Sadiq bəY ƏFŞar şEİRLƏr baki 2010
Yüklə 396,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (TRANSFONELİTERASİYA VƏ FOTOFAKSİMİLE) 2 BAKI – NURLAN – 2010
- PAŞA KƏRIMOV
- NƏZAKƏT ARIF QIZI Sadiq bəy Əfşar. Şeirləri (Transfoneliterasiya və fotofaksimile). Bakı: Nurlan, 2010, 71+15 s.
|
SADİQ BƏY ƏFŞAR ŞEİRLƏR BAKI - 2010 1 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI MƏHƏMMƏD FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU SADİQ BƏY ƏFŞAR ŞEİRLƏR (TRANSFONELİTERASİYA VƏ FOTOFAKSİMİLE) 2 BAKI – NURLAN – 2010 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu elmi şurasının 2 dekabr 2009-cu il tarixli 11 №-li iclasının qərarı ilə nəşr edilir. Nəşrə hazırlayan: PAŞA KƏRIMOV,
Redaktoru: ARIF RAMAZANOV Kompyuter icraçısı: NƏZAKƏT ARIF QIZI
3 SADİQ BƏY ƏFŞAR VƏ ONUN TÜRKDİLLİ LİRİKASI XVI əsrin ikinci yarısı – XVII əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış Sadiq bəy Əfşar dövrünün hərtərəfli istedada malik zəngin bilikli ziyalısı, görkəmli alim, şair və rəssam kimi mədəniyyət tariximizə düşmüşdür. Müxtəlif mənbələrdə adı Sadiq bəy Sadiqi və Sadiqi Kitabdar kimi də qeyd edilən şair əslən I Şah İsmayıl hakimiyyətə gəldiyi zaman Şamdan öz arzusu ilə ona qoşulmağa gələn Xudabəndəlü adlı türk-oğuz elinə mənsubdur. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Xudabəndəlü, Bəydili və İnallu obaları birlikdə Şamlu boyunu təşkil etmişlər (9,s.21). Sadiq bəy külliyyatının əvvəllərində özünün mənşəyi
haqqında yazır: «Mən həqir Xudabəndəlü adı ilə məşhurlaşmış və tanınmış türk tayfasındanam. Onlar ədalətli şahın ölkə tutmağa və dünyanı almağa başladığı ilk günlərdə tabelik bildirmək və yardım etmək üçün Şam diyarından aləmin sığındığı dərgaha üz qoymuşlar» (9,s.20). Türkcə qitəsində şairin özünü «şamlu fəqiri» (3,s.917) adlandırması bir daha Xudabəntəlü elinin Şamlu boyunun tərkibinə daxil olduğunu sübut edir. Müxtəlif mənbələrə istinad edən tədqiqatçılar 77 il ömür sürmüş şairin h.940-cı (m.1533) ildə Təbrizin Vercü (Vərci) məhəlləsində anadan olub, h.1017-ci (m.1609- 1610) ildə İsfahanda vəfat etdiyini təsdiq edirlər. 20 yaşında atasını itirən şair dərvişlərə qoşularaq dünyanın müxtəlif yerlərinə səyahət etmiş, Təbriz,
4 Qəzvin və İsfahandan başqa Yəzd, Gilan, Lahican, Əbərkuh, Astarabad, Həmədan, Bağdad, Ətəbat (Nəcəf və Kərbəla) və Hələbdə olmuş, macəralı bir gənclik həyatı yaşamışdır. Qızılbaş sərkərdələrindən olan Əmir xan Mosullu Sadiq bəyi öz yanına dəvət edərək onun sərgərdan həyatına son qoymuşdur. Bundan sonra S.Əfşar öz biliyini artırmış, müxtəlif sahələrdə ciddi çalışmağa başlamışdır. Əmir xan Mosulludan sonra Sadiqi bir müddət İsgəndər xan və Bədir xan Əfşarın yanında xidmətdə olur. Gənc yaşlarından gərgin əməyi, zəhməti, istedadı sayəsində elmin, sənətin bir sıra növlərini mükəmməl öyrənən Sadiqinin şöhrəti qısa müddətdə bütün ölkəyə yayılır. Sadiq bəyin müasiri olan Qazi Əhməd Qumi xəttatlar və rəssamlar haqqında risaləsində onun istedadı barədə yazır: «Rəssamlıq sənətində onun tayı-bərabəri yoxdur, indi ona şahın kitabdarı vəzifəsi tapşırılmışdır. Yaxşı şeirlər yazır, onun çoxlu qəsidə, qitə, qəzəl və rübaisi vardır. Təsviri sənətdə öz fırçasının ecazkar gücü ilə insanı heyran edir. Cəsurluqda dövrünün igidlərindən heç də geri qalmır»
(6,s.16). Məhəmməd
Tahir Nəsrabadi təzkirəsində Sadiq bəyin cəsur və mərd bir insan olduğunu göstərir, rəsm əsərlərinin şöhrətinin Hindistana gedib çatdığını bildirir» (12,s.56). Sadiqinin tərcümeyi-halındakı ən əlamətdar hadisələrdən biri müxtəlif sahələrdə, o cümlədən, rəssamlıq və xəttatlıqda istedadı nəzərə alınaraq onun saray kitabxanasına rəhbər təyin edilməsidir. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Məhəmmədəli Tərbiyət Sadiq bəyin II Şah İsmayıl zamanında (1576-1577) kitabxanaya işə götürüldüyünü, I Şah Abbas dövründə (1587-1629) isə kitabxanaya başçılıq etdiyini göstərmişdir (13, s.280). Şairin imzasının bəzi mənbələrdə Sadiqi-Kitabdar kimi verilməsi də elə onun bu işi ilə bağlıdır. Sənətşünaslıq
5 doktoru Adil Qazıyev Sadiqinin artıq Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyəti dövründə (1578-1587) həmin kitabxanaya başçılıq etdiyini
təsdiq edir
(1,s.3). Mənbələrin göstərdiyinə görə, Sadiq bəy cəmiyyətdə və sarayda elə böyük nüfuz sahibi olmuşdur ki, bəzi səbəblərə görə saray kitabdarlığından uzaqlaşdırıldıqdan sonra da ömrünün sonuna qədər bu vəzifənin təqaüdünü almışdır. Özündən sonra zəngin bir irs qoyan S.Əfşarın əsərləri külliyyatında toplanmışdır. Şairin külliyatının əlyazmasının Təbriz Dövlət Kitabxanasında saxlanan nüsxəsinə daxil olan əsərlər sonradan yazılaraq əlavə edilmiş mündəricatda aşağıdakı şəkildə təqdim edilir: 1) Qəsidələr («Zübdətül-kəlam»); 2) Qəzəllər; 3) Müxtləif şeirlər; 4) Şairlər təzkirəsi («Məcməül-xəvas»); 5) Rübailər; 6) Məqalə və mənzum hekayətlər; 7) Şairlər adına deyilmiş müəmmalar; 8) «Fəthnamə» məsnəvisi; 9) Şairlər təzkirəsinin ardı; 10) Türk dilində yazılmış qəsidə və qəzəllər; 11) Feyzi şeirləri haqqında risalə; 12) «Qanunüs-süvər» - rəssamlıq haqqında risalə; 13) «Həzziyyat» risaləsi; 14) mərsiyə və tərkibbənd; 15) Tərkibbənd-əlifba sırası ilə; 16) Tərcibənd; 17) Heydərinin həcvi; 18) Münşəat-türk və fars dillərində; 19) Fələkdən şikayət və Məhəmməd bəy Məzaqinin həcvi; 20) Müxtəlif həcvlər (2, s.8-9). Sadiqinin ən çox diqqəti cəlb edən əsərlərindən olan «Məcməül-xəvas» təzkirəsi ədəbiyyat, elm və ədəbi fikir tariximizin öyrənilməsində mühüm rol oynamışdır. Təzkirə təxminən h.1007-1008-ci (m.1597-1598) illərdə yazılmışdır. Əsər Osmanlı torpaqlarından tutmuş bugünkü İran, Azərbaycan, Orta Asiya, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistana qədər böyük bir ərazinin konkret bir zaman çərçivəsində (I Şah İsmayıl dövründən müəllifin həyatda olduğu günlərədək) ədəbi və ictimai-
6 siyasi mühitini əks etdirir. Şairin özünün qeyd etdiyi kimi, bu əsər
müəllifin uzun
müddətli səyahətlərinin, müşahidələrinin, topladığı zəngin məlumatların məhsuludur. O, səyahət etdiyi ölkələrdə dövrünün məşhur şair və digər sənət adamları ilə görüşmüş, onlarla söhbətlər etmiş, təzkirəsini də bu məlumatlar əsasında yazmışdır. Sadiq bəy «Məcməül-xəvas»ın müqəddiməsində özünə
nümunə götürdüyü Əbdürrəhman Caminin «Baharistan», Əlişir Nəvainin «Məcalisün-nəfais», Dövlətşah Səmərqəndinin «Təzkirətüş-şüəra» və Sam Mirzənin «Töhfeyi-Sami» təzkirələrinin adlarını çəkmiş (2,s.13), bu silsilədən olan öz təzkirəsini yaratmışdır. Bu əsərilə Sadiqi dövrünün «xoştəb», «şirinkəlam» şairlərini tanıtmış, onların irsinin öyrənilməsinə maraq oyatmışdır. Sadiq bəy adları sadalanan təzkirələrdən ən çox Nəvainin «Məcalisün- nəfais»inə maraq göstərmiş, ona müvafiq olaraq əsərini səkkiz bölməyə ayırmışdır. Təzkirənin ən önəmli cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, Azərbaycan, Osmanlı, cığatay türkcəsini gözəl bilən müəllif bu üç türk xalqının ədəbiyyatını, görkəmli şair və ədiblərini bir topluda birləşdirərək oxuculara, tədqiqatçılara təqdim etmiş, onlar haqqında əvəzsiz məlumatlar vermişdir. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Turxan Gəncəyinin dediyi kimi, «Sadiqi bu əsərdə siyasi hüdudları və sülalələr arasındakı ixtilafları bir tərəfə ataraq türk dli və ədəbiyyatını bir bütün halında götürmüş və türk dilinin üç ədəbi şivəsinin şairlərini tanıdaraq əsərlərindən örnəklər vermişdir. Bu təzkirə onun Nəvainin əsərlərini yaxından bildiyini və dövrünün türk şairlərini şivə fərqi gözləmədən tədqiq etdiyini və bu üç şivəni də mükəmməl bildiyini göstərir» (5,s.20). 7 Məhəmmədəli Tərbiyət göstərir ki, təzkirə Səfəvilər dövründə yaşamış 480 şair və ədibi əhatə edir (13, s.281).
