ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ ÌÈËËÈ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ FÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ
Yüklə 1,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Тятбиг сащяляри
- Гудрат Умудов АГПУ, доцент Фундаментальные заслуги Азада Набиева по собирание и публикации фольклора РЕЗЮМЕ
- Qudret Umudov ASPU, phd. Azad Nabiyev’s basic services in the collection and publication of our folklore
- Шяфяг ЯЛИЙЕВА
- РЕЗЮМЕ
- SUMMARY
|
Ишин елми нятиъяляри: А.Нябийев щям топлайыъы, щям дя тядгигатчы кими фолклоршцнаслыьа юз адыны йазмышдыр. Фолклоршцнаслыгда классик янянянин давамчысы кими хцсуси мараг доьурур. Тятбиг сащяляри: Азярбайъан фолклоршцнаслыьы, халг ядябиййатынын топланмасы, байаты, дастан, наьыл вя онларын тядгиги сащяляри. Еми йенилийи: Фолклоршцнас А.Нябийевин фолклоршцнаслыг фяалиййятинин излянмяси, Азярбайъан фолклор нцмуняляринин топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя етдикляри вя с. ЯДЯБИЙЙАТ:
Гудрат Умудов АГПУ, доцент Фундаментальные заслуги Азада Набиева по собирание и публикации фольклора РЕЗЮМЕ В истории развития азербайджанского фольклористики особое место занимает деятельность видного ученого-фольклориста Азада Набиева. Занимаясь собиранием и изданием богатого фольклорного материала, он опубликовал сотни народных, ашугских песен, баяты, десятки сценических представлении, свадебных и похоронных песен. Собранный ученым фольклорный материал опубликован отдельных жанровых изданиях, и так же в учебниках, хрестоматиях, пособиях. Благодаря труду А.Набиева фольклор азербайджанского народа известен и далеко за пределами нашей страны, в ближним и дальным зарубежье. Qudret Umudov ASPU, phd. Azad Nabiyev’s basic services in the collection and publication of our folklore SUMMARY The activity of the prominent folklore scientist Azad Nabiyev takes special place in the development of the Azerbaijan folklore history. He was engaged in collecting and promulgating of the rich folklore material. He published hundreds folk musics, ashug musics, bayaties, tens stage performances, wedding and funeral songs. Collected material has been published in some genre editions and in text-books, readers and manuals by folklore scientist’. The Azerbaijan folklore is known within near and far foundary of our country thanks to A.Nabiyev’s works.
АМЕА Фолклор Институту, аспирант redshafag@gmail.com ЛЯТИФЯЛЯРДЯ ШАЩ АББАС ОБРАЗЫ Ачар сюзляр: фолклор, Шащ Аббас, лятифя, тарихи шяхсиййят. Məsələnin qoyuluşu. Azərbaycan lətifələrində Şah Abbas obrazının təhlili xalqın hökmdarla bağlı inam və təsəvvürlərinin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şah Abbasla Kəlniyyətin dialoqu isə bu obrazı tamamilə başqa aspektdə araşdırmağa əsas verir. İşin məqsədi. Məqalədə qarşıya qoyulan başlıca məqsəd Azərbaycan lətifələrində Şah Abbas obrazının əsas xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Шащ Аббасын щакимиййятдя олдуьу дювр щаггында, бу дюврдян бящс едян иътимаи-сийаси щадисяляри якс етдирян ейни сцжетли наьыл, дастан, щекайят вя рявайятлярля йанашы, лятифяляр дя эениш йайылмышдыр. Бу да шцбщясиз ки, Шащ Аббасын халг арасында мяшщур олмасындан иряли эялирди. Чцнки «…лятифя киминся башына эялян бир ящвалат кими, щятта чох заман ел ичиндя шющрят газанмыш тарихи вя йахуд мифик шяхсиййятлярин ады иля баьлы реал щадисяляр кими данышылыр. Беля тарихи вя йахуд мифик шяхсиййятляр, башга дилдя десяк, «лятифя гящряманлары» чох заман щяр халгын юзцня мяхсус олур» (9, 3). Чох гядим тарихя малик лятифялярдя бязян бир шяхсин ады йаддан чыхмыш, лятифя диэяр бир шяхсин адына баьланмыш вя йашамышдыр. Ясасян, Молла Нясряддинин, Бящлул Даняндянин ады иля ялагядар лятифялярдя мцстябид шащлар тянгид олунур. Бялкя дя халг щагг, ядалят, азадлыг вя бярабярлик сюзляри йад олан, инсанпярвярлик вя щуманизмдян узаг шащлар щаггында лятифя йарадаркян тянгид обйектинин там олараг кимдян ибарят олдуьуну билдирмямяк цчцн (горхудан) демяк олар ки, бцтцн лятифяляри Молла Нясряддин вя Бящлул Даняндянин ады иля баьламышдыр. Г. Пашайев буну беля ясасландырыр: «Мялумдур ки, инсанлар юзляриндян гат-гат эцълц олан гцввяляря сещр, яфсун, тилсим, сонралар ися сюзцн васитяси иля тясир етмяйя чалышмышлар. Халг идеал, ядалятли щюкмдарларын сурятини уйдуруб ясл щюкмдарлара нцмуня эюстярирди. Бунунла бярабяр, халг щям дя йумор вя эцлцшля щюкмдарлара тясир етмяк истямишдир (8, 188). Азярбайъан фолклорунун лаконик, йыьъам, садя вя йумористик жанры олан лятифялярдя чох заман фикир бир ъцмля иля ифадя едилир. Бу лаконик ифадя лятифянин идейасыны тяшкил едир. Еля бу ифадяйя эюря дя лятифя йадда галыр. Ясасян, рявайят мотивли, лакин сатирик эцлцш доьуран «Шащ Аббасын верэи фярманы» лятифяси бу бахымдан мараглыдыр: кяндхуданы йанына чаьыртдырыб кяндлярдян верэи йыьмаьа эюндярян Шащ Аббас кяндлилярин верэини динмяз-сюйлямяз вермяляриндян истифадя едяряк ону 2-ъи дяфя дя верэи йыьмаьа эюндярир. Артыг кянdхуданы 3-ъц дяфя эюндяряндя кянд ящли ойнамаьа башлайыр. Бундан хябяр тутан Шащ Аббас мясяляйя беля изащат верир: «Даща эедиб верэи йыьма, онлар оланларыны верибляр. Ъанлары гуртардыьындан ойнайыблар (1, 79). Бу лятифядя Шащ Аббасын дюврцндя верэилярин чохлуьу, ъамаатдан дяфялярля верэи алынмасы мясяляляриня тохунулмушдур. Юлдцрцъц эцлцшля мцшайият едилян бу щадисяляр яслиндя ъамаатын вязиййятини, сосиал щяйатыны характеризя етмяк бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Цмумиййятля, Шащ Аббасла баьлы лятифяляри нязярдян кечирдикдя, бунларын мювзу вя идейа бахымындан мцхтялиф проблемляри ящатя етмяси, иътимаи щяйатдакы нюгсанлары, чатышмазлыглары инсанларын лятифя йаратмаг йолу иля эцлцш щядяфиня чевирмяси нязяря чарпыр. Бурада бир мягамы гейд етмяк йериня дцшярди ки, Шащ Аббас образы лятифя, наьыл вя яфсанялярдя мцхтялиф аспектлярдя верилмишдир. Диггят йетирсяк, яфсаня вя рявайятлярдя даща чох тарихиликля, тарихи щадисялярля, наьылларда ясасян няглетмя вя мяишятля, лятифялярдя ися нюгсанлара долайысы йолла эцлмякля баьлы олан Шащ Аббас образы щям адиллийи, хейирхащ-лыьы, щазыръаваблыьы, щям дя залымлыьы, ядалятсизлийи иля йаддагалан вя ряьбят газанан тарихи шяхсиййятдир. Фолклорда Шащ Аббас, онун мцдрик, щазыръаваб олмасы барядя йаранан лятифяляр аз da олса, нясилдян-нясiля кечяряк индийядяк халг арасында йашамагдадыр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, бу лятифяляр арасында еля бир лятифя тапмаг олмаз ки, орада мцяййян яхлаги, ягли, иътимаи фикир верилмямиш олсун (8, 191). Инсанлар бир тяряфдян шащлара гаршы гящряманъасына мцбаризя апармыш, диэяр тяряфдян ися юз кинини, гязяб вя нифрятини заман кечдикъя йаратдыьы лятифяляр васитясиля, зарафат йолу иля ифадя етмишляр. Цмумиййятля, фолклорда ашыг йарадыъылыьы истисна олунмагла, шифащи халг ядябиййатынын яксяр жанрларында, хцсусиля наьылларда, аталар сюзляри вя мясяллярдя, байатыларда, тапмаъаларда, еляъя дя лятифялярдя мцяллиф вя прототип ахтармаг цсулу тамлыгла дцзэцн дейилдир. Чцнки бу нцмуняляр йайылдыгъа мцхтялиф тарихи шяраит вя мцщитлярдян асылы олараг ялавя чаларлар, йени хцсусиййятляр ялдя едир, илкин вязиййятини дяйишир, халг йарадыъылыьы ону заман-заман ъилалайыр, дяринляшдирир, лакин ня гядяр дяйишся дя, мязмун галыр. Тарихя нязяр салсаг, гяддар дювлят башчылары, ядалятсиз шащлар щаггында еля юзляриня уйьун лятифяляр йарадылмышдыр. Шяргдя Щарун əр-Ряшидин вахтында мцстягил жанр кими танынан, сонралар йени мязмун кясб едяряк даща да инкишаф едян лятифя жанрынын (8, 187) эюркямли тядгигатчысы Т. Фярзялийев мцяййян тарихи щадися вя йа шяхсиййятлярин (истяр мифик, истярся дя тарихи олсун) ады иля ялагяляндирилян лятифялярин дя олдуьуну гейд етмиш, эюстярмишдир ки, лятифя гящряманлары щяр щансы бир тарихи шяхсиййятин бядии якси, портрети дейил, халгын ясрлярдян бяри йаратдыьы цмумиляшдирилмиш сурятдир (4, 243-244). Тяьйир-либас олуб юлкясини ел-ел, оба-оба эязян Шащ Аббас щаггында лятифяляр аз олса da, мараглыдыр. Шащ Аббасла баьлы лятифялярдян бящс едяркян М.Казымоьлу йазыр: «Вязир Аллащверди ханла Кялниййят бирликдя Я. Няваинин Щцсейн Байгара йанындакы ролуну ойнайырлар. Щцсейн Байгара йанында Я.Няваи щям ъидди бир мяслящятчи, щям дя бир ойунбаздыр. Я. Няваинин дидактик фикирляриня охшар кяламлары Аллащверди ханын да дилиндян ешидирик. Я.Няваинин бамязя щярякятляриня ися Кялниййятин сярэцзяштляриндя раст эялирик (7, 108)». «Ян йемяли шей» адланан лятифядя Шащ Аббасын сяфяр заманы Кялниййятя гяфилдян «Ян йемяли шей нядир?» суалына Кялниййят зярря гядяр дя тяряддцд етмядян: «Йумурта» – ъавабыны верир. Яслиндя бу суал адамы чашдырмагдан башга бир мягсяд дашымыр. Чцнки дцнйада ляззятли йемяк чохдур. Йемяйя мцнасибятдя зювгляр дя мцхтялифдир. Кялниййят ися шаща чашмадан ъаваб верся дя, шащын суалы битмир. Щятта цч йол эедиб эязиб-доланыб сяфярдян гайыданда Шащ Аббас йеня дя мцгяддимясиз-фiлансыз сорушур: «Няйнян?» Кялниййят дя еля о тярздя ъаваб верир: «Дузнан» (2, 349). «О да сянсян, йолурам» лятифясиндя ися Шащ Аббасла щим-ъимляшян гоъа сонда шащын «Газнан аран неъяди? Эюндярсям, йоларсан?» суалына «Ах, неъяя?» ъавабыны верир. Беляликля дя биз лятифянин сонунда гоъанын вязир Аллащверди ханы «газ кими йолуб» – ахмаг вязиййятдя гоймасынын вя хейли пулуну алмасынын шащиди олуруг (2, 346). Чцнки вязир Аллащверди хан дцнйанын щяр щикмятиндян баш чыхарса да, ялламячиликдян о гядяр дя баш чыхара билмир. Биъ вя ъцвяллаьы олан адам ону асанлыгла алдада билир. Она эюря дя, башга лятифялярдя Шащ Аббас ялламячи суалларыны вязиря дейил, Кялниййятя верир. Бу, ондан иряли эялир ки, Шащ Аббасын щоггабазлыг ойунуна, щоггабаза ещтийаъыны мящз Кялниййят юдяйир. Йяни Шащ Аббасла вязир Аллащверди хан арасында, яэяр беля демяк мцмкцнся, агиллик, мцдриклик ойуну ойнанылыр (6, 178–183). Йахуд «Айаьы судадыр» адлы лятифядя бир даща Кялниййятин щазыръаваб, аьыллы олдуьунун шащиди олуруг: Шащ Аббас чялтик зямисинин йанындан кечяркян Кялниййят йаьышын олмамасындан шикайятлянир. Шащ Аббас ися чялтийин айаьынын эеъя-эцндцз суйун ичиндя олдуьуну дейир. Бир сюз демяйян Кялниййят чайдан кечяндя су ичмяси цчцн атын йцйянини бурахан Шащ Аббаса: «Айахлары судады» ъавабыны верир. Йяни Кялниййят яйани йолла Шащ Аббаса баша салыр ки, айаьынын суда олмасынын чялтийя дяхли йохдур. Йаьыш олмалыдыр ки, чялтийя су дяйсин» (2, 349). «Тцстцйя гызындым» адлы лятифядя ися Шащ Аббасын вязири иля Кялниййятин сюзц дцз эялмир. Щирслянян Шащ Аббасын ямриля голлу-билякли бир сяркярдя олан Кялниййятин палтарларыны чыхарараг юзцнц дя чюлцн дцзцня атырлар. Аьыллы адам олан Кялниййят беля эется, бцтцн эеъяни донаъаьыны анлайыр. Она эюря дя йахынлыгда олан гайа иля щюлляшмяйя башлайыр. Сящяр Кялниййяти ган-тяр ичиндя эюрян шащ адамлары ону Шащ Аббасын йанына апарырлар. Шащ ондан донмамасынын сябябини сорушанда Кялниййят бамязя бир ъаваб уйдурараг дамын цстцня чыхдыьыны вя баъадан чыхан тцстц иля гызындыьыны дейир. Буна инанмайан Шащ Аббас эеъя вязири чыхартдырыр дамын цстцня, сящяр эюрцрляр ки, вязир донуб. Бурада Кялниййят юз фярасяти вя габилиййяти сайясиндя сойугдан донмур (2, 349–350). Шащ Аббасын юз аьыл вя дярракясиня эюря пинячиликдян вязирлик дяряъясиня гядяр йцксялян вязири Аллащверди ханла арасындакы дидактика ойуну ися, ясасян, ъидди планда тягдим едилир. Мцдрик вя щазыръаваб вязир ейни заманда аьыллы мяслящятляри иля дя йадда галыр. «Шащ Аббас вя вязири» лятифясиндя дя Аллащверди ханын мцдрик вязир олдуьу вя шащын онунла щяр ишдя мяслящятляшдийи эюрцнцр. Шящярдя нисйя пул верянляри «дяли» адландыран шащ вязиря онларын сийащысыны тутмаьы тапшырыр. Вязир сийащыда биринъи шащын адыны йазыр. Шащ Аббас бунун сябябини сорушанда вязир: «Шащ саь олсун, инди ки, нисйя пул верянляр дялидир, демяли, сиз биринъисиниз! Она эюря ки, сиз гара гула 10 мин тцмян вермишсиниз ки, эедиб Мисирдян мал эятирсин. Гара гулун бурада еви, мцлкц, аиляси йохдур ки, гайыдыб эялсин, о пуллары апарды, бир даща бура гайытмайаъаг…ня вахт гара гул гайытса, о вахт сизин адынызы позуб онун адыны йазаъаьам» дейир (2, 361). Ейни сцжет хятти «Шащ Аббас вя дялиляр» (3, 132–133) наьылында да верилмишдир. Чцнки шифащи халг ядябиййатынын синкретик нювцня малик лятифяляр наьыллардан, яфсанялярдян, рявайятлярдян вя с. истифадя иля йараныр (4, 248). Буна эюря дя ейни сцжетя малик щям наьыл, щям дя лятифянин олмасы тяяъъцблц дейил. «Дцнйа неъядир?» лятифясиндя ися юлкяни эязмяйя чыхан Шащ Аббасын сонда «Доьру еля билир щамы доьруду, оьру да еля билир щамы оьруду» фикриня эялмяси тясвир олунмушдур (3, 348). «Ъан, йарымъан, зящримар» адланан лятифядя Шащ Аббасын: «Эет мяня ъан ал эятир, Ъан олмаса, йарымъан ал эятир, Йарымъан олмаса, зящримар ал эятир» (3, 350) сюзляриня эедиб базардан ят, йумурта, гатыг алан Кялниййят шащын даща чох йемяк-ичмяк ишляриня бахан, сяфярлярдя шаща гуллуг едян адам кими тясвир олунур. Ейни заманда кялякбазлыг Кялниййят цчцн даща характерикдир. Йухарыдакы лятифянин юзбяк вариантында ися Я. Няваинин Щцсейн Байгарайа «Йумуртаны дузлайыб йемяк дцнйада ян ляззятли немятдир» – демяси ейни комик сцжетин мцхтялиф юлкялярдя йайылмасына бир сцбутдур (7, 109). Бурада Кялниййят ня гядяр щазыръаваб олса да, онун Шащ Аббаса яркйана мцнасибяти щяддини ашмыр, бир сюзля, тоггушма сявиййясиня галхмыр. Диггят йетирсяк, эюрярик ки, лятифялярдя Шащ Аббасла Кялниййятин тоггушмасы бир-бирини сюз имтащанына чякмякдян о йана эетмир. Шащ чятин бир суал вермякля, Кялниййят дя суалын ъавабыны юзцнямяхсус шякилдя тапмагла аьыл (эцъ) нцмайиш етдирмиш олур (7, 105–106). Еля лятифялярин ясасыны да Кялниййятин бу мязяли ъаваблары тяшкил едир. Чцнки вязир, йахуд щансыса бир сарай яйаны шаща беля ъаваб веря билмязди, якс щалда онлары юлцм ъязасы эюзляйирди. Яслиндя, беля лятифяляр шащын мцдриклийини, щазыръаваблыьыны эюстярмякля бярабяр, онун инсанлара мцнасибятини юйрянмяйя дя кюмяк едир.
РЕЗЮМЕ В статье анализированы анекдоты о Шах Аббасе. В этих анекдотах отображены мудрость и находчивость Шах Аббаса . Ключевые слова: фолклорь, Шах Аббас, анекдот, исторический личность. SUMMARY The article analyzes the jokes about Shah Abbas. These jokes show that he was wise and ingenious man. Keywords: folklore, Shah Abbas, joke, historical person. M.C.CİHAN AMEA Folklor İnstitutu “KOROĞLU” DASTANI P.N.BORATAVIN TƏDQİQATINDA Məsələnin qoyuluşu: XX əsr Türkiyə eposşünaslığında “Koroğlu” dastanı ən çox tədqiq obyekti seçilən əsərlərdən biridir. Eposun Anadoluda da yayılmış olması səbəbindən türk alimləri bu dastana həmişə xüsusi diqqət yetirmişlər. Onların simasında P.N.Boratavın “Koroğlu” ilə bağlı tədqiqatları diqqəti xüsusilə cəlb edir. İşin məqsədi: P.N.Boratavın tədqiqatlarının Azərbaycan və Türkiyə koroğluşünaslığının inkişafındakı rolunun öyrənilməsidir. Türk xalqları içərisində ən populyar dastan sayılan “Koroğlu” eposunun tədqiqində Pertev Naili Boratavın xüsusi rolu olmuşdur. Onun “Koroğlu ilə bağlı toplayıcılq fəaliyyəti, elmi-tədqiqat əsərləri, bu dastana aid mətnlərin nəşrindəki əməyi koroğluşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. P.N.Boratav “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Battal Qazi”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib” və başqa dastanlarla bağlı araşdırmalar aparsa da, “Koroğlu”ya həsr olunmuş yazılar bunların icərisində ən yüksəkdə dayanır. Azərbaycan alimlərinin etiraf etdiyi kimi, “tanınmış türk folklorşünas aliminin 1931-ci ildə çapdan çıxmış «Koroğlu dastanı» monoqrafiyası «Koroğlu» eposunun tarixi-müqayisəli istiqamətdə öyrənilməsində ən sanballı monaqrafiyalardan biri kimi bu gün də dəyərini itirməmişdir” (1, 225). P.N.Boratavın «Koroğlu» eposu ilə bağlı tədqiqatları, ümumilikdə götürsək, əsasən bu mövzuları və problemləri əhatə edir: 1) “Koroğlu” dastanının yaranma tarixi; 2) Koroğlunun tarixi şəxsiyyəti; 3) “Koroğlu” dastanının variant və versiyaları; 4) “Koroğlu” dastanının şeirləri; 5) “Koroğlu” dastanının coğrafiyası; 6) “Koroğlu” dastanının etnik məlumatı; 7) “Koroğlu” dastanının nəşr problemləri və s. P.N.Boratav eposun genezisi ilə bağlı mülahizələri M.H.Təhmasib, F.Fərhadov, P.