Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" 
The 25
th
 of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye 
 
---14--- 
daha geniş yer tutmağa başlayır. Ədəbiyyatşünas bu təmayül kontekstində bir fəsli "Vətənpərvər şeir məktəbi" 
adlandırır və bu çətir altında Məhəmməd Hadi və Əliabbas Müznibin yaradıcılığını araşdıraraq belə bir qənaətə 
gəlir ki, vətənpərvər ədəbiyyatı, məhəlli cəmiyyət doğurmuşdu. Məhəmməd Hadinin şeirlərində dil etibarilə Əli bəy 
Hüseynzadəni təqlid etdiyini və təsiri altında olduğunu bildirir. Onun "Füyuzat"da dərc edilən şeirlərinin dilinin 
çətin və anlaşılmaz olduğunu və bu dili anlayanların çox az olduğunu qeyd edərək, "Fünun və maarif" şeirini 
bütünlüklə kitaba daxil edir. Ədəbiyyat tarixçisinin belə bir fikri bu gün də öz qüvvəsində qalır: "Mehamed Hadinin 
taklid ettiği edebi lisan, sadece İstanbul Türkçesi olsaydı, büyük bir muvaffakiyyete nail olacağı gibi Azeri lehçe-i 
edebisine de çok büyük hizmet etmiş olurdu. Fakat Osmanlı Edebiyat-ı Cedide’si lisanını alarak bir takım gayr-ı 
menus lugatlar ile mümtezic bir şekilde kullanışı, halk arasında imzasının geç ve güç tutunmasına sebep olmuştur. 
Seneler geçtikten sonra ancak münevver tabaka arasmda şöhretini temin edebilmiştir" (Əmin, 1926:58). 
Hadinin Türkiyədən qayıtdıqdan sonrakı yaradıcılığı ilə bağlı gəldiyi qənaətlər çağdaş 
ədəbiyyatşünaslığımız üçün də maraqlıdır: 
"Hadi, Fikret teklitçiliği ile ikinci devre-i edebiyyesinde 
orijinalitesini büsbütün kaybetmişti. O, Azeri edebiyatına artık şahsi mahsul veremiyor; Tefvik Fikretin 
kafasıyla düşünüyor, Tevfik Fikretin lisanı ile yazıyordu; yalnız Fikretin felsefi telakkilerine tercüman 
oluyordu. Bu Aralık 1914’te neşrettiği «Şükufe-i Hikmet» namındaki küçük manzum risâlesi tefelsüfünün iyi 
bir eseridir"
(Əmin, 1926:67). 
Əmin Abid şairin Cümhuriyyət dövrü yaradıcılığına toxunmur, hâlbuki bu dövrdə şairin şeirlərində mövzu, 
üslub və dil yenilənməsini görmüş olardı. Təhlillərdən görünür ki, ədəbiyyatşünas Məhəmməd Hadinin 
yaradıcılığını yaxşı araşdırmış və onu ədəbiyyat tarixi nöqteyi nəzərindən təhlil edə bilmişdir. Hətta şairin həyatının 
son dövrü haqqında da detallı bilgilri vardır. Şairin Türkiyə, Yunanıstan həyatı və oradan çıxarıldıqdan sonra gəmidə 
başına gələn hadisələr, mənbə göstərilməsə də, dəyərli məlumatlardır. Buradan aydın olur ki, şairin son günləri 
haqqında da kifayət qədər məlumatlara malik olmuşdur. Lakin Əmin Abid onun ölüm tarixini 1919-cu ilin sonuna 
aparır. Doğrudur, bu məlumatın mənbəyi göstərilmir, bununla belə, müasir ədəbiyyatşünaslığımızda onun ölüm 
tarixinin vaxtının müxtəlif aylar (1920-cu ilin yayı) göstərilməsi bu məlumatı da şübhə altına almanı şərtləndirir. 
Milli ədəbiyyatın inkişafında rus və osmanlı ədəbiyyatının da mühüm rol oynadığını bildirən müəllif bu 
illərdə sənət hərəkatının formalaşdığına diqqət çəkir. Sovet dövrünün qısa ədəbiyyatını isə kommunizm ədəbiyyatı 
adlandırır. Lakin sovet ədəbiyyatı yaranarkən ölkədən kənarda antikommuzim ədəbiyyatının da yarandığını və onun 
əsas səciyyəsinin mübarizlik və istiqlalçılıq olması barədə doğru qənaətə gəlir. Nəzərə almış olsaq ki, kommunizm 
və antikommunizm ədəbiyyatı hələ cəmi beşinçi ilini yaşayırdı, onda bu dəyərləndirmənin əhəmiyyətini aydın başa 
düşmək olar. 
Ədəbiyyatın inkişafında dövrün hadisələrini və mətbuatın inkişafını əsas götürən ədəbiyyatşünas "Həyat", 
"Füyuzat", "İrşad", "Açıq söz" və s. qəzetlərin ədəbiyyatın və ictimai fikrin formalaşmasındakı rolunu aydınlaşdırır. 
Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Haşım bəy Vəzirovla yanaşı, Məhəmmədəmin Rəsulzadənin də həyat 
və yaradıcılığı haqqında ayrıca oçerk verir. Bu oçerklərdə ədəbi şəxsiyyətlərin tərcümeyi halı ilə bağlı məlumatlar 
verir və yaradıcılıqlarını dəyərləndirir. Əli bəy Hüseynzadənin Türkiyədəki yaradıcılığını təhlil edərkən "buraya 
gəldikdən sonra elə bir bədii əsər vücudə gətirmədiyi" qənaətinə gəlir. Əli bəy Hüseynzadənin yalnız Çanaqqala 
zəfərinə həsr etdiyi "Altun biləzik" mənzuməsinin "Arslan arzu" adlı bir parçasını nümunə gətirir:
Bir tepeye çıktı Orhan’ın kızı
Görünürdü Çanakkale boğazı
Süslerdi tepeyi rengin çiçekler
Ortada ateşin bir «Arslan Ağzı» 
Titrerdi rüzgardan yaş yaprakları 
Kımıldadı onun al dudakları
Seslendi nagehan su arslan ağzı 
Dedi: Çiğnemedik bu toprakları 
Burası mezarı bir kahramanın (Əmin, 1926:31). 
Əmin Abid Əli bəy Hüseynzadə yaradıcılığını dəyərləndirərkən məqalələrinə yüksək qiymət verir, lakin 
şeir yaradıcılığını yüksək sənət əsəri hesab etmir. Əslində Əmin Abid bədii əsərlərə ədəbiyyat tarixçiliyi və nəzəri 
kontekstdən yanaşdığından bu qiyməti verməyə məcbur olur: "Ali Bey bu eserinde yeni bir kıyafetle görünüyor; 
ilk defa olarak şiirde hece vezninin ve sade Türkçeyi tatbik ediyor. Hecede onun ne kadar ibtidai olduğunu gös-
termek için şu küçük nümune kafidir. Aynı zamanda manzume mevzu ve fikir itibariyle de yeni ve kuvvetlu bir 
şey değil, Ali Bey’le beraber büyük muzafferiyyetin heyecanını duyan bir çok İstanbul genç şairleri de aynı 
mevzuda manzumeler yazmışlar; itiraf etmeli: Ali Bey’in eseri bu genç yazılar yanında bile sönüktür. Bundan 

---