D. A. Shadibekova

3.2.1-rasm. Dj. Zingelman tomonidan xizmatlarning tasniflanishi
35
. 
Dj.Zingelman tomonidan tasniflagan xizmat turlarining har biri turi, o‗z 
navbatida, o‗zining murakkab tasnifiga ega. Misol uchun,
banklarning, 
tibbiyotning, maishiy xizmatning bir necha yuz turlari mavjud. Shuning uchun ham 
bir xizmat doirasida bir necha farqlanuvchi belgilari bo‗lishi mumkin. Xususan, 
tibbiyot xizmati bir vaqtning o‗zida yuqori malakadagi kasbiy tayyorgarlikni talab 
qiluvchi kapital intensiv ko‗rinishdagi (misol uchun kompyuter diagnostikasi va 
33
Solow R. We‘d better out // New York Revier of books. 1987 July-12 p36 
34
Wall street Journal (November 7, 2005) 
35
Ma‘lumotlar asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi.

---

111 
turli apparatlar bilan davolash) va yuqori mehnat talab qilmaydigan mehnat 
intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis qo‗yish) ko‗rinishidagi 
xizmatlarni o‗z ichiga qamrab oladi. 
Servis faoliyatini samaradorlik ko‗rsatkichini pastligining yana bir sababi 
sifatida moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan xizmat sohasida band bo‗lgan 
xodimlar mehnat haqining pastligidir. Ammo xizmatlarning ba‘zi turlarini 
ko‗rsatuvchi xodimlar mehnat haqi, moddiy ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan 
ancha yuqori (misol uchun, injenering, konsalting, moliya, sug‗urta va hokazolar). 
1990-2005 yillar mobaynida AQSh xizmat sohasi xodimlarining mehnat haqi 
sanoat xodimlarining ish haqini 67 % ni tashkil etgan. Yaponiyada xizmat sohasi 
xodimining ish haqi, sanoatchilarga nisbatan 7 % ga, Germaniyada – 15 % ga kam. 
Bundan tashqari 1960 yillarda AQShda uchinchi sektorda (xizmat sohasida) band 
bo‗lgan bir ishchiga to‗g‗ri keladigan ishlab chiqarish hajmi sanoat xodimi ishlab 
chiqarishining 77,5 % ni tashkil etdi. 1992-yilda bu ko‗rsatkich 69,4 %ni tashkil 
etgan. Shu vaqt oralig‗ida ushbu sektorda mehnat unumdorligi 0,35 % ga kamayib 
borgan. Shunday qilib, iqtisodiyotni umumiy tarkibida xizmat ko‗rsatish 
sohasining rolini oshib borishiga qaramay, bu soha uzoq vaqt mobaynida statistik 
jihatidan kam unimli (kam samarali) hisoblangan. 
Shu bilan birgalikda XXI asrning boshlaridagi statistik ma‘lumotlarga e‘tibor 
bersak, 1994 yilga qadar, haqiqatan ham unimdorlik ko‗rsatkichi past darajada 
bo‗lgan, ammo 1995 yildan boshlab, rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda 
servis faoliyati unimdorligi barqaror o‗sa boshladi. Xususan, B.P.Bosvort va 
D.U.Triplett tadqiqotlari ma‘lumotlariga ko‗ra, 1977 yildan 1995 yilga qadar 
xizmat sohasida yalpi omilli unimdorlik o‗rtacha 1 % yillik o‗sishni tashkil etgan. 
1995 yildan 2005 yilga qadar bu ko‗rsatkichni yillik o‗sishi 2,2-2,9 % ni tashkil 
etdi. 
Hozirgi vaqtda xorij tadqiqotchilari ―Unumdorlik paradoksi‖ning echimini 
tushuntiruvchi bir necha gipotezalarni ilgari surishmoqda. Birinchidan eng ko‗p 
tarqalgan variant sifatida unumdorlik statistikasini nomukammalligi e‘tirof etiladi. 
Bunday fikrni R.Solou ilgari surgan. Ikkinchidan, keng tarqalgan variantlardan 