Əfəndiyev, S.Paşayev, V.Vəliyev kimi Azərbaycan alimlərinin “Koroğlu”nun ilk öncə Azərbaycan folklor abidəsi olduğu və sonradan türklərə və digər türkdilli xalqlara yayıldığı fikrindən fərqlənirdi. P.N.Boratava görə, «Koroğlu» dastanı özək olaraq Azərbaycan, türk və türkmənlərin hələ tam ayrılmadığı, lakin ayrılmağa başladığı bir mərhələdə yaranmışdır və bu üç xalq onu öz folklor abidəsi hesab etməkdə haqlıdır. Bu mərhələdən sonra dastanın Azərbaycan, Anadolu və türkmən versiyaları ayrılmış və onlardan da qonşularına keçmişdir. P.N.Boratav XV-XVI əsrlərdə bir neçə Koroğlu ləqəbli və ya adlı şair və ya qaçaq olduğunu elmi faktlarla sübut etsə də, epik Koroğlunun əslində bunlardan çox bir ənənəvi türk folklor qəhrəmanı olması fikrində qalmışdır. Paris rəvayətini araşdırmış E.Abbasov yazmışdır ki, P.N.Boratav “eyni zamanda, onun Koroğlunun Xorasanda doğulub II Şah Abbas zamanında İran Azərbaycanında quldurluq etmiş bir tarixi şəxs olması və dastandakı bütün şeirlərin də ona aid olması fikri ilə razılaşmamışdır. «Koroğlu»nun əslini türkman dastanı olaraq qəbul edən alim bu hekayətin «sonradan Anadolu və Azərbaycanda bilxassə türk-İran mücadilələri ilə» zənginləşdiyi, digər tərəfdən isə eyni cinsdən mücadilələrin (Qızılbaş-türkmən, Qızılbaş-özbək) türkmən (özbək) rəvayətini də zənginləşdirdiyi fikrinə gəlmişdir (6, 27). P.Boratav eyni zamanda dastanda vaxtilə Xəzərin çənub-şərqində məskunlaşmış col türkləri ilə əlaqəsi ola biləcəyini də ehtimal etmişdir. Koroğlunun bir neçə tarixi prototipi olmasını mümkün sayan P.N.Boratav sonralar Nihat Saminin toplayıb “Atsız məcmuəsi”ndə “Koroğlu” şeirləri” adı ilə çap etdirdiyi poetik örnəklərə dair qeydində yenə bu məsələyə qayıdaraq yazmışdı: “Nihat Sami bunları Koroğlu isimli və XVI əsrdə yaşamış saz şairinə aid sayır. Mənim “Koroğlu dastanı”nda söylədiyim kimi, Koroqlu ləğəbi işlənən şeirlərin hamısının XVI əsrdə yaşayan Koroğluya aid olması imkansızdır. İçində dastana aid bir işarə olmayan şeirlərin şair Koroğluya aid olması daha çox ehtimal olunur. Lakin dastanla bağlılığı gördüyümüz andan etibarən bu ehtimal qüvvəsini itirir” (2, 219). P.Boratavın tədqiqatına geniş münasibəti biz Azərbaycan folklorşünasları arasında ilk dəfə İsrafil Abbaslının doktorluq dissertasiyasında və onun əsasında hazırlanmış “Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri məsələləri” monoqrafiyasında görürük. Burada “Koroğlu”nun genezisi və tarixilik məsələlərinə münasibət bildirilərkən P.N.Boratavın qənaətlərindən çıxış edilib (7). Azərbaycanda P.N.Boratavın koroğluşünaslıq fəaliyyətini tədqiq etmiş E.Abbasov onu ən çox Paris nüsxəsinin (Aleksandr Xodzko variantının) tədqiqatçısı kimi dəyərləndirmişdir. O yazır: “P.N.Boratavın əlyazmanın saxlandığı Paris Milli Kitabxanasının adı ilə «Paris rəvayəti» adlandırdığı bu «Koroğlu» variantı onun əsərinin əsas məxəzlərindən biri olmuşdur. Tədqiqatçının məlumatında Parisdə saxlanan həmin əlyazmanın ixtisarla köçürülmüş bir surətinin də Türkiyyat İnstitutunda saxlandığı, alimin bu xülasəli surətdən və S.Penn nəşrindən mənbə kimi istifadə etdiyi göstərilir. Türk aliminin qeydlərinə görə, bu ixtisarlı surətdə orijinalda farsca olan nəsr hissələr türkcə xülasə ilə verilmiş, şeirlər isə tam halda – həm türkcə (azərbaycanca), həm də fars tərcüməsi ilə saxlanılmışdır ” (6, 26) . Bu fikri o, başqa yerdə belə əsaslandırır: “P.N.Boratav Paris nüsxəsini eposun o dövrədək qeydə alınmış digər versiya və variantları (özbək, Tobol, türkmən versiyaları, İstanbul və Maraş variantları, V.Xuluflu nəşri və s.) ilə yeri gəldikcə müqayisə etmiş, tarixi reallıq baxımından Paris rəvayətinin «bütün digərlərindən daha realist» əsər olmasını iddia etmişdir” (6, 26). E.Abbasovun fikirləri ilə bizə görə qismən razılaşmaq olar. Çünki P.N.Boratav dastanın Anadolu variantlarının tədqiqinə daha çox diqqət ayırmış və bu barədə çoxlu məqalələr yazmışdır. 1931-ci ildə çap olunmuş kitabda Paris nüsxəsinə geniş yer verilməsi isə həmin tarixədək “Koroğlu”nun indiki məşhur nəşrlərinin (H.Əlizadə, M.H.Təhmasib, Bali, türkmən versiyası və s.) ortada olmaması idi. P.N.Boratava görə, Xodzko variantında şiəlik elementlərinə geniş rast gəlinməsinin səbəbi onun «şiə İran Azərbaycanı türkləri arasından» toplanmasına bağlıdır (1, 60). Son dövrlər Azərbaycan folklorşünaslığında Türkiyədə “Koroğlu” eposuna elmi marağın yüksəlməsində Azərbaycan alimlərinin 1930-50-ci illərdəki fəaliyyətinin də təsiri olduğu göstərilir. Məsələn, A.İbrahimova yazır: “Vurğulayaq ki, məhz «Koroğlu»nun M.H.Təhmasib, V.Xuluflu, H.Əlizadə nəşrlərinin ortaya çıxması, P.Əfəndiyev, F.Fərhadov və M.H.Təhmasib tərəfindən dastanla bağlı geniş elmi-tədqiqat əsərlərinin yazılması və ümumiyyətlə 1930-1950 illərdə Sovetlər Birliyində, xüsusən türkdilli respublikalarda «Koroğlu» mövzusunun aktuallaşması və populyarlaşması xarici tədqiqatçıların da bu mövzuya marağını gücləndirir. Bolqarıstanda Rza Mollov, Türkiyədə Pertev Naili Boratav və başqalarının topladıqları «Koroğlu» mətnləri və tədqiqatlar çap olunur” (8, 43). Həmin tədqiqatçı dissertasiyasının başqa bir yerində həmin fikri daha konkret şəkildə ifadə edir: “Türkiyədə «Koroğlu» eposunun daha kamil, əhatəli və böyük həcmli nəşrləri 1950-60-cı illərdə işıq üzü görmüşdür. Bu da belə düşünməyə əsas verir ki, Azərbaycanda «Koroğlu» ilə bağlı irihəcmli tədqiqatların (P.Əfəndiyev, F.Fərhadov, M.H.Təhmasibin dissertasiyaları) və xüsusən M.H.Təhmasib nəşrinin ortaya çıxması, «Koroğlu»nun bir sıra irihəcmli Orta Asiya variantlarının nəşri türk alimlərinin, folklorşünaslarının bu mövzuya marağını artırmışdır” (8, 43). İslam ensiklopediyasındakı iri həcmli “Köroğlu” oçerkində P.N.Boratav daha qədim əfsanənin XVI əsrdə yaşamış Koroğlu adlı cəlali üsyançı ətrafında yenidən epikləşərək dastan halına gəldiyinə qərar vermişdir. Maraqlıdır ki, onun bu mülahizəsinə bənzər fikri Azərbaycan folklorşünaslığında, demək olar ki, eyni şəkildə Sədnik Paşa Pirsultanlının tədqiqatında da görürük. Beləliklə, P.N.Boratavın elmi qənaətlərinin Azərbaycan folklorşünaslarının fikirləri ilə üst-üstə düşən məqamları da aşkarlanmış olur. Yüklə 1,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|