Müqəddimə, 8 məcmə və xatimədən ibarət bu təzkirənin tədqiqatçıları göstərirlər ki, əsər Nəvainin üslubuna və təzkirəçilik ənənəsinə uyğun bir şəkildə yaradılsa da, öz orijinallığı və elmi-bədii dəyəri ilə bu janrda yazılmış orta əsr təzkirələri içərisində xüsusi bir mövqeyə malikdir. Təzkirəni oxuduqca görürük ki, Sadiq bəy üçün təqdim etdiyi şairin şəxsi insani keyfiyyətləri çox böyük önəm daşıyır. Sadiqini diqqətimizi cəlb edən elmi əsərlərindən biri də rəssamlığın praktiki, nəzəri məsələlərinə həsr olunmuş «Qanunüs-süvər» («Təsvirlər qanunu») adlı 204 beytdən ibarət mənzum risaləsidir. Tədqiqatçıların nadir əsər kimi dəyərləndirdikləri bu risalədə müəllif rəssamlara özünə qarşı tələbkar olmağı, rəssamlıq materiallarını, təsvir etdiyi obyekti mükəmməl bilməyi məsləhət görür. Sadiqi sənətkarda istedadı, fərdiliyi, rəsm əsərlərində bitkinliyi yüksək dəyərləndirdiyini bildirir, o dövrün rəssamlarına işlətdikləri bədii-texniki material barədə texnoloji təlimat verir. 17 qısa bölmədən ibarət
olan bu əsərdə təsviri sənətin
müxtəlif məsələlərinə dair konkret məsləhət və təlimatlar verilmişdir. Risaləni orta əsrlər rəssamlarının yaradıcılıq metodunu öyrənmək baxımından yüksək qiymətləndirən A.Qazıyev yazır: «Əlbəttə, bu əsər müasir mənada tam metololoji vəsait olmayıb,
orta əsr
incəsənətinin yaradıcılıq üsulları və əsas ləvazimatı haqqında müəllifin öz zəngin təcrübəsi əsasında tərtib etdiyi faydalı nəsihətlər, göstərişlər məcmuəsidir. Risalənin verdiyi məlumatdan bir daha aydın olur ki, orta əsr rəssam və nəqqaşları öz yaradıcılıq metodlarında o dövrə xas olan metafizik dünyagörüşündən doğan dəyişilməz bədii
8 üsullara və «qanunlara», sabit ehkamlara əsaslanmışlar. Bununla belə, onlar təbiətin rəngarəngliyini, onun təkrarolunmaz müxtəlif fakt və hadisələrini mümkün qədər (şərti üsullarla da olsa) doğru əks etdirməyə maraq göstərmişlər» (1, s.4-5). Sadiqiyə görə, rəssam təbiətə qarşı həssas, diqqətli olmalı, ondan öyrənməlidir: «Əgər muradın surətgərlik olarsa, ustadın təbiət olmalıdır» (1,s.19). Sadiq bəyin zəngin ədəbi irsində nəsihətnamələri və mənzum hekayələri, məktubları və «Risaleyi-həzziyat» adlı insanların mənəvi aləminə, məhəbbət, dostluq münasibətlərinə, gənclərdə bədii
zövqün inkişaf
etdirilməsinə həsr edilmiş əsəri diqqəti cəlb edir. S.Əfşarın poetik yaradıcılığı zəngin, rəngarəngdir. O, fars və türk dillərində qəzəl, qəsidə, qitə, rübai, müxəmməs, tərcibənd, tərkibbənd, məsnəvi, müəmma janrlarında gözəl
şeirlər müəllifidir. Tədqiqatçı M.Muradovanın hesablamalarına görə
onun 587
qəzəlindən 40-i türkcədir (9,s.67). Şairin farsdilli poetik yaradıcılığında Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərindən və onun
apardığı müharibələrdən bəhs edən
«Fəthnameyi-Abbas-namdar» adlı 2500 beytdən ibarət poeması mühüm yer tutur. Müəllif müxtəlif tarixi hadisələri, döyüşləri yüksək bədii formada, təşbih və istiarələrin köməyi ilə təsvir edir, Şah Abbasın müxtəlif müharibələrdən, ən çətin vəziyyətlərdən qalib çıxan qəhrəman
obrazını yaradır. Əsəri oxuduqca bu qəhrəmanlıq dastanının yazarının yersiz müharibələrə, qan tökülməsinə qarşı çıxdığını görürük. Sadiq bəy Əfşarın türkcə yazdığı əsərləri içində «Məcməül-xəvas» təzkirəsini, külliyyatına daxil edilmiş şeirlərini və məktublarını (18 məktublarından 14-ü ana dilindədir) göstərə bilərik. Şairin türkcə şeirləri onun Təbriz
Dövlət Kitabxanasında saxlanan əlyazma
9 külliyatının 888-917-ci səhifələrini əhatə edir. Bundan başqa, Sadiqinin təzkirəsinə daxil etdiyi, məktublarında rast gəldiyimiz bəzi türkcə şeirlərinin də olduğunu qeyd etməliyik. Müxtəlif tədqiqat əsərlərində Sadiq bəyin türkcə şeirlərindən müəyyən nümunələr verilsə də, bu əsərlər bütöv halda çap edilməmiş, buna görə də şairin anadilli lirikasının ətraflı araşdırılması mümkün olmamışdır. Sadiqinin türkcə şeirlərinin surətini Təbriz Dövlət Kitabxanasından əldə edərək çap etdirməyimizin əsas səbəbi də bu boşluğu doldurmaqdan ibarət olmuşdur. Hələ sağlığında dövrünün görkəmli şairi və alimi kimi tanınan S.Əfşar klassik Şərq ədəbiyyatını, poetikasını gözəl bilmiş, sələflərinin yaradıcılığının ən dəyərli cəhətlərindən təsirlənmişdir. Sadiq
bəy böyük
Azərbaycan sənətkarlarından ən çox Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi və Füzulinin, fars şairlərindən Firdovsi, Ənvəri, Kəmaləddin İsfahani, Zəhir Faryabi, Sədi və Hafizin əsərlərindən bəhrələnibdir. Ana dilində yazdığı şeirlərdən şair türkdilli ədəbiyyatın iki dahisini – Nəvai və Füzulini özünə üstad seçmişdir. Ümumiyyətlə, XVI əsrin ikinci yarısında- XVII əsrdə türkdilli şeirimizin, demək olar ki, bütün nümayəndələri yaradıcılıqları boyu ən dəyərli örnək kimi bu iki sənətkarın poeziyasına üz tutmuşlar. T.Gəncəyinin dediyi kimi, Sadiq bəy türk dilinin üç ədəbi dilini
(Azərbaycan, Osmanlı və Cığatay) mükəmməl bilmiş və türkcə şeirlərini də bu şivələrdə yazmışdır. Şairin 1971-ci ildə şairin 12 qəzəlini oxuculara təqdim edən alim bunlardan 8-nin Şərqi türkcədə, cığataycada yazıldığını xüsusilə qeyd edir (5,s.21). Sadiqinin türkcə şeirlərindən danışarkən onların müxtəlif türk şivələrində yazıldığını əlbəttə ki, nəzərə almaq lazımdır.
10 S.Əfşarın 478 beytdən ibarət türkcə şeirlər toplusuna 5 qəsidə, 40 qəzəl, 1 saqinamə, Şah Abbasa müraciətən məsnəvi formasında yazılmış 1 şeir, 1 tərkibbənd və 1 qitə daxil
edilibdir. Bu şeirlər
əlifba sırası
ilə düzülməmişdir. Buradakı qəsidərdən birincisində şair obrazlı şəkildə, alleqoriyadan istifadə etməklə havaların soyumasını, qışın gəlməsi ilə təbiətdə baş verən dəyişiklikləri təsvir edir. Məlum olduğu kimi, klassik ədəbiyyatda işlənən bədii vasitələrdən biri də təşxis sənətidir. Təbiət hadisələrini şəxsi xüsusiyyətlərlə təsvir etmək, onları canlı insan kimi təsəvvür etmək həmin vasitə ilə gerçəkləşir ki, bu da Avropa poetik sistemindəki personifikasiya kateqoriyasına uyğun gəlir (7,s.32). Sadiqi bu qəsidəsində təbiəti təsvir edərkən daha çox təşxis sənətinə müraciət etmişdir. Ümumiyyətlə, təbiət vurğunu olan şair ilin bütün fəsillərini böyük məhəbbətlə qələmə almış, canlı bədii lövhələr yaratmışdır. Qəsidədə ilin elə bir vaxtı təsvir edilir ki, havaların tarazlığı pozulmuş, al-əlvan təbiətdən cəmi bir neçə rəng qalmışdır. Gülün çöhrəsini görə bilməyən bülbül artıq susmaqdadır, çəmən məclisində nə bir yarpaq, nə quşların nəvası qalmışdır. Şair çayın suyunun donmasını soyuğun möcüzəsi ilə əjdəhanın donmasına bənzədir: Yeritməz oldu çəmən içrə cuybar suyun, Daş oldu möcüzi-sərma ilə bu əjdaha (3,s.888). Soyuq elə işlər görmüşdür ki, indi artıq bənövşə ilə reyhan arasında fərq yoxdur: Dəmi-təsərrüfi sərma ilə yox onlarda Bu gün bənəfşəvü reyan təfavüti əsla (3,s.889). Şaxtadan qulaqların göyərməsini şair müəllim – qışın soyuq silləsi ilə insanların peysərinə vurması kimi mənalandırır: Kəbud etdi binaquşi müəllimi-dey,
11 Ona tapançeyi-bərd ilə bəs ki, urdu qəfa (3,s.889). Gül üzünü qibləgahından – gülşəndən çevirmişdir ki, bu da müsəlmanın ona verilən əziyyətlərdən sonra dinini dəyişməsinə bənzədilir: Ç avurdu gül yüzünü qibləgahi-gülşəndən, Cəfadən olsa müsəlman əcəbmidir tərsa (3,s.888). Qışın soyuğu hər şeyi dəyişdirmişdir. Nə əvvəlki gülşən, nə də çəmənlik var. Təbiət yeni heç nə yaratmır. Şair təbiətin qış vaxtındakı qısırlığını poetik surətdə şərh edərkən qədim Şərq inanışlarına işarə edərək təlmih bədii ifadə vasitəsindən məharətlə istifadə edir: Kəsildi rəsmi-təvəllüdləri kim, etməzlər, Müvasibət həvəsin ümmətat ilən aba (3,s.888). Təsəvvürlərə görə, təbiətin məvalidi-səlasəsi (üç övladı) – cəmadat (cansız əşyalar), nəbatat (bitkilər) və heyvanat abayi-ülvi-səmadakı atalar (səma cismləri) ilə ümməhaiti-selfinin – yerdəki anaların (dörd ünsür: su, od, torpaq, yel) müvasilətindən, birləşməsindən yaranır. Qışda səmadakı atalarla yerdəki anaların birləşməyə həvəsləri olmadığından təbiətdə yeni bir şey yaranmır. 43 beytlik bu şeiri ədəbiyyatımızda qışın təsvirinə həsr olunmuş ən uğurlu şitaiyyə qəsidələrindən hesab etmək olar. Əsər Sadiqinin həyatı diqqətlə müşahidə etmək, yüksək bədiiliklə oxucuya çatdırmaq istedadına malik olduğunu sübut edir. İkinci qəsidə Həsrəti-Əlinini mədhinə həsr edilibdir. Üçüncü qəsidə şairin qürbətdə olduğu zaman yazdığı şərhi-haldır. Məlum olduğu kimi, Sadiq bəy uzun müddət səyahətlər etmiş, vətənindən kənarda yaşamışdır. O, bu şeirdə qürbətdə olmasının səbəbini izah edir. «Əgər qürbətdə, zarəm, izzətim yox, ariyəm qəmdən»
(3,s.891)-deyən şeir vətənimdən kənarda tanınmasa da, izzəti, hörməti olmasa da, qəmdən azad olduğunu söyləyir. S.Əfşar
istedadının yetərincə 12 dəyərləndirilməməsindən, cəmiyyətdə əsl qiymətini almamasından narazıdır. O, vətənindən kənarda yaşamasını cəmiyyətdən narazılığının ifadəsi, bir etiraz aksiyası kimi təqdim edir. Sadiqiyə görə, əgər bu zəmanədə istedadını dəyərləndirəcək bir adam olsaydı, dövran onu dünyaya gətirməzdi. O, bu dünyaya qiymətini almamaq üçün gəlmişdir: Bu istedad ilə dövran bəni eylərmidi mövcud, Əgər bilsəydi bu canbin cəhanda var xiridarı. Bəni xar etmək üçün qürbü vəsli qeyrə tapşırdı, Ç əmən içrə, bəli, bihudə dehqan bəkləməz xarı. Məni-üftadəni, ey dəhri-dun, hər dəm basıb keçmə, Qəribin gərçi derlər pəst olur hər yerdə divarı. Səzavari-məhəbbətdir ədu bəzmi-fəraqətdə, Mənimi gördün, ey çərxi-fələk, möhnət səzavarı? (3,s.891). Şair çərxi-fələyə üz tutaraq deyir ki, bəzmi-fəraqətdə- ayrılıq məclisində düşmən də məhəbbətə layiqdir. Sən möhnətə mənimi layiq gördün, Yəni, fələyin ona düşmən olduğunu Sadiqi yaxşı bilir. Sadiq bəy Əfşar bir sıra əsərlərində, o cümlədən, «Məcməül-xəvas» təzkirəsində dövrünün hökmdarlarına, nüfuzlu şəxslərinə mədhiyyə yazmağa qarşı çıxdığını bildirmişdir. O, təzkirəsində heç bir hökmdara mədh yazmamış
Mövlana Zəmirini
buna görə
yüksək dəyərləndirdiyini bildirərək yazır: «Yüz min beyt şeiri var. Hökmdarların mədhinə bir beyt də yazmayıb. Himmətin ucalığına bu özü bir sübutdur» (2, s.165). Bu dediklərinə baxmayaraq, Sadiqi də klassik Şərq poeziyasının ənənəlirini davam etdirərək yaşadığı 13 dövrün hökmdarı I Şah Abbasa bir sıra mədhiyyələr yazmışdır. Şair küliyyatındakı türkcə qəsidələrindən dördüncüsünü mürşidi-kamil, dinin dayağı adlandırdığı Şah Abbasın mədhinə həsr edibdir. Şeirdə şahın ədaləti, mərhəməti, din düşmənlərinə qarşı mübarizə aparması xüsusilə nəzərə çarpdırılmışdır. Onun ədaləti o qədər böyükdür ki, sitəmkar çərxi belə özünə tabe edə bilər, din düşmənlərinə qarşı elə mübarizə aparmışdır ki, ölkədə küfrün əsər-əlaməti qalmamışdır: Yetişdi ol yerə ədlin ki, rəsmi-istiqamətdə, Özinə tabe eylər istəsə çərxi-sitəmkarı. Cəhanda küfr zülmün sən yox etdin, varmış derlər, Sənin dövründə möhkəm küfri-islamın yox dəvvarı (3,s.892). Beşinci qəsidəsində şair təbiətin gözəlliklərindən danışaraq, bütün bunlara görə Yaradana dua edir. Sadiqinin türkcə şeirlər toplusuna daxil edilmiş qəzəllər onun lirik yaradıcılığının tədqiqi baxımından böyük önəm daşıyır. Məhəbbət mövzusu, dostluğun tərənnümü, insan taleyi ilə bağlı düşüncələr, təbiət mənzərələrinin təsviri bu şeirlərdə ilk diqqəti cəlb edən cəhətləndəndir. Lirik şeirlərində məhəbbəti insanın ən ülvi duyğusu, onun mənəvi yüksəlişinin səbəbi olan qüvvə kimi tərənnüm edən şair eşqi yolunda hər cür cəfalara hazır olan aşıq obrazı yaradır. Özünü «mehrü vəfa təkyəsinin babası» (3,s.905)-adlandıran Sadiq bəy çəkdiyi əziyyətlərdən bezib yolundan dönmək fikrində deyil, çünki əvvəldən könlünü qəmzəsi ilə qanını içən məşuqəyə verdiyini bilirdi: Sadiqi, gər yürəgü qanın içər, ah etmə, Könlüni vermiş idün qəmzeyi-xunxarəsinə (3,s.902). Eşq insanın canına düşmüş od, ildırımdır, aşiqin zəif canını bəla tələsinə salan qüvvədir: 14 Yenə nə bərq idi kim, yıxdı səbr bünyadın, Gətirdi rəxneyi-qəm mülki-xanımanımğa. Yenə nə şövq idi kim, kəsdi rişteyi-canım, Buraxdı dami-bəla cismi-natəvanımğa (3,s.897). Vüsal dəmlərində isə aşiqin həyatı büsbütün dəyişir, onun payız çağını yaşayan bostanına bahar gəlir: Yenə nə gülbüni-vəsl idi kim, şüküftə bolub, Bahara verdi xəzan bərli bustanımğa (3,s.897). Sadiqinin lirik qəhrəmanı eşqi yolundakı fədakarlığı ilə fəxr edir, özünü klassik Şərq ədəbiyyatının aşiq obrazları ilə müqayisə edir. Şairə görə Məcnunla Fərhad eşqin tüstüsünü götürüb, dövrlərini sürüb getmişlər. İndi onun növbəsidir və eşqin oduna dözmək də onun bəxtinə düşmüşdür: Gərçi eşqin tüstüsün Fərhadü Məcnun çaldılar, Şimdi eşq olub olardin bizgə verdi növbəti (3,s.900). Fədakar aşiq çox ah çəkməkdən ona görə qorxur ki, onun ahının odu digər aşiqləri də yandıra bilər: Rəhm qıl həmdərdlərə, ey Sadiqi, çox çəkmə ah, Köyməsün Məcnunüvü yandırmasun Fərhadı ot (3,s.904). Ç əkdiyi cəfa dolu həyat aşiqin keçirdiyi normal haldır, o bu əzablı vəziyyətində dözümlüdür, hətta məhəbbət əzablarını öz dərdlərinin ən böyük məlhəmi hesab edir. Cisminin büsbütün hicran oduna yanmasında da aşiq bir fayda görür: belə olarsa, o vüsal cənnətinə saf və pak gedə bilər: Yakarsa hicr odu aludə cismimi, nə ziyan Ki, vəsl uçmağına safü pak olub gedərin (3,s.908). Yarından ayrı olduğu məqamlarda şair onun xəyalı ilə yaşayır. Sadiqi bu fikri poetik şəkildə ifadə etmək üçün maraqlı obraz yaratmışdır: İsa göylərə çəkilib günəşin
15 qoynuna girdiyi kimi, ay üzlü sevgilisi onun könülünün qoynuna girir: Könlümün hər dəm girər ol mahsuma qoynuna, Yeridür gər girsə xurşidin Məsiha qoynuna (3,s.906). Mücərrəd və konkret anlayışlar məharətlə bir araya gətirilmişdir. İnsanın qəlbi, könlü konkret bir anlayışdır. Təxəyyülü zəngin olan şair ona insana məxsus bədən üzvü «bəxş» etməklə istiarə poetik fiqurundan istifadə etmişdir. Sevgilisindən ayrı onun xəyalı ilə yaşayan aşiqin könlünün
qoynuna yarının
girməsi şairin
diqqətəlayiq poetik tapıntılarındandır. Qəzəlin digər beytləri də maraqlı obrazlarla yadda qalır: Sinəmi hal eyləyüb ol ay xəyalın bəklərin, Öylə kim, bəkləşdirür xaçını tərsa qoynuna… Cövhəri-əşkim cəhanı tutdu, övladur bu kim, Qoymaya şimdən geri lölöni dərya qoynuna. Qeyr əgər əhval ilə bəzmi-vüsala yol tapar, Sadiqi alır xəyali-yarı tənha qoynuna (3,s.906). Sevgilisinin xəyalı aşiq üçün xaçpərəstin sinəsindəki xaç qədər əzizdir. Onun gözlərindən göz yaşları – gövhərlər axıb bütün dünyanı tutmuşdur, neçə ki, dəniz incini yetişdirib, özündən kənar edə və bir də geri qayıtmağa qoymaya. Məqtə beytində şair birinci beytdəki fikrini oxucusuna daha aydın çatdırır: Könlünün qoynuna aldığı yarın özü deyil, xəyalıdır. Başqaları gerçək vüsala yetdikləri halda şair sevgilisinin xəyalı ilə kifayətlənməli olur. Eşqdən saralmış çöhrəsinə bahar yağışı-göz yaşları yağan şair bu vəziyyətdə bir ziddiyət, qəribəlik görür, buna görə də eşq aləmini «qərib aləm» adlandırır: Qərib aləm imiş eşq, Sadiqi kim irür,
16 Xəzani çöhrə bilə əbri-novbahar gözüm (23, s.907). «Vida» rədifli qəzəlində şair yarından ayrılan aşiqin kədərini səmimi bir dillə ifadə etmişdir. Gözəlin ona vida etməsi xəstə
bədənindən ruhunun
ayrılaraq vidalaşmasına bənzədilmişdir. Sevgilisi hara getsə, aşiqin həsrət göz yaşları onun ardınca axacaqdır, göz yaşları yarının ayağının altındakı torpağı heç bir zaman tərk etməyəcəkdir: Qıldı həngami-səfər sərvi-xuramanım vida, Vəqtidür qılsa təni-dilxəstəni canım vida… Barsa hər yanğə barur ardınca əşki-həsrətim, Eyləməz ol xaki-padən çeşmi-giryanım vida (3,s.908). «Gedərin» rədifli qəzəli də Sadiqinin hicran qəminin ağrı-acılarına həsr etdiyi səmimi və təsirli şeirlərindən biridir:
Qəmi-fəraqın ilə dərdnak olub gedərin, Nə dərdnak ki, qəmdin həlak olub gedərin. Nə dövri-xasdır, ey Sadiqi, bu kim, məni-məst, Gəlüb təmani-hünər, eybnak olub gedərin (3,s.908). Bu şeirdə şair yaşadığı dövrdən narazılığını da açıq- aşkar bildirmişdir: bu necə zamandır ki, dünyaya istedadlı, hünərli gələn adam ömrünün sonunda bu dünyadan günahkar, eybli vəziyyətdə tərk etməlidir? Ümumiyyətlə, Sadiqinin şeirlərində aşiqanə lirika və ictimai motivlər bir-biri ilə üzvi surətdə bağlanmışdır. Zəmanəsinin kədərindən, qayğılarından qocaldığını bildirən şair «Məni-üftadəni ənduhi-dövran gərçi pir etdi» (3,s.907) deyir. Fələk
tərəfindən biqərar, səbatsız vəziyyətə düşməsini də şair dövranın biqərarlığı ilə izah edir: Biqərar etdi fələk dönə-dönə Sadiqini, Şimdi bildim ki, qərarı yox imiş dövranın (3,s.898).
