BiBLİoqrafiya azərbayjan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu məHƏMMƏd füzuli

MƏHƏMMƏD FÜZULİ




BİBLİOQRAFİYA

AZƏRBAYJAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

MƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU


MƏHƏMMƏD FÜZULİ




BİBLİOQRAFİYA


Bakı – Nurlan – 2011

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 20 yanvar 2011-ji il tarixli 5 №-li ijlasının qərarı ilə nəşr edilir.

Tərtib edəni: Aydın XƏLİLOV,

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Redaktoru: Arif RAMAZANOV

Kompüter ijraçısı: Nuranə SALMANOVA

Məhəmməd Füzuli. Biblioqrafiya. Bakı: Nurlan, 2011, 392 s.

Məhəmməd Füzulinin əsərləri haqqında

Azərbayjanın böyük söz ustadı Məhəmməd Füzuli dünya ədəbiyyatının dühalarından biridir. O, fars dilində yazdığı qitələ­ri­nin birində:

Mən gözəl bir süfrə açdım sözdən əhli-aləmə,

Onda bir zövq artıran hər dürlü nemət düzmüşəm.

Süfrə­mə hər bir qonaq gəlsə, xəjalət çəkmərəm,

Fərqi yox, ya türk gəlsin, ya ərəb, yaxud əjəm,

Kim gəlir-gəlsin, aparsın hər nə istər xatiri,

Qurtaran nemət deyil, süfrəmdən olmaz heç nə kəm, -

deməklə bir növ yaradıjılığı haqqında iftixar hissilə söhbət açır. Onun yaradıjılığında türkjə, farsja və ərəbjə divanları xüsusi yer tutur. Şair fars divanının qələmə alınması haqqında əsərin di­ba­çəsində yazır: «Bir gün bir məktəbə yolum düşdü. Orada fars nəsilli, pəri üzlü bir sərv qamətli gördüm… Mənim yaxın­laş­dığımı görünjə şeirlərimdən bir neçə beyt oxumağımı istədi. Mən də ərəbjə və türkjə şeirlərimdən bir neçə beyt oxudum. Qəsidə və müəmmalarımdan da bəzi gözəl beytləri bunlara əlavə etdim. Dedi ki: bunlar mənim dilimdə yazılmayıbdır, mə­nim karıma gəlməz. Mənə farsja jiyər yandıran aşiqanə qəzəl­lər oxumalısan… Bu söz məni utandırdı. Könlümə bir atəş düş­dü… Bir neçə gejə özümü təfəkkür atəşi içində əritdim və fars qəzəlləri divanını tərtib etdim…» (Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. 5 jilddə, III jild. Bakı, 1958, s. 22-23).

Onun divanları ilə yanaşı, digər əsərləri də şairə şöhrət qa­zandırmışdır. Bağdad valisi Üveys paşaya ithaf etdiyi «Leyli və Məjnun» dastanı, Şah İsmayıla ithaf etdiyi və ijtimai-siyasi mövzuda yazılmış «Bəngü Badə», musiqi alətlərinin dili ilə dünya və yaradılış haqqındakı fikirləri aşılayan «Yeddi jam» («Saqinamə»), lovğalığın tənqidinə həsr edilmiş «Söhbətül-əs­mar» («Meyvələrin söhbəti») adlı alleqorik poemaları, fars alim və yazıçısı Hüseyn Vaiz Kaşifinin «Rövzətüş-şühəda» əsərinə nəzirə olaraq yazdığı «Hədiqətüs-süəda», tibbə və təbiətə aid fikir və mülahizələrdən söhbət açan «Səhhət və Mərəz», ata ilə oğulun dünya görüşləri və onların ziddiyyətlərindən, elmin, sə­nətin və mütaliənin əhəmiyyətindən bəhs edən «Rindü Zahid», «Mətləül-etiqad» fəlsəfi traktatı və məktubları kimi nəsr əsər­ləri, müəmma canrının nəzəri məsələlərindən bəhs edən «Müəm­miyati-farsi», böyük Azərbayjan şairi Xaqaninin «Qəsi­deyi-şiniyyə»sinə nəzirə olan 138 beytlik «Ənisül qəlb» əsəri, Ə.Jamidən dilimizə tərjümə etdiyi «Hədisi ərbəin» və başqa əsərlərinin əlyazma nüsxələri Bakı ilə yanaşı, Paris, London, Roma, Nyu-York, Upsala, Berlin, Tehran, Təbriz, İstanbul, An­kara, Qahirə, Tiflis, Daşkənd, Düşənbə, Sankt-Peterburq və baş­qa şəhərlərdə fəaliyyət göstərən kitabxana, muzey və ins­titutların kitab xəzinələrinin bəzəyidir. Dahi şairin zəngin söz sərvəti onu əbədiyyətə qovuşdurmuş və özündən sonra gələn söz ustadları, təskirəçi alim və pedaqoqlar ona mürajiət edib ondan bəhrələnmişlər. Füzuli əsərlərinin yayılmasında orta əsr təzkirəçilərinin xüsusi yeri var. Lətifi, Sam mirzə, Əhdi Bağda­di, Aşıq Çələbi, Həsən Çələbi, Ali, Sadiq bəy Əfşar, Riyazi, Faizi, M.Nəsrabadi, Lütfəli bəy Azər və başqa təzkirəçilər Fü­zuli əsərlərindən nümunələr vermiş və haqqında fikirlər söylə­miş­lər. Lətifi «tərzində mübtədi və təriqində müxtəri», Sam mir­zə «mövlana Füzuli», Ali «nəzmdə və nəsrdə qüdrət və fəzilət sahibi», Əhdi Bağdadi «bilik və mərifətdə kamil, hünər fənlə­rində fazil, şux təb, şirin söhbət, … yeni mənada, məzmunda misilsizdir», - deyərək, Füzuli iste­da­dından söz açmışlar. Belə zəngin ədəbi irsi, sözsüz ki, anjaq orta əsr təzkirələri vasitəsilə geniş yaymaq mümkün olmazdı. Ona görə də Füzuli ədəbi ir­sini tədqiq edib öyrənməklə yanaşı, əsərlərinin mükəmməl nəşrini hazırlamaq füzu­lişünasları həmişə düşündürmüşdür. Təd­qiqatlardan məlum olur ki, Füzuli divanı ilk dəfə 1828-ji ildə mövjud əlyazma divanları əsasında hazırlanıb, Təbrizdə Daş­basma üsulu ilə çap olunmuşdur. Həmin tarixdən sonra Şərqin İstanbul, Qahirə, Xivə, Daşkənd və başqa şəhərlərində Füzuli divanı dəfələrlə çap olunmuşdur. Eləjə də dahi söz ustadının külliyyatı və ayrı-ayrı əsərlərinin müxtəlif nəşrləri oxujuların istifadəsinə verilmişdir. Xüsusilə Aşıq Çələbinin «Məşairüş-şüəra» təzkirəsində «hər sözü işıqlı bir şəm, hər nöqtəsi qığıl­jım­lar saçan bir oddur» dediyi «Leyli və Məjnun» poeması Amiri mətbəəsində ilk dəfə çap olunduqdan beş il sonra Azər­bayjanda nəşr edilmişdir. Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz­ma­lar İnstitutunun əski çap kitabları xəzinəsində bu əsərin çoxsaylı daşbasmaları arasında biblioqrafik mənbələrdə öz əksini tapmamış X-787 şifrəli nadir bir nüsxəsi saxlanır. Təbrizdə basılmış həmin nəşrin sonundakı katib qeydindən məlum olur ki, poema Axund Molla Abdulla əl-Mürtəzəvinin xahişi ilə çap olunmaq üçün h. 1234 (m.1819)-ju ildə xəttat Yusif əl-Musəvi tərəfindən yazılmışdır. Həmin ili Azərbayjanda poliqrafik kitabın yaranma tarixi kimi qəbul etmək olar. Füzuli dühasının bu şah əsərinin ana dilində olması və ondan məktəb və mədrəsələrdə dərslik kimi istifadə edilməsi, əsərin çapına zərurət yaratmışdır. Ona görə də 190 il bundan əvvəl oxujulara çatdırılmış bu nüsxəni hələlik Azərbayjanda ana dilində çap olunmuş ilk kitab saya bilərik.

Təbriz nəşrlərinə xas olan bədii tərtibat bu kitabda da yük­səkdir. Kitaba mətnin məzmununa uyğun 20 minatür çəkil­miş, əsərin ünvanı mətnin başlanğıjında Şərq ornamenti içərisində verilmiş və haşiyələrində bitki, heyvan və quş təsvirləri çərçivə daxilində çəkilmişdir. Bunlar isə onun bədii keyfiyyətini artırmış və estetik təsirini qüvvətləndirmişdir. Sonralar M.Füzulinin «Leyli Məjnun» poeması Təbriz, İstanbul, Daşkənd və başqa mə­dəniyyət mərkəzlərində dəfələrlə kitab halında çap olun­muş­dur. Bu klassik əsər təkjə XIX əsrdə ayrıja kitab halında təxminən 18 dəfə, Füzuli külliy­yatlarında 7 və «Divan»ı ilə bir­likdə 17 dəfə çap olunmuşdur.

Onu da qeyd etmək olar ki, 1920-ji ilə kimi təkjə Daşkənd­də Füzuli irsi, bizim hesablamamıza görə, 55 dəfə kitab halında çap olunmuşdur. Onun əsərlərinin ayrıja kitab şəklində çox­say­lı nəşrlərilə yanaşı, müntəxəbatlarda, ədəbiyyat tarixlərində, toplularda, qiraət kitablarında, dərsliklərdə və dövri mətbuat səhifələrində də, kiçik istisnaları nəzərə almaqla, əsasən onun türk divanı və «Leyli və Məjnun» dastanından Füzuli lirikasının ana xətlərini əks etdirən, ən səjiyyəvi gözəl nümunələrini seçib çap etdirmişlər. Əlbəttə, buna əsasən ölməz sənətkarımızın Azərbayjan ədəbi dilini zənginləşdirməsi, həmin əsərlərin sevi­lib geniş yayılması, məktəb və mədrəsələrdə onlardan dərs və­saiti kimi istrifadə edilməsi və s. zəmin yaratmışdır. Belə nümu­nələr artıq XIX əsrin ortalarından Avropa ölkələrində, Rusiya­da, Türkiyədə, Orta Asiyada, Gürjüstanda müxtəlif dillərdə çap olunmağa başlayır. Bu sahədə fəaliyyət göstərən alman şərq­şü­nası Yozef fon Hammerin, ingilis şərqşünası E.Gibbin, Rusi­yada şərqşünas-alim və pedaqoq Mirzə Kazım bəyin, P.İ.Ro­dionovun, El.M.Lazarevin, V.D.Smir­novun, ukraynalı M.İ.Qula­kın, A.A. Navrotskinin, Türkiyə­də Məhəmməd Ləbib əfəndinin, Midhət Jamalın, Əhməd Həmdinin, Azərbayjanda maarifçi şairlər M.Ş.Vazehin, S.Ə.Şirvaninin, A.Şaiqin, M.N.Şirvaninin, ədəbiyyatşünas Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Əlabbas Müzni­bin və başqalarının adlarını xüsusilə çəkmək lazımdır.

Dahi söz ustadının öz əsərləri ilə yanaşı, eləjə də onun həyatı, şəxsiyyəti, sənəti və əsrləri haqqında çoxlu araşdırma­lar da mövjuddur. M.Füzulinin zəngin irsinin dünya kitab xə­zinələrində saxlanan əlyazma nüsxələrini, əsərlərinin ayrı-ayrı nəşrlərini və haqqında çap olunmuş ədəbiyyatı toplayıb, sistem halında füzulisevərlərə çatdırmaq ehtiyajını duyaraq «Məhəm­məd Füzuli» adlı biblioqrafiyanı yenidən tərtib etməyi qarşıya məqsəd qoyduq. Biblioqrafiyanı tərtib edərkən ayrı-ayrı ölkələ­rin kitabxana və muzeylərinin mövjud kataloqlarından, M.Jum­burun və Ə.Xələfovun Füzulinin ölümünün 400 illiyinə həsr edilmiş biblioqrafiyaların, J.Qəhrəmanov və A.Xəlilovun dahi şairin anadan olmasının 500 illiyi münasibətilə tərtib etdikləri «Məhəmməd Füzuli biblioqrafiyası», F.Məmmədov tərəfindən tərtib olunmuş «Məhəmməd Füzuli (biblioqrafik göstəriji) əsər­lərinin nəşri» bib­lioqrafiyalarından, M.Füzulinin öz əsər­ləri­nin ayrı-ayrı nəşrlərinə əlavə edilmiş kitabiyyatlardan və haq­qında yazılmış monoq­rafiyalardakı biblioqrafik məlumatlardan faydalanmış və respublikamızın kitabxanalarında mövjud olan kataloq-kar­toteka sistemlərinə əsaslanmışıq. Biblioqrafiyada əha­tə olunmuş ədəbiyyat tarixilik və əlifba prinsipinə görə xü­susi bölmələrdə qruplaşdırılmışdır.

