D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

 
Suvning nеft mahsulotlari bilan ifloslanishi. 
Kimyo va neft kimyosi
zavodlarida suv erituvchi sifatida mahsulotlar tarkibiga kiradi. Natijada bu
korxonalarda suv mexanik aralashmalar va kimyoviy moddalar bilan
ifloslanib, oqova suvlar hosil qiladi. Kimyo, qog‘oz ishlab chiqarish va 
gidroliz zavodlarida, shuningdek, yengil va oziq-ovqat sanoati korxonalarida ham 
ko‗p miqdorda ifloslangan oqova suvlar hosil bo'ladi. Hozirgi vaqtda eng ko'p
ishlatilayotgan sintetik sirt aktiv moddalar ham suv havzalarini ifloslantiradi. Bu 
moddalar xo'jalik ehtiyojlari uchun ishlatiladigan suvlarga va hatto ichimlik
suvlariga ham aralashib qolmoqda. Buning yomon tomoni shundaki, agar 
moddalar daryo suvlariga tushib qolsa, suvning o'z-o'zini tozalash jarayoniga
salbiy ta‘sir ko'rsatadi. Hamma sintetik sirt faol moddalar 3 ta sinfga bo'linadi.
Bular: sulfanatlar va ularning tuzlari, ionogen bo'lmagan moddalar va kation faol
moddalardir. Sulfanatlar sintetik sirt faol moddalarning asosini tashkil etadi.
Bularga alkilsulfatlar, sulfanollar, monoalkilsulfanat kislotalarining tuzlari
kiradi. Ionogen bo'lmagan moddalar sanoatda ishlab chiqarilgan barcha sirt faol 
moddalarning faqat 10 foizini tashkil etadi. Bu moddalar yuvish mahsuloti
sifatida kam ishlatiladi, biroq sanoatda keng qo'llaniladi. Kation faol, sirt faol
moddalar sanoatda ishlab chiqarilgan yuvuvchi moddalarning juda oz qismini

---

76 
tashkil etadi. Ularni faqat dezinfeksiya qiluvchi moddalar sifatida ishlatish
mumkin. Suv havzalariga sirt faol moddalar har xil yo'llar bilan tushib qolishi 
mumkin. Masalan, turmushda sirt faol moddalar vositasida tayyorlangan sovunlar
ishlatiladi, qishloq xo'jaligida bu moddalar ishtirokida pestisidni eritish uchun
emulsiya tayyorlanadi. Bir kecha-kunduzda har bir kishi o'rtacha 2,5 g sirt faol 
modda ishlatadi. Agar har bir fuqaro bir kecha-kunduzda 125-350 litr suv
ishlatsa, xo'jaliklardan oqib chiqayotgan oqova suvlar tarkibida 3-4 mg/1 sirt faol
moddalar hosil bo'ladi. Bu suvlarga sanoat korxonalaridagi oqova suvlar ham
qo'shilib, shahardan chiqadigan oqova suvlar tarkibida o'rtacha 5 mg/1 sirt
faol moddalar hosil bo'ladi. Sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlar 
tarkibida har xil sirt faol va yuvishda ishlatiladigan sun‘iy moddalar juda ko'p 
bo'ladi. Masalan, to'qimachilik va jun va hayvon terisiga ishlov beruvchi
zavodlarda hosil bo‘ladigan oqova suvlar tarkibida sirt faol moddalarning miqdori 
5-50 mg/1 dan 200 mg/1 gacha bo'ladi. Suvlarning sanoat korxonalari 
tomonidan ifloslanishi sanoat korxonasining texnologik jarayonlariga, xom ashyo 
va energiyadan foydalanish kolamiga bog‘liq holda juda xilma-xil va murakkabdir.