D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

artezian havzalari
deb ham ataladi. Havzalarda yer osti suvlari eng baland 
chekklaridan ularning o‘rta qismiga oqadi va yuqori bosimli suv qatlamini hosil 
qiladi. Bu suvlardan artezian quduqlari sifatida foydalaniladi.
Havza suvlari deyarli barcha materiklarda keng tarqalgan. Hozirgi paytda 
yer osti suvlarining Parij, Boltiqbo‘yi, Kaspiybo‘yi, Qora engizbo‘yi, Qizilqum, 
Farg‘ona, Zarafshon, G‘arbiy Sibir, Yoqutiston, Amazonka, Markaziy Avstraliya 
kabi artezian havzalari mavjud.
Muzlik yer yuzasida eng ko‘p tarqalgan tog‘ jinsi hisoblanadi. 
Quruqliklardagi muzlarning umumiy maydoni 16,3 mln. km
2
. Ular yer yuzida bir 
xil taqsimlanmagan. Muzliklarning umumiy maydonidan 85,6% i Antarktidaga 
11% dan ko‘prog‘i Grenlandiyaga va 3,4% i qolgan quruqliklarga to‘g‘ri keladi. 
Ammo, muzliklarning ana shu 3,4% i Alp, Kavkaz, O‘rta va Markaziy Osiyo, 

---

50 
Kordilyera, And va boshqa tog‘li o‘lkalarida yashaydigan aholining hayotida katta 
rol o‘ynaydi.
Muzliklar relef va iqlimning o‘zaro aloqadorligi natijasida vujudga kelgan 
hosiladir. Ular asosan, atmosferdan yog‘adigan qorlar hisobiga hozil bo‘ladi. 
qisman suvlardan ham hosil bo‘lgan muzliklar bor. Bu Antraktidadagi shelf 
muzliklaridir. Har qaysi muzlik to‘yinish oblastidan va sarflanish oblastidan iborat. 
Ular to‘yinish chegarasi bilan ajralib turadi. Ularning birinchisida massalarning 
kirimi sarfga nisbatan ko‘proq ikkinchisida esa kirimga nisbatan sarf ko‘proq. Tog‘ 
muzliklarida muz sarfi quryosh radiatsiyasi va iliq havo ta‘sirida erishi tufayli 
sodir bo‘ladi. Antraktidada va Grelandiyada esa muz sarfi muzliklarning suvga 
tushib kelayotgan qismini sinib aysberglar hosil qilib oqib ketishi bilan bog‘liq.
Muzliklarning shakli va kattaligi turli xil. Ular asosan, ikkita guruhga 
bo‘linadi: qoplama muzliklar va tog‘ muzliklari. 
Qoplama muzliklar juda katta qalinlikda bo‘lib, ular tekislik, plat ova 
tog‘larni to‘liq qoplab oladi. Antraktida materigi, Grenlandiya oroli, Kanada – 
Arktika arxipelagi qoplama muzliklar bilan qoplangan. Antraktida qoplama 
muzligining maydoni 13,6 mln. km
2
dan ziyod. O‘rtacha qalinligi 2000 metr 
atrofida, maksimal qalinligi 4700 metr. Grenlandiyada qoplama muzlikning 
maydoni 1,8 mln. km
2
ga teng. Agar barcha muzliklar Yer yuziga bir tekis 
taqsimlanganida edi, u holda sayyoramiz yuzasi 50 metr qalinlikdagi muz bilan 
qoplanishi mumkin.
Tog‘ muzliklari materiklarning yirik tog‘ tizmalari bilan bog‘liq. Tog‘ 
muzliklari Tyanshan, Pomir, Himolay, Kavkaz, Alp, Kordilyera, And va boshqa 
tog‘ tizmalarida keng tarqalgan. Pomirdagi Fedchenko muzligi (maydoni 907 km
2
), 
Tyanshandagi Inilchek muzligi (893 km
2
), Alp tog‘laridagi Alech muzligi (86,8 
km
2
) shular jumlasidandir.
Ko‘p yillik muzloq yerlar sayyoramizning tabiatidagi o‘ziga xos geografik 
hodisa hisoblanadi. Muzloq yerlar bir necha ming yillar davomida sovugan holatda 
saqlanib kelayotgan tog‘ jinslari bo‘lib, ularning harorati 0ºC dan ko‘tarilmaydi.

---

51 
Ko‘p yillik muzloq yerlarning maydoni 20 mln. kv. km atrofida. Shundan 11 
mln. kv. km. dan ko‘prog‘i Rossiya hududiga to‘g‘ri keladi. Muzloq yerlar 
Shimoliy Amerikaning shimoliy o‘lkalarida Yevropaning shimoliy qismida, 
Osiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy qismida, ayniqsa O‘rta Sibir, Shimoliy-
sharqiy Sibir va Uzoq sharq o‘lkalarida keng tarqalgan. Muzloq yerlar baland 
tog‘larda ham uchraydi.
Muzloq yerlarning qalinligi turlicha bo‘lib, Fennoskandiyada 20-25 metrni, 
Rossiya tekisligining shimoliy qismida 100-200 metrni tashkil etadi. Markaziy 
Yoqutistonda esa uning qalinligi 1500 metrgacha boradi. Muzloq yerlarda yer osti 
suvlari uch turga bo‘linadi: muzloq osti, muzloq oralig‘i va muzloq usti. 
Ko‘p yillik muzloq yerlar keng tarqalgan hududlarda kriogen (yunoncha 
krios – sovuqlik) jarayonlar va hodisalar yaxshi rivojlangan. Muzloq yerlarda yer 
osti suvlari qish oylarida yaxmalaklar, shisha do‘nglar (gidrolakkolitlar, 
bulgunyaxlar) va relefning boshqa shakllarini hosil qiladi.
Ko‘p yillik muzloq yerlar tabiatga turli xil ta‘sir ko‘rsatadi. Muzloq 
gruntlarning erishi va cho‘kinishi natijasida termokarstlar hosil bo‘ladi. Muzloq 
yerlar os‘imlik va tuproq qoplamining rivojlanishiga manfiy ta‘sir qiladi, sovuq 
nurash biologik va kimyoviy nurashga nisbatan ustun turadi. Ko‘p yillik muzloq 
yerlar sanoat va turar joy qurilishiga, temir yo‘l va avtomabil yo‘llarini o‘tkazishga 
ham ta‘sir ko‘rsatadi.