17 «Yegdür» rədifli qəzəlində şair dövrünü daha sərt ifadələrlə tənqid edir, «Əgər dünya budursa, elə bizim evsiz-eşiksiz olmağımız yaxşıdır»- deyir: Əgər dünya budur, bixanü biman olmamız yegdür, Buraqıb işrət əsbabını üryan olmamız yegdür. Bu isə şeyxü vaiz, məscidü minbər tamaşası, Xərabat əhlidin məstü gəzəlxan olmamız yegdür… Bulunmaz çün cəhan məmurəsində xaneyi-munis, Ənisi-qəm, müqimi-gənci-viran olmamız yegdür
(3,s.909). Əgər şeyx və vaizlər bunlardırlarsa, dini atıb eyş-işrət əhli olmaq daha yaxşıdır. Bu dünyada insana munis olan bir yer yoxdursa, qəmlə dost olub viranələr xəzinəsinə sakinlik etmək yaxşıdır. Bütövlükdə şeir dövrün sərt ittihamı kimi səslənir, ədalətpərəst, azadlıqsevər şairin dövrünə münasibətini açıq ifadə edir. Xüsusilə ictimai fikirlərində Sadiqinin Nəvai və Füzuli yaradıcılığı ilə nə qədər sıx bağlı olduğunu görə bilərik. Şair bu dahi ustadların ədəbi irsində onu narahat edən məsələlərin bədii həllini görürdü, bundan ilhamlanırdı. Sadiq bəyin şeirlərində Nəvai poeziyasının təsirindən danışan C.Nağıyeva yazır: «Onun «Bulğay kaş ki», «Etdin», «Qalmadı», «Sübh» və başqa qəzəlləri də yalnız rədif baxımından deyil, ideya, məzmun və bədii ifadə vasitələrindən istifadə baxımından Nəvai ilə birləşir» (10, s.162). Nəvainin «Bolmasun» rədifli 7 beytlik qəzəlinə yazdığı nəzirəsini oxuduqca Sadiq bəyin ustad şairin əsərinə çox diqqətlə yanaşdığını, eyni zamanda, sadəcə nəzirə deyil, orijinal bir şeir yazdığını görürük. Nəvainin lirik qəhrəmanının qəlbi sevgilisinə ən səmimi duyğularla doludur. İstədiyi odur ki, könül verdiyi gözələ heç bir
18 xətər yetməsin, bu dünya bağında onsuz bahar olmasın. Şair arzu edir ki, sevgilisinin sərvi-qəddi ancaq çeşmeyi- heyvandan, əbədiyyət çeşməsindən qidalansın: Ğam əlidin, ya Rəb, ul qulğa ğubari bolmasun, Balki onsiz dahr boğida bahori bolmasun. Qəddinin sarviğa kim, boği-latovat nəxlidur, Ç açmai-hayvondin uzqa cuybari bolmasun (11, s.495). Bu qəzələ Sadiqinin cığatayca eyni rədifli, eyni bəhrdə yazdığı 6 beytlik cavabda gözələ hədsiz məhəbbət, sədaqət duyğuları daha çox lirik qəhrəmanla bağlı şəkildə ifadə edilmişdir: Gözə ol şəh yolidin özge ğubari bolmasun, Məndin özge kimseğe andin güzari bolmasun. Gülşəni-kuyində kim, sərvi-qədi məvasidür, Hər tərəf əşkimdən özgə cuybari bolmasun (3,s.898). Sadiqinin qəzəlində müəllifin fərdiyyəti daha çox nəzərə çarpır. Lirik qəhrəmanın istədiyi budur ki, ondan başqa heç kim sevgilisinin yolunun üstündə durmasın, fədakar aşiqin gözlərinə yalnız yarının ayağının tozu dolsun, sərvi-qəddini yalnız onun göz yaşları sulasın. Nəvai sevgilisinin sərvi-qəddinin çeşmeyi-heyvan-dirilik suyu ilə sulanmasını arzulayırsa, Sadiq bəy məşuqəsinin sərvi-qəddinin onun öz göz yaşları ilə qidalanmasını istəyir.
Nəvai 8 beytlik «Kaş ki» rədifli qəzəlində ayrılıq dərdini çəkməkdənsə min cür möhnət çəkməyə üstünlük verdiyini, eşq dərdindən dəlilər kimi səhraya düşduyünü, buna görə də əvvəllər gözəllərlə ünsiyyət bağladığından peşman olduğunu bildirir. Bir beytdə qəriblərin qürbətdə acı çəkdiyini, qürbət sözünü dilə gətirmək belə
19 istəmədiyini söyləyən şair, qəzəlin sonunda arzusuna, vüsala çatmaq üçün ömürdən möhlət dilədiyini yazır: Bulğay erdi yüz tüman, min rancu mehnat kaş ki, Bulmağay erdi balou dardi-furkat kaş ki… Xosiyat çün telbarab sahroğa yuzlanmak emiş, Tutmağay erdin parilar birla ulfat kaş ki… Yuz ğarib ahvol bekaslıkda har dam bor emiş, Utmaqay erti tilimda lafzi-ğurbat kaş ki… Dema kim con et fido ahbob ila topqaç visal, Ey Navoiy, umr berqay onça muhlat kaş ki (11, 607). Sadiqi bu şeirə yazdığı 6 beytlik cavabında böyük özbək şairinin yaradıcılığına məhəbbət və diqqətini, cığataycanı gözəl bilməsini nümayiş etdirməklə bərabər, orijinal fikirlərlə çıxış etmiş, lirik şeirə ictimai motiv əlavə etmişdir. Nəvai qürbətin ağır dərd olduğundan danışırsa, Sadiq bəy «Əgər vətən övladları insanın qədrini bilmirlərsə, qürbət bundan yaxşıdır» deyir. Zəmanəsinin ədalətsizliklərindən, özünə qarşı olan haqsızlıqlardan şikayət edən belə misralar Sadiqi şeirlərində az deyil. Sadiq bəy
kimi çoxtərəfli istedadın, dövrünün ensiklopedik zəkasının «belə
vətəndənsə qürbət
yaxşıdır» deməsi, əlbəttə ki, mövcud quruluşa, dövrə ciddi ittihamdır: Bilməs ermişlər kişi qədrin vətən əbnası çün, Tutqay erdi damənimni xaki-qürbət kaş ki(3, s.901). Beytlərindən birində şair ona ağıl vermək istəyən nasehə «kaş ki, bu könül mənim nəsihətimi eşidəydi» cavabını verir. Yəni məgər aşiqin ixtiyarı özündədirmi ki, ona nəsihət verirsən: 20 Dersən, ey naseh ki, məndin tut nəsihət, aqil ol, Tutqay erdi bu könül məndin nəsihət kaş ki (3,s .901). Burada Füzulinin «Əql yar olsaydı, tərki-eşqi-yar etməzmidim? İxtiyar olsaydı, rahət ixtiar etməzmidim?» (41, s.220) beyti yada düşür. Sadiqinin cığatayca şeirlərində Nəvai ilə bərabər Füzuli yaradıcılığı ilə də səsləşməni
müşahidə
etmək bizi
təəccübləndirməməlidir. S.Əfşar bir çox şairlərimiz kimi Füzulinin möhtəşəm poeziyasını özü üçün ən gözəl örnək saymışdır. Şairin yaradıcılığında Füzuli sənətinin bədii təsir vasitələrinin və ifadə xüsusiyyətlərinin təsiri aydın görünür. Sadiqi şeirlərində dahi şairin poetik ustalığından, təşbih, istiarə, mübaliğə və təzadlar yaratmaq üsullarından geniş istifadə etmişdir. Füzulinin gözəlliyi, eşqi, tərənnüm edən, həyatdakı ədalətsizliklərə, insanlar arasındakı qeyri-bərabərliyə etirazını bildirən
ictimai-fələsəfi poeziyası Sadiqi yaradıcılığına güclü təsir etmişdir. Füzulinin «Sübh» rədifli, eyni vəzndə iki qəzəli (4, s.88, 90) vardır ki, bunlar Nəvai qəzəlinə nəzirə olaraq yazılmışdır. Bu şeirində Füzuli sübhün gəlməsini mahir bir rəssam kimi təsvir etmiş, onu Nəvaidə olmayan bir tərzə mənalandırmışdır. Sadiqi, fikrimizcə, Nəvainin də, Füzulinin də «Sübh» rədifli qəzəllərini oxumuş, nəzirə yazarkən Füzuli şeirini üstün tutmuşdur. Füzuliyə yazdığı cavabında o, dahi söz ustadı tərəfindən yaradılan hər səhər sübhün yaxasını yırtması obrazın eynilə təkrar edir. Füzuli deyir: Gər deyil bir mah mehrilən mənimtək zar sübh, Başın açıb nişə hər gün yaxasın yırtar sübh (4, s.88). Mənim kimi bir ayın-gözəlin eşqindən zar olmadığı halda nə üçün sübh hər gün başını açıb, yaxasın yırtır (yəni, səhər açılır)?