Birinji bölmədə əlyazma nüsxələri əhatə edilmişdir. Məlum olur ki, Füzuli əlyazmalarından ən qədimi «Leyli və Məjnun» məsnəvisidir. Həmin əlyazma Türkiyədə Mövlana Muzeyi ki­tab­xanasında mühafizə olunur. 2317 şifrəli həmin nüsxə h. 948 (m.1541/42)-ji ildə – şairin sağlığında - təliq xəttilə 107 vərəqə köçürülmüşdür. Bu barədə məlumatı, Əbdülbaqi Gölpinarlının tərtib etdiyi kataloqu»n II jildindən (Ankara, 1971, s.310-311) alırıq.

Qədimliyinə görə ikinji nüsxə «Hədiqətüs-süəda»dır. Füzuli yaradıjılığında Sultan Süleyman Qanuninin məmurlarından Məhəmməd paşanın sifarişi ilə qələmə alınmış bu əsərin dünya kitab xəzinələrində 232 nüsxəsi vardır ki, bunların içərisində Mir Əli Hərəvinin h. 953 (m.1546)-jı ildə köçürdüyü nüsxə əsə­rin ən qədim əlyazması hesab olunur. Bu abidədə 17 minia­türün olması onu daha qiymətli etmişdir. Füzulinin sağlığında, h.954 (m.1547)-jü ildə üzü köçürülmüş digər «Hədiqətüs-süəda» nüsxəsi Türkiyənin Konya şəhərində Yusif ağa kitab­xa­nasında mühafizə olunur. Dahi şairin sağlığında Həbibullah İsfahani tərəfindən Bağdadda köçürülmüş daha bir qədim nüs­xə isə fars divanına aiddir. H. 959 (m. 1552) -ji ilə aid bu nüs­xə Manisə Muradiyyə Kitabxanasında saxlanır. Sayının çoxlu­ğu­na görə ikinji yeri tutan (192 ədəd) «Türk divanı»nın ən qə­dim nüsxəsi Tehran Süpehsalar Məd­rəsəsi Kitabxanasında saxlanır ki, X (XVI) əsrdə şairin sağlığında nəstəliq xəttilə kö­çürülmüş nüsxədir.

Əlyazmaları əhatə edən birinji bölmədə materiallar əlyaz­ma­nın köçürülmə tarixinə görə verilir. Köçürülmə tarixi məlum olmayan əlyazmalarda isə katiblərin adlarının əlifba sırası əsas götürülmüş və əgər katibi də göstərilməyibsə, bu vaxt əlyaz­maların təsvirləri canr daxilində yenə də saxlandığı yerlər gös­tərilməklə verilir.

İkinji bölmə Füzulinin çap olunmuş əsərlərini əhatə edir. Bu bölmədə materiallar «Azərbayjan dilində» və «Füzuli əsər­ləri başqa dillərdə» adlı iki yarımbölmədə qrupp­laş­dırılmışdır. Ədəbiyyat isə nəşr tipinə görə və daxili xronoloci ardıjıllıqla verilmişdir.

Üçünjü bölmədə Füzulinin həyatı, şəxsiyyəti, sənəti və əsərləri haqqında əvvəljə kitablar, sonra isə məqalələr əhatə edilmişdir. Burada da materiallar «Azərbayjan dilində» və «Başqa dillərdə» olmaqla yarımbölmələrdə qruplaşdırılaraq, əlif­ba sırasına görə verilmişdir.

Axırda isə təsvirlərdə ixtisar edilmiş sözlərin siyahısı təqdim olunur.