D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

Savol va topshiriqlar 
1.
Gidrosferaning tuzilishini tushuntirib bering. 
2.
Gidrosfera suvlari, ularni muhofaza qilish qanday amalga oshiriladi? 
3.
Tabiiy suvlarning ifloslanishi deganda nimani tushunasiz? 
4.
Suvni ifloslantiruvchi asosiy manbalarni ayting.
5.
Suvning kimyoviy ifloslanishiga sababchilar. 
 
IV-BOB. BIOSFERA VA EKOTIZIMLAR. 
IV.1.Biosferani kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar 
Biosfera tirik organizmlar tarqalgan Yer sayyorasi qobig‘idir. Uning tarkibi, 
tuzilishi va energetikasi tirik organizmlar faoliyati majmuasi bilan belgilanadi. 
Biosfera o‘zida tirik va notirik komponentlarni hamda bir butunlikni tashkil etadi.
U litosferaning yuqori qismini, butun gidrosferani, troposfera va 
strotosferaning quyi qismini o‘zida qamrab olgan. Biosfera to‘g‘risidagi ta‘limotni 
akademik V.I.Vernadskiy yanada rivojlantirgan. Ekologiya uchun biosfera 
ta‘limotining ahamiyati juda kattadir. Chunki biosfera tirik va notirik tabiatning 
oliy darajadagi o‘zaro ta‘siri va ekotizimlar majmuidan iboratdir. Umuman, 
biosfera tushunchasi ikki xil ma‘noda ta‘riflangan.

---

81 
Birida biosfera Yerdagi barcha tirik organizmlarning majmuasi tarzida 
tushunilgan. V.I.Vernadskiy esa, tirik va notirik tizimlarning o‘zaro ta‘sirini 
o‘rganib, biosfera tushunchasini yangi ma‘noda anglaydi. U biosferani tirik va 
notirik tabiatning birligi sohasi tarzida tushunadi. Olimning biosfera tushunchasini 
bunday talqin qilishi Yerda hayotning paydo bo‘lishi muammosiga bo‘lgan 
qarashlarini ifodalaydi. U bir necha variantlardan iborat: 

Hayot Yer paydo bo‘lgunga qadar yuzaga kelgan va uni butunlay 
qamrab olgan; 

Hayot Yer paydo bo‘lgandan keyin yuzaga kelgan; 

Hayot Yerning shakllanishi jarayonida yuzaga kelgan; 
V.I.Vernadskiy uchinchi variantni ma‘qullagan va bizning sayyoramizda 
qachonlardir hayot izlari yoki tiriklik namunasi bo‘lmagani haqida ishonchli ilmiy 
dalil yo‘qligini e‘tirof etgan. Boshqacha aytganda, uning nazarida biosfera Yerda 
hamisha bo‘lgan. Shunday qilib, olim biosfera deganda Yerning nozik qobig‘ini 
tushungan. Undagi barcha jarayonlar tirik organizmlarning bevosita ta‘sirida 
kechadi. Biosfera uzoq tarixiy davrlardan boshlab doimo rivojlanishdadir. U ona 
sayyoramizdagi hayot qobig‘ini, tirik organizmlarning o‘zaro chambarchas aloqa 
va munosabatlaridan iborat murakkab ekologik tizimlar majmuini tashkil etadi.
Atmosferada hayotning eng yuqori chegarasi 16-20 km balandlikdagi yupqa 
ozon qatlami bilan belgilanadi. Okeanlarning ham deyarli barcha qismida hayot 
mavjuddir. Yerning qattiq qismida hayot 3 km va hatto undan ham chuqurroqqa 
kirib borgan (neft konlaridagi bakteriyalar). 
Yer sirtida kimyoviy elementlarning tarqalishini o‘rganish natijalari shuni 
ko‘rsatadiki, tirik moddalarda mujassamlashmagan birorta element yo‘q. 
Akademik V.I.Vernadskiy ta‘riflagan biogeokimyoviy tamoyillar quyidagicha: 

Biosferada kimyoviy elementlarning biogen migratsiyasi mavjud 
bo‘lib, u o‘zini maksimal darajada namoyon etishga intiladi. Afsuski, 
bugunki kunda bu tamoyil inson faoliyati doirasi kengayishi tufayli 
buzilgan. 

---

82 

Turlarning evolyutsiyasi atomlarning biogen migratsiyasini tobora 
kuchaytiradi. 

Tirik modda o‘zini o‘rab turgan atrof-muhit bilan uzluksiz ravishda 
kimyoviy almashinuvda bo‘ladi. 
Bu tamoyillar buzilgan holda biosfera faoliyatini ta‘minlab turgan kosmik 
ta‘sirlar uni yemiruvchi omilga aylanishi mumkin. Tabiatdagi har qanday 
organizmlar notirik tabiat bilan doimiy uzviy bog‘liq sharoitdagina mavjud bo‘la 
oladi, hayot o‘zining butun namoyon bo‘lishi jarayonida sayyoramizda katta 
o‘zgarishlar keltirib chiqargan. Evolyutsiya jarayonida takomillashib brogan tirik 
organizmlar butun sayyora bo‘ylab kengroq tarqalgan hamda energiya va 
moddaning qayta taqsimlanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. 
Tirik organizm tabiatda hamisha hayvon va o‘simlik organizmlariga, 
shuningdek, o‘z atrofidagi fizik-kimyoviy sharoitga aloqador bo‘ladi. Har qanday
biosenozda bu o‘zaro munosabatlar juda murakkab va ziddiyatlidir. 
Tabiatda to‘xtovsiz davom etadigan va tirik organizmlar faoliyati tufayli 
tartibga solinib turadigan moddalarning doimiy aylanishi Yerning alohida qobig‘i 
bo‘lgan biosferaning spesifik belgisidir. Garchi biomassa, ya‘ni ayni bir vaqtda 
yashab turgan organizmlar tarkibidagi jamiki tirik moddalar vazn jihatidan 
biosferadagi barcha moddalarning 0,01% idan oshmasada, u mazkur qobiq ichida 
boradigan murakkab biogeokimyoviy jarayonlarni keltirib chiqaradigan va 
yo‘naltirib turadigan markaziy bo‘g‘inni tashkil qiladi.
Biosferada doimiy ravishda harakat jarayoni va moddalarning qayta 
taqsimlanishi davom etadi. Bundan qattiq, suyuq va gazsimon tana moddalarning 
har xil haroratida va bosimda yalpi holda ko‘chishi sodir bo‘lib turadi.
Litosferaning asosiy kimyoviy elementlari kislorod, alyuminiy, temir, 
magniy, natriy qatnashib har xil rivojlanish bosqichlarini o‘tadilar, ya‘ni eng 
chuqur qismlardan litosferaning yuqori qatlamlarigacha yetib boradilar. 
V.I.Vernadskiy ta‘limotiga muvofiq Yerda yashovchi tirik organizmlar, quyosh 
nurlari energiyasini potensial energiyaga, so‘ng geokimyoviy jarayonlarning 
kinetic 
energiyasiga 
aylantiruvchi 
murakkab 
mexanizmlar 
sistemasidir. 

---

83 
Biosferaning bu yupqa qatlamida quyosh nuri tarqaladi, o‘zgartiriladi, to‘planadi, 
murakkab organik moddalar hosil bo‘ladi va parchalanadi, xilma-xil organizmlar 
vujudga keladi va hokazo. 
O‘simliklar yiliga 7,3

10
17
kkal energiya yig‘adi, 1,73

10
11
t organik 
moddalar hosil bo‘ladi, 2,6

10
9 
t azot va 7,7

10
9 
t moddalar iste‘mol qiladi, tirik 
organizmlar yiliga 2

10
9
t kislorod yutadi, 2,7

10
11
t karbonat angidrid chiqaradi, 
7,3

10
17 
kkal energiya tarqatadi va organik birikmalardan 2,6

10
9
t azor hosil qiladi. 
Bu jihatdan tabiatdagi yashil o‘simliklar dunyosining roli nihoyatda 
kattadir. Yerga har yili juda katta miqdordagi (1,26

10
24
kkal) quyosh energiyasi 
tushadi va bu energiyaning 42% i olam bo‘shlig‘iga qaytariladi.
Yashil o‘simliklar quyosh energiyasining bu qismidan foydalanib organik 
moddalarni sintez qilish jarayonida havodagi karbonat angidriddan uglerod manbai 
sifatida foydalaniladi,ammo yashil o‘simlik anorganik tabiatdan o‘zi uchun ozuqa 
olish bilangina chegaralanib qolmay balki asmon bilan Yer o‘rtasida vositachi 
hamdir.
Quyosh nuridan olingan energiya o‘simlik organizmida to‘planadi va shu 
taxlitda tanasida to‘plangan organik modda bilan birgalikda o‘simlik ozuqasi bilan 
ovqatlanuvchi boshqa o‘simliklar yoki hayvonlar organizmiga tushadi, bu 
organizmlar esa o‘z navbatida boshqa geterotrof organizmlar uchun oziq 
hisoblanadi.
Olimlarning taxminiy hisoblariga ko‘ra Yer sharining o‘simliklar qatlami 
har yili karbonat angidriddan 140 milliard tonnadan ziyod uglerodni 
assimilyatsiyalaydi, bu esa o‘z navbatida har gektar yerga taxminan uch tonnadan 
to‘g‘ri kelishi mumkin. Atmosferada hammasi bo‘lib ikki milliard kilogrammga 
yaqin karbonat angidrid mavjuddir. Agarda organizmlarning hayotiy faoliyati 
jarayonida atmosfera va gidrosferaga muttasil karbonat angidrid qo‘shilib 
turmaganida , bu miqdor 100 yilga ham yetmay tugab qolgan bo‘lar edi.
Vaholanki, Yerda fotosintezni amalga oshiruvchi o‘simliklar jamoasining 
yashab kelayotgan davr mobaynida ular juda ko‘p miqdorda (10000 milliard tonna 

---

84 
chamasida) uglerod zahiralarini to‘plagan va zahiralar naft, ko‘mir konlari, torf va 
boshqa yonuvchi qazilmalar shaklida saqlanib qolgan. V.I.Vernadskiyning 
ko‘rsatishicha tirik organizmlar biosferada kimyoviy elementlarning ko‘chib 
yurishining asosiy omillaridir. 
Shunday qilib, biosfera Yerda hayot vujudga kelgandan keyin va uning bir 
necha milliard yillar davomidagi rivojlanishi hamda evolyutsiyasi natijasida hosil 
bo‘lgan juda murakkab va bir-biri bilan uzviy bog‘liq strukturadan tashkil topgan 
sistemasi bo‘lib, yer sharining noyob qobig‘idir.
Bu sistemaning har bir struktura elementi biror sabab bilan o‘z funksiyasini 
bajara olmay qolsa, u vaqtda butun sistema biosferaning normal hayotiy 
jarayonlari buzilib, biogeokimyoviy muhit buzilishi, organizmlar kasallanishi va 
hatto ba‘zi bir biologik turlarning mutlaqo yo‘q bo‘lib ketishiga sabab bo‘ladi. 
Shuni alohida uqtirish kerakki, hozirgi fan va texnikaning eng taraqqiy etgan 
davrida inson ta‘siri birinchi navbatda biosferaning mahsuldorligiga, uning 
energiya balansiga qaratilgan. Biosfera biomahsuldorligining kamayishi asosan 
quyidagilarga bog‘liq: 

Muhandislik, ya‘ni qurilish, gidromelioratsiya ishlari amalga 
oshirilishi; 

Tashqi oqava va sizot suvlari, shuningdek tuproqlarning turli mineral 
o‘g‘itlar, kimyoviy moddalar, har xil moddalar bilan ifloslanishi; 

Zavod, fabrika va boshqa sanoat korxonalari chiqindilari bilan muhit 
sharoitlarining ifloslanishi. Bu omillar biosferaning mahsuldorligiga 
va energiya balansiga katta ta‘sir ko‘rsatadi;