21 Sadiq bəyin buna cavab olaraq yazdığı beytin birinci misrasında ikinci misrada veriləcək sualının cavabı vardır. Bəlkə subh dağ olmuş sinəsini cahan əhlinə, bütün dünyaya nümayiş etdirmək istəyir: Ta edə rövşən cəhan əhlinə dağ sinəsin, Hər səhərgahını neyçün yakasın yırtar sübh? (3,s.895). Qeyd etməliyik ki, Sadiqi sübhün gəlişini Füzuli səviyyəsində poetik şərh etməmiş, sadəcə bu hadisənin əsl möcüzə olduğunu demişdir: Hər nəfəs gündin yədi-beyza edər izhar sübh, Belədür dəvayi-ecaz etsə Musavar sübh (3,s.895). Şairə görə sübhün gəlişi adi bir təbiət hadisəsi deyil, möcüzədir. Bu, Musa peyğəmbərin ağ əli ilə göstərdiyi möcüzələrə bənzəyir. Sonuncu beytdə yaşadığı dövrə qarşı münasibəti tənqidi olan şair yalançı nikbinliyə inanmadığını bildirir: Sadiqi, aldanma dəhrin zövqi-sübhü şamına Kim gedər besyar şamü həm gəlür besyar sübh (3,s.895). Sadiq bəy dəhrin, dövrün boş vədlərini, sabahkı günün daha yaxşı olacağına dair nikbin fikirləri əsassız sayır. Bu şeiri bir daha şairin lirikasında ictimai motivlərin mühüm yer tutduğunu göstərir. Füzulinin «Görüb» rədifli qəzəlinə yazdığı nəzirədə Sadiqi dahi şairin 7 beytlik şeirindəki 8 həmqafiyə sözdən 6-sını təkrar etmişdir. Buradan görürük ki, Sadiqi tamamilə Füzuli poeziyasının, onun bədii məntiqinin təsiri altındadır. Beytlərindən birində Füzuli aşiqi müalicə etmək istəyən təbibin onun pərişan halını görüb, əlac edə bilməyəciyini başa düşərək fikrindən vaz keçdiyini deyir: Eyləyən təyini-əczayi-müdava dərdimə, 22 Tərk edib, cəm etmədi, hali-pərişanım görüb (4, s.68). Sadiqi isə nəzirəsində rəqibin onun pərişan halını gördükdən sonra xatirini cəm etdiyini, özünə gəldiyini deyir. Rəqibini sakitləşdirdiyinə görə o, şaddır: Gər pərişanəm, vəli şadəm ki, eşqindən rəqib, Xatirin cəm eylədi hali-pərişanım görüb (3,s.905). Sadiq bəyin Füzuli təsiri altında olduğunu göstərən əsərlərindən biri də onun dahi sənətkarın «Mənəm ki, qafiləsalari-karivani-qəməm» misrası ilə başlanan 9 bəndlik tərkibbəndinə cavab olaraq yazdığı 7 bəndlik «Mənəm ki, sakini-meyxaneyi-diyari-qəməm» misrası ilə başlanan şeiridir. Hər iki əsərdə bəndləri birləşdirən vasitə beytlərlə birlikdə bəndlər 6 misradan ibarətdir. Füzulinin tərkibbəndi onun həyata, cəmiyyətə, bu cəmiyyətdəki öz vəziyyətinə münasibətinin bariz
ifadəsidir. M.Quluzadə bu əsər barədə yazır: «Füzuli özünü qəm karvanının qafiləsaları, möhnət və ələm səhrasının müsafiri adlandırır. Lakin bununla bərabər, şair məğrur və nikbindir; özünü heç kəsdən əksik bilmir. O, padşah kimi fəqir, möhtəşəm bir gədadır. Dövlət onu şad etmir. Onun sərsəri könlündəki vəfa, gözlərindəki ləlü gövhər xəzinəsidir. Şairin dərin fəlsəfi mənaya malik olan bu misraları sərvət, şöhrət, ictimai ədalətsizlik üzərində qurulmuş cəmiyyətə qarşı qüvvətli bir etiraz kimi səslənirdi» (8, s.220). Tərkibbəndində «Mənim ki, gəzmədi hərgiz sipehr kamımla» (2, s.915) deyən Sadiqi həyatından narazı olduğunu bildirir. Onun da ən
şikayəti zəmanədəndir: Nədür zəmanə işi, cövrilə cəfa etmək, Sipehr şivəsi təğyiri-müddəa etmək, Rəqib dərdi-dilin bilməyüb dəva etmək, Məni ki, dərdi-dilim sərbəsər cəza etmək (3, s.915). 23 Şair zəmanə cövrünə qarşı müdrik olmağı, ruh düşgünlüyünə düşməməyi məsləhət görür: Könül, zəmanədən incinmə, şadü xürsənd ol, O aqil irməz isə, bari sən xirədmənd ol (3,s.915). Sadiq
bəyin bu bəndi məzmunca Füzuli
tərkibbəndinin sonuncu
bəndinə yaxındır. Füzuli dövrünün bəlalarından, cəfalarından danışdıqdan sonra şikayət etməməyə, səbrli olub dua etməyə üstünlük verdiyini bildirir. Nəhayət, öz-özünə şikayət etməkdənsə, dostlarla ünsiyyətin daha yaxşı olduğunu söyləyir: Kim ola dust rizası həmin sənə hasil, Rizayi-dustdur əsli-təməttö', ey qafil! (4, s.335). Sadiq bəy üçün də dostun varlığı, onunla dərdləşmək çox vacibdir. Şeirinin sonuncu bəndində o dərdini izhar etmək üçün bir dostunun olmadığından gileylənir: Nə bir rəfiq ki, rəf'i-məlal edəm naçar, Nə bir təbib ki, dərdi-dil eyləyim izhar (3, s.916). Qeyd etmək lazımdır ki, Sadiqi digər şeirlərində də dostluqdan xüsusi olaraq danışmışdır. Ona görə, insanın dünyada yaşaması üçün ən mühüm şərtlərdən biri dostunun olmasıdır. S.Əfşarın əsərlərnidən onun
dostlarını çox yüksək dəyərləndirdiytini, onlardan çox şey öyrəndiyini ustadlarına da dost kimi yaxın, mehriban münasibət bəslədiyini, çoxsaylı şəxslərlə dostluq etdiyini görürük. Şairin «Saqinamə və bərxi əz şikayəti-ruzigar quyəd» başlıqlı məsnəvi formasında yazdığı şeirində onun dostları ilə mənəvi bağlarının necə güclü olduğunu görürük. Saqinamələrdə ənənəvi olan
Saqiyə müraciətdən sonra şair qəmli və tək olduğundan, dostlarının onu tərk etdiyindən şikayət edir, ötən günlərini xatırlayır: Getdilər həmdəmü həmrazlarım, Dərdü qəm bəzmida dəmsazlarım… 24 Qanı onlar ki, xəvasım idilər, Xəlvəti-xasdə xasım idilər (3, s.910). Məzmunundan şeirin Sadiq bəyin ömrünün son çağlarında, onun uzun müddət xəstə olduğu zamanlarda yazıldığını görürük. M.Muradova bu şeir barədə yazır: «O, dərdə-qəmə tutulduğu günlərdə uzaqlaşan dostlarını vəfasızlıqda təqsirləndirir. Şairə görə dost dostuna dar günündə qəmxar olmalı, yoldaş, sirdaş olmalıdır. Bu xasiyyət
dostlarda yoxdursa, onda dostluqdan, yoldaşdıqdan söz açmaq yersizdir» (9,s.88). Fikrimizcə, Sadiqi ömrünün sonlarında yazdığı bu şeirində ən çox dünyadan getmiş dostlarının yoxluğundan, yanında olmadığından təəssüflənir. «Yarlar yarlığı böyləmi olur? Yar qəmxarlığı böyləmi olur?» (3,s.911)-deyən şair daha çox ötən günlərdə ona yaxın olan, artıq dünyasını dəyişmiş adamları yadına salır. Təsadüfi deyil ki, o adlarını çəkmədiyi ustadlarını xatırlayır: Qanı ol piri-rəhi-irşadım Ki, hər işdə bar idi ustadım (3,s.911). Məlum olduğu kimi, Sadiqinin ən müxtəlif sahələrdə görkəmli müəllimləri olubdur. Ömrü boyu ustadlarına minnətdar olan
şair onlarla