---

112 
yana biri amal qilayotgan moddiy ishlab chiqarish o‗zagida ―servis xizmatlari‖ni 
to‗liq hisobga olmaslik hisoblanadi. 
Xizmat ko‗rsatish tarmoqlarida mehnat unumdorligini o‗sish sur‘ati 
statistikasi ma‘lum bir qiziqish uyg‗otadi. XX asrning 80-yillaridanoq xorij 
tadqiqotchilari YaIM hajmida xizmatlar hissasini o‗sishini va postindustrial 
jamiyatda yuqori texnologiyali tarmoqlar kerakli darajada ayrim xizmat ko‗rsatish 
jarayonida mehnat unumdorligini yuqori bo‗lmasligini talqin etishga harakat 
qilishgan. 
Ba‘zi rivojlangan mamlakatlarda ulgurji va chakana savdo, transport, aloqa, 
moliyaviy xizmatlarda unumdorlik darajasini sezilarli oshganligini ko‗rishimiz 
mumkin. Bunda ma‘lum bir qonuniyatni, ya‘ni Dj. Zingelmanning ishlab chiqarish 
va taqsimot xizmatlarida unumdorlikni yuqori bo‗lishi qonuniyatini amal 
qilayotganligini ko‗rsatishimiz mumkin. Shuningdek keyinggi vaqtlarda 
unumdorlikni o‗sish sur‘atini yuqoriligini telekommunikatsiya va aloqa 
tarmoqlarida ko‗rishimiz mumkin. Xususan, o‘tgan besh yil ichida bu tarmoqlarda 
unumdorlik 
Germaniyada 
18%, 
Norvegiyada 
17% 
ni 
tashkil 
etgan. 
Dj.Zingelmanning tasnifi bo‗yicha iste‘mol va ijtimoiy xizmat turlarida 
unumdorlikni bir muncha past darajada bo‗lganligini ko‗rishimiz mumkin. 
Masalan, restoran va mehmonxona xizmatlari bu davr mobaynida Germaniyada 
4,8 %, Fransiyada 3 %, Norvegiyada 6 % bo‗lgan. Mavjud bunday qonuniyatni 
quyidagicha izohlash mumkin. Iste‘mol va ijtimoiy xizmat sohalarida boshqa 
sohalarga nisbatan unumdorlikni past darajasini ushbu xizmatdagi xususiyatlar va 
ularga IT ni ta‘sir ko‗rsatish imkoniyatlarini chegaralanganligi bilan izohlash 
mumkin. D.Treplet va B.Bosvortlarning ta‘kidlashicha ITning ta‘siri asosan xizmat 
sohasining besh tarmog‗iga, ya‘ni moliya xizmati,ulgurji va chakana savdo 
xizmati, ishblarmonlik xizmatlari, sug‗urta va kommunikatsiya tarmoqlarida 
intensiv ta‘sir ko‗rsatmokda. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarning 
ko‗pchiligida bu sohalarni rivojlantirish maqsadida yirik hajmdagi investitsiyalar 
yunaltirilmoqda. Masalan, AQShda jami investittsiyalarning 50% i xizmat 

---

113 
sohasiga yunaltiriladi yoki har yili o‗rtacha 220 mlrd AQSh dollari miqdoridagi 
mablag‗ xizmat sohasiga yunaltiriladi. 
Iste‘mol va ijtimoiy xizmatlarda unumdorlik darajasi past bo‗lishi muayyan 
qiyinchiliklarni, xususan, xizmat sohasida band bo‗lganlar mehnat haqi va 
unumdorligi nisbatida muammolarni keltirib chiqaradi. Xizmat ko‗rsatish sohasida 
mehnat haqini unumdorlikka bog‗liq holda o‗sishini ta‘minlash qiyinchiligini 
birinchi marta har taraflama taniqli iktisodchi olim V.Baumol tomonidan tahlil 
qilingan. U o‗z g‗oyasini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‗rtasida 
doimiy tarzda ish haqi darajasini bir xilda ushlab turish mexanizmi bilan asoslaydi. 
Uning fikricha, xizmatlarga nisbatan ishlab chiqarishda unumdorlik darajasi bir 
muncha tezroq o‗sib boradi. Xizmat ko‗rsatish sohasida ish haqi darajasi moddiy 
ishlab chiqarish sohasidagi unumdorlik ko‗rsatkichlariga asoslanadi va unga 
bevosita bog‗liqdir. V.Baumol xizmatlarni turli-tumanligi uni umumlashtirishni 
qiyinligini e‘tirof etib, bu sohani unumdorlik darajasiga qarab uch kategoriyaga 
ajratadi: 
- harakatsiz individual xizmatlar; 
- o‗ziga xos xususiyatga ega progressiv xizmat ko‗rsatish; 
- asimptotik harakatsiz individual xizmat ko‗rsatish. 
Bizning fikrimizcha, bunday yondashuv samarali bo‗lib, xizmat ko‗rsatish 
sohasida samaradorlik muammolarini tadqiq qilishda keng imkoniyatlarni yuzaga 
keltiradi. Shuning uchun uni to‗liqroq tadqiq etish maqsadga muvofiq. V.Baumol 
tomonidan ajratib ko‗rsatilgan birinchi kategoriya, ya‘ni harakatsiz individual 
xizmatlar – o‗ziga shunday xizmatlarni birlashtiradiki, unda unumdorlik 
(samaradorlik) oshmaydi. Bunday xususiyat ushbu xizmatlarning tabiatidan kelib 
chiqadi (masalan, personal xarakterdagi shaxsiy xizmatlar). 
Uning ikkinchi kategoriya xizmati o‗ziga xos xususiyatga ega, progressiv 
xizmat ko‗rsatish – o‗z tarkibiga mijozni ishtirok etishini talab qilmaydigan 
xizmatlarini birlashtiradi: masalan, bankda pulni saqlash xizmati. Xizmatning bu 
turida mijoz ikki holatda ishtