı ilə mənsub olduğu xalqın dilinə və ruhuna bağlıdırsa, onlar sənətin bütün zirvələrini fəth edərək minilliklər keçsə də, xalqın qəlbində yaşayırlar. İstər ədəbiyyat tariximizdə, istərsə də ədəbi dil tariximizdə bütün klassiklərimizin, söz ustadlarımızın yaradıcılıq yolu bu ana xətt üzrə inkişaf etmişdir. O cümlədən, XV əsrdə yazıb yaratmış sənətkarlarımızın da yaradıcılıq yoluna nəzər salsaq, eyni mənzərənin şahidi olarıq. XV yüzilliyin əvvələrindən başlayaraq ana dilimizin inkişafında, onun saflığının qorunub saxlanılmasında, lüğət tərkibinin zənginləşməsində, ədəbi-bədii dilimizin yüksək mövqeyə qalxmasında həmin dövrün klassiklərinin rolu böyükdür. Belə ki, Əfsəhəddin Hidayət, Kişvəri, Xətai Təbrizi, Rövşəni, Gülşəni, Şirazi, Həqiqi, Həbibi və digər ədiblərimiz əsasən ana dilimizdə yazmaqla Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında zəngin, keyfiyyətli bir mərhələnin yaranmasına xidmət etmişlər. Sadə, aydın, mənası hamı tərəfindən başa düşülən canlı dil faktlarından istifadə edilərək dövrün dilini daha da xəlqiləşdirmişlər. Xalqın danışıq dilində, həyat tərzində geniş istifadə olunan leksik vahidlərin ədəbi dildə ustalıqla işlədilməsi, əsl Azərbaycan sözlərinin aparıcı olması bir daha onu təsdiqləyir ki, sənətkarlar doğma ana dilinin söz xəzinəsinə dərindən bələd olmuş və daima faydalanmışlar. XV əsr ədəbi dilimiz başqa bir səciyyəvi cəhəti ilə diqqəti cəlb edir. Bu dövrdə Qazi Bürhanəddindən gələn ənənəyə əsasən, qüdrətli söz ustaları ilə yanaşı, şahların, sultanların da öz doğma ana dilində gözəl əsərlər yaratmaları, xalq dili ilə xalq ruhunu vəhdətdə götürmələri dövr üçün xəlqilik prinsipini daha da dərinləşdirirdi. T.Hacıyevin fikrincə, bu işin faydası yalnız o deyil ki, dövlət başçısı bədii yaradıcılıqla məşğul olduğundan onda humanist meyillər yaranır, müəyyən dərəcəyə qədər demokratizm aşkar olur. İşin başqa tərəfləri də var: ana dilində yazan sənətkarlar himayə olunurlar; hökümdarın ana dilində yazdığını görən şairlər Azərbaycan dilində yazmağa xüsusi cəhd göstərirlər. Belə bir imkan Azərbaycan dili poeziyasının auditoriyasını böyüdür. Azərbaycan dili əvvəllər saraya pəncərədən-bacadan süzülürdüsə, indi isə geniş qapıdan daxil olur (2, 238). XV əsrdə belə bir tarixi hadisə Qaraqoyunlu hakimi Mirzə Cahan şahın adı ilə bağlıdır. O, “Həqiqi” təxəllüsü ilə şeirlər yazmış, Azərbaycan dilində “Divan” yaratmış və üslubuna görə Nəsimi ənənəsini davam etdirmişdir. XV əsr ədəbi-bədii dilimizin sadəliyi, doğmalığı, kövrəkliyi daha çox diqqəti çəkərək, özündən əvvəlki və sonrakı dövrlərdən seçilir. H.Araslı yazır: “Çox maraqlıdır ki, XV əsr şairlərinin dilindəki sadəlik XVI əsr sənətkarlarından fərqlənir” (1, s.314). Şübhəsiz ki, bunun səbəbi XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin yad ünsürlərdən xilas olaraq, ümumxalq dilinə arxalanması və öz kökünə bağlanmasından irəli gəlirdi. Həmin dövrə qədər danışıq dilində mövcud olub, ancaq məlum səbəblərdən yazıda əksini tapmayan qrammatik göstəricilərin, ifadə vasitələrinin yazı dilinə keçməsi ədəbi dilin canlı danışıq dili əsasında inkişafına təkan verirdi. Məqsədimiz XV əsr yazılı abidələrimizdə geniş şəkildə işlədilən, eyni zamanda xalq yaradıcılığından, xalq ruhundan süzülüb gələn dil faktlarını abidələrdən seçib bir araya getirməklə xalq düşüncəsini, mənəviyyatını əxz etmək və minilliklərdən süzülüb gələn dilimizin sadəliyini, gözəlliyini vurğulamaqdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
808 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibində rast gəlinən qədim türk mənşəli sözlərin geniş işləkliyi, zənginliyi müşahidə olunur: ağmaq – qalxmaq, alu – axmaq, dəli, aymaq – söyləmək, çizgin- mək – dönmək, çələb – Tanrı, dərilmək – yığılmaq, dün – gecə, dəvləngəc – sarıköynək, ergürmək – çatdırmaq, əsən – sağ-salamat, əkşi – turş,əsrük – sərxoş, ətmək – çörək, küpə - sırğa, sağış – hesab, sayru – xəstə, onarmaq – sağalmaq, pürlənmək – tumurcuqlanmaq, tutuq – pərdə, tütün – tüstü, ülü – pay, us – ağıl, uvaq – balaca, uçmağ – cənnət, tamu – cəhənnəm, yancuq – pul qabı, yavuz – qəddar, yasağ – qanun və s. Bu leksik vahidlərin bir qismi zaman keçdikcə dilimizdən arxaikləşərək izsiz yox olmuş, digər qismi müasir ədəbi dildən çıxaraq dialekt və şivələrimizdə işləkliyini qorumuşlar. Fikri yığcam şəkildə, sadə dillə çatdırmaq, atalar sözlərinə, aforizmlərə, xalq deyimlərinə üstünlük vermək, cinaslardan məharətlə istifadə etmək o dövr şairlərinin yaradıcılığının xəlqiliyini, təbiiliyini daha da artırırdı. Kişvəri “Divan”ından seçilən nümunələrə nəzər salaq: Xəlq der ki, ol vəfasuzdur bir özgə yar dut,
Mən kim, ərirəm yüzüni görgəc nə əcəbdür, Kim gördi ki,bir yerdə ola atəş ilə mum (3, 56) Şami-hicrin sonrəsi sübhi-vüsal irür, bəli, Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş (3,32) və s. Yuxarıdakı nümunələrdə verilən “Ağrımaz barmağa əski sarə bilmən”, “Kim gördi ki,bir yerdə ola atəş ilə mum”, “Hər enişə bir yoxuşdur, bir yoxuşə bir eniş” atalar sözləri bu gün də müasir Azərbaycan dilində azacıq fonetik dəyişikliyə uğrasa da, işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Kişvəri yaradıcılığını izləyərkən belə nəsihətamiz atalar sözlərinə, məsəllərə tez-tez rast gəlinir. Bu da şairin dilinin canlı danışıq dili əsasında formalaşdığını bir daha vurğulayır. Bu baxımdan, XV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin leksik tərkibini araşdırarkən ümumxalq dilinə xas olan sadəliyi, doğmalığı, ahəngdarlığı görmək mümkündür. Abidələrdə rast gəlinən lüğət vahidlərinin əksəriyyəti müasir ədəbi dilimizdə işlənsə də, sonrakı inkişaf mərhələlərində bir qismi tamamilə istifadədən qalmış, digər qrupu isə dialekt və şivələrimizdə qorunmuşdur. XV əsr ədəbi-bədi dilimizdə xalq ifadələrinin, deyimlərin leksik tərkibi də dil baxımdan maraq doğurur.
ADPU mahmudova.mehriban@list.ru AZƏRBAYCAN
Feillərin substantivləşməsi prosesi sifət və saylarda olduğu qədər intensiv olmasa da, yenə Azərbaycan dili üçün xarakterik bir hadisədir. Dünya dillərinin hər birində feil özünəməxsusluğu zənginliyi ilə digər söz qruplarından fərqlənir. Belə fərqli cəhətlərindən biri də feillərin substantivləşməsi məsləsidir. Məlumdur ki, feillər növ, inkarlıq, təsirlik, tərz, təsriflənmə kimi kateqoriyalara malikdir. Həmin kateqoriyalar substantivləşmə prosesində mühüm rol oynamır. əksinə, bu zaman öz təsir qüvvəsini mühafizə edir. Substantivləşmə feillərdə feillik xüsusiyyəti bu kateqoriyalar əsasında daha da qüvvətlənir, saxlanılır. C. Cəfərovun da qeyd etdiyi kimi feilin təsriflənən, həm də təsriflənməyən formaları substantivləşməyə məruz qala bilir. Lakin təsriflənən formalara nisbətən təsriflənməyən formalar substantivləşməyə daha çox meyyllidir. İlk növbədə, feili sifətlərdə sifətə məxsus cəhətlər də özünü göstərdiyi üçün sifətlərdəki substantivləşmə xüsusiyyəti də bu sözlərdə özünü daha çox göstərir. Bütün sifətlər kimi çox asanlıqla isimlərşir və cümlənin müxtəlif üzvləri olur. Eyni qayda ilə feili sifətlər hərəkətlə bağlı əlaməti bildirdiyi və yanaşma əlaqəsində olduğu sözü (ismi) itirərkən, təyin olmaq xüsusiyyətini də itirir, aid olduğu sözün əlamətlərini daşımaq funksiyasını yerinə yetirməli olur. Substantivləşmə nəticəsində feili sifətlər mübtəda və tamamlıq ola bilir, isim kimi hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə dəyişir. Məsələn, |