mənəvi yaxınlığını itirməmişdir. Sadiq bəyin rəssamlıqda müəllimi dövrünün görkəmli sənətkarı Müzəffər Əli, şeirdə isə Mir Sün'i və başqaları olmuşdur. «Məcməül-xəvas» təzkirəsində S.Əfşar Mir Sün'inin qoca yaşlarında belə istirahət etmədən çalışdığını heyranlıqla qeyd edir: «Şeir sənətində bəndənin – mənim yol göstərənlərimdəndir. Şeirin mühüm risalələrinin əksəriyyətini Mir həzrətlərinin yanında oxumuşam. Üç ildən artıq bir müddətdə başını balışa qoyub istirahət etdiyini görmədim. Baxmayaraq ki, yaşı doxsana yaxın idi» (2, s.99). 25 M.Muradova Sadiq bəyin digər bir ustadı barədə yazır: «Sadiqinin rübai ustası Xacə Ağamirlə də yaxınlığı olmuşdur. Belə ki, Ağamir yazdığı şeirləri ilk dəfə Sadiqiyə oxuyarmış» (9, s.30). Bundan başqa, şairin həmədanlı Fəzainin tələbəsi olduğu, ilk gəncliyində şeirlərini Hafiz Sabuniyə təshih etdirdiyi barədə də məldumatımız vardır (5, s.20). Fikrimizcə, şair dostlarının yanında olmadığını deyərkən əsasən belə insanların dünyanı tərk etməsindən qəmləndiyini bildirmişdir. Şeirdə onlar barədə oxuyuruq: Yarlığ birlə tutarlardı əlim, Dürüb istərlər idi dərdi-dilim. Tiri olduqca dilara idilər, Öldüğüm dəmdə Məsiha idildər. Qanı ol əhli-vəfalar, qanı? Mə'dəni-cudü-səxalar qanı? (3,s.911). Şairin «Şərhi-məlal» adlandırdığı 42 beytlik bu əsərində dövrandan şikayət də əksini tapıbdır: Şimdi kim, saldı ayağdan məni çərx, Bolmasun heç kişinin düşməni çərx (3, s.911). Sadiq bəyə görə artıq dünyada bir mərd insan qalmamışdır: Dəhrdə qalmadı bir mərdanə, Hərfi-sövtilə keçər əfsanə (3, s.911). Şeirin sonunda müəllif yenə də saqiyə müraciət edərək, onun lütfü, meykədənin abü havası ilə təsəlli tapdığını söyləyir. Sadiqinin şah Abbasa halını ərz etdiyi 34 beytlik, məsnəvi formasında türkcə şeiri də onun ömrünün İsfahanda yaşadığı son dövrlərinə aiddir. Buradan şairin
26 həmin vaxtlardakı vəziyyəti, səhhəti barədə bəzi şeylər öyrənirik: Şah Təbrizə əzm qılğanda, Əzm ilqarı cəzm qılğanda. Bəxt sahibi-fəraş qıldı məni, Mərəzə xacə taş qıldı məni. Eylədi dur xaki-rahindən, Saldı iraq məni sipahindən. Şimdi üç ildən füzundur məni-zar Ki, gəhi sağəm və gahi bimar (3, s.912-913). Burada şahın Təbrizə səfər etdiyi vaxtdan söhbət gedir. Sadiqi xəstələndiyi üçün səfərdə iştirak edə bilməmiş, qoşundan uzaqlaşdırılmışdır. Şairin üç ildən artıq xəstə olduğunu öyrənirik. Sadiq bəy bir dəfə Şah Abbasın əmri ilə müalicə olunsa da, vəziyyətinin yaxşılaşmadığını xəbər verir, şahdan dərdinə əlac edilməsini xahiş edir. S.Əfşarın türkcə şeirlər toplusundan sonuncu əsəri şah sarayındakı bir qopçubaşıya müraciətən yazdığı qitədir. Məzmunca həcv olan bu şeirdə müəllif şah fərmanına riayət etməyən
dövlət məmurunun özbaşınalığını kəskin tənqid edir, onu əhli-şər adlandırır: Mən şamlu fəqiriyəm, sən qəcər bəgi, Sən əhli-şərsənü sana bir əhli-şər gərək (3,s.917). Özünü şamlu fəqiri adlandıran şair qacar elindən olan qorçubaşının yadına salır ki, şahın hökmünə boyun endirməyənin boynu vurulmalıdır: Abbas şah hökmünə endirmədin boyun, Boynu yoğunlusan, sana tiğü təbər gərək (3,s.917). Sadiqinin türkcə şeirlərində daha çox dünyəvi məhəbbətin, real insani münasibətlərin, dostluğun, 27 insanlar arasındakı mənəvi bağların təsvirini görürük. Müxtəlif dini təriqətlərdən uzaq olan şairin əsərlərində təsəvvüf eşqinin mədhinə rast gəlmirik. Lirikasında həyatı
sevən, lakin
ətrafındakı haqsızlıqlara göz yummayan istedadının, xidmətlərinin yetərincə dəyərləndirilməməsindən narazı olan, bununla bərabər
təmkinini, müdrikliyini itirməyən Sadiqinin məğrur səsini eşidirik. Klassik ədəbiyyatı, orta əsr Şərq poetikasını yaxşı bilən S.Əfşar əsərlərində bədii ifadə vasitələrindən, təşbih, istiarə, məcaz, təzad, cinas, təkrir, bədii sual, təlmih, təşxis və s. poetik fiqurlardan məharətlə istifadə etmişdir. Bədii ifadə vasitələrinin köməyi ilə Sadiq bəy lirik qəhrəmanının daxili dünyasını, ruhi aləmin inandırıcı, səmimi və təsirli boyalarla verə bilmişdir. Təşdehlər bütün klassik ədəbiyyatımızda olduğu kimi, Sadiqi yaradıcılığında da önəmli rol oynayır. Şeirlərindən birində şair eşqi canına düşmüş oda, sümüyündəki iliyini yandıran şama bənzətməklə təşbeh yaradır: Yenə nə bərq idi kim, saldı eşq canımğa Ki, tüşdü şəm kibi məğzi-üstüxanımğa (3,s.897). Bəzi təşbehləri yaradarkən müəllif canlı danışıq dilindən
gələn söz və
ifadələrdən istifadə edir. Sevglisinin yanında hörmətdən düşdüyünü bildirərkən o, «yanında itcə etibarım qalmadı» (3,s.895)-deyir. Bir it qədər mənasını verən «itcə» sözü ilə təşbeh yaradan şair bu sözü danışıq dilindən poeziyaya gətirməklə cəsarət nümayiş etdirir. İstiarələr Sadiqi lirikasının ən mühüm bədii ifadə vasitələrindəndir. Məlum olduğu kimi, istiarədən istifadə zamanı hər hansı bir predmetin, hadisənin əlaməti həmin predmetin, hadisənin adı çəkilmədən başqasna köçürülür. «Verür ləliyə nisbət Xızr suyun Sadiqi yarın» (3,s.896)-misrasında məşuqənin dodağı ləl
28 adlandırılaraq Xırzın içdiyi dirilik suyuna bənzədilmişdir. Dodaq əvəzinə «ləl» sözünü işlədən şair istiarə poetik fiqurundan istifadə etmişdir. Başqa bir yerdə «Cəhan gülzarının xəndan gülü bərbad olur axır» (3, s.909) – deməklə Sadiq bəy insanların yer üzündəki həyatının gec-tez sona çatacağından, insan həyatının müvəqqəti olduğundan danışır. Burada «cəhan gülzarı» ifadəsini qeyri-müstəqim mənada, həyat anlamında başa düşmək lazımdır ki, bu da istiarənin əlamətidir. Sadiqi yaradıcılığında ləffü nəşr
şəklində sözişlətmədən geniş istifadə olunur. Bu zaman beytin birinci misrasındakı sözlər növbəti beytdəki sözlərlə əlaqələndirilərək izah edilir: Yüz dövrə əgər eyləyə Yüsif, sənə yetməz, Məqdurmidir yetməsi xurşidə məhanın? (3,s.905). Birinci misrada lirik qəhrəmanın sevgilisi Şərq ədəbiyyatında gözəllik rəmzi olan Yusiflə müqayisə edilir. İkinci misrada Yusif məhə-aya, məşuqə (sən) isə günəşə bərabər tutulur. (Məlum olduğu kimi, klassik ədəbiyyatda Yusif həm də mahi-Kənan-Kənan ayı adlandırılır). Təbii ki, belə əlaqələndirmə zamanı məşuqə Yusifdən daha üstün çıxır: Məgər ay da günəşə bərabər olarmı?
Başqa bir misal: Gər xəyalı gəlməsə, gözdin qılay qət'i-nəzər, Sadiqi, hərgiz bu evi mehmansız körməyin (3,s.903). Birinci misradakı «xəyal» və «göz» ikinci misrada «ev» və «mehman» sözləri ilə əlaqələndirilir. Şair poetik məntiqlə aşiqin gözünü bir evə bənzədir. Ona görə bu gözün – evin mehmanı, qonağı – gözəlin xəyalı olmasa, onda bu gözün heç bir mənası qalmır. Sadiq bəyin yaradıcılığından gətirdiyimiz bu iki nümunə qarışıq (müşəvvəş) ləffü nəşrə aiddir. Ç ünki birinci misralardakı aydınlaşdırmaya ehtiyacı
olan 29 sözlərlə aydınlaşdırıcı sözlər eyni sırada, eyni fəqərədə deyil. Digər şairlər kimi, Sadiq bəy də fikrini daha təsirli etmək məqsədi ilə hər hansı bir hadisəni, keyfiyyəti şişirdərək mübaliğə bədii ifadə vasitəsindən geniş istifadə etmişdir: Göz yaşını vermə qəmi-ahi-səhərgahlərə, Yanar əflak könüldən çəkilən ahlərə (3,s.902). Şair özünə eşqinin dərdindən səhər çağı göz yaşı axıdıb, ah çəkməyi məsləhət görmür. Ç ünki könüldən çəkilən ahdan fələklər yana bilər. Burada istər-istəməz Füzulinin «fələklər yandı ahimdən» sözləri yada düşür. Fəzayi-kuyinə qoy seyri-əzm birlə qədəm Ki, zahir eylədi hər yanda laləzar gözüm (3,s.907). Şair sevgilisini ətrafı seyr etməyə dəvət edir. O, yarının qapısında o qədər ağlamışdır ki, indi onun yaşadığı evin hər yanı laləzara çevrilmişdir. Təzad sənətindən də Sadiq bəyin poeziyasında fikri daha poetik, təsirli ifadə etməyin vasitəsi kimi istifadə edilmişdir: Bu gün nihan səri-kuyinə gəlmişəm, ey dil, Nihani ah çəkib aşkar qılma məni (3,s.901). Müəllifin lirik qəhrəmanı ürəyinə müraciətlə deyir ki, bu gün gizlincə yarının yaşadığı yerə gəlmişdir, nihani- gizlincə olsa da, ah çəkib onu aşkar etməsin. Əks mənalı «Nihan» və «aşkar» sözlərinin bir misrada işlədilməsi təzad sənətinin əlamətidir. Sözünün təsir gücünü artırmaq üçün şair təkrirlərdən də məharətlə istifadə edir: Bu gecə can təndə mehmandur mən ilən, ey rəfiq, Bu gecə cananım da mehmanda bolğay kaş ki (3,s.900). Sözlərin misraların başlanğıcında təkrarı dilçilikdə leksik anafora adlanır. 30 Cinaslar Sadiqinin uğurla işlətdiyi bədii ifadə vasi- tələrindəndir: Gözünün mərdümi mərdümlik edib mane olur, Hər qaçan qətlim üçün tiğ çəkər müjganın (3,s.898). «Mərdüm» sözü həm göz bəbəyi, gözün qarası, həm də insan, adam mənalarında işlənir. Beytdə deyilir ki, hər dəfə gözəlin kirpikləri aşiqi öldürmək üçün xəncər çəkəndə onun gözünün mərdümü-qarası mərdumlük – insanlıq edərək buna mane olur. Burada «mərdüm» sözünün köməyi ilə cinas yaradılmışdır. «Gördü məni, ağlar üzümə gül kimi güldü» (3, s.905) misrasında «gül» sözünün həm çiçək, həm də gülmək mənalarnı bildirməsindən istifadə edən şair cinas yaratmışdır. Sadiq
bəy şeirlərində hüsni-təlil bədii
ifadə vasitəsindən dəfələrlə istifadə etmiş, bunun köməyi ilə bir sıra gözəl poetik obrazlar yaratmışdır. «Səbəb və bəhanə gətirməyin gözəlliyi» demək olan hüsni-təlildən istifadə zamanı bir əlamət və ya keyfiyyət, başqa əlamət və ya keyfiyyətin meydana gəlməsinə səbəb olur. Nəticədə ikiqat təsvir özünü göstərir. Kəsrəti-şəbnəmlə olmuşdur libası cümlə yaş, Günə qarşu hər dəm anınçün açar dəstar sübh (3,s.895). Beytdə deyilir ki, şəmbənim –şehin çoxluğundan sübhün libası tamam yaş olmuş, buna görə də o, öz dəstarını-əmmaməsini günə qarşı açmışdır. Burada poetik bir tərzdə sübhün açılmasından bəhs olunur. Sadiqi yaradıcılığında hüsni-təlil sənətindən istifadəyə dair daha bir nümunə: Bir kərrə turub qibleyi-rüxsarinə qarşu, Həsrətdən açıq qaldı gözü qiblənümanın (3,s.905). Aşiqin qibləsi olan gözəlin üzünü bir dəfə görən qiblənümanın – kompasın həsrətdən gözləri açıq
31 qalmışdır. Şairin bədii məntiqinə görə kompasın şüşə gözləri ona görə qapanmır ki, o, gözəlin həsrətini çəkməkdədir. Burakı «qiblə» və «qiblənüma» sözlərinin köməyi ilə naqis cinas yaradılıbdır. Sadiq bəyin təşxis sənətindən istifadə etmək məharətini onun qəsideyi-şitaiyyəsindən danışarkən qeyd etmişik. Sadiq bəy Əfşar doğma dili gözəl bilən, onun zəngin xəzinəsindən bacarıqla istifadə edən şairdir. Əsərlərini oxuduqca onun doğma dilin söz və ifadələrini yerli- yerində işlətdiyinin, dilin incəliklərinə bələdliyinin şahidi oluruq. Fikrimizcə, Sadiqinin türkcə şeirlər toplusunun bu ilk nəşri XVI-XVII əsrlər ədəbiyyat və dil tariximizi araşdıranlar üçün maraqlı mənbələrdən biri olacaqdır. Bu əsərin surətinin Təbriz Dövlət Kitabxanasından əldə edilməsində bizə kömək etmiş tədqiqatçı Rəhim Təbriziyə səmimi minnətdarlığımızı bildiririk.
Yüklə 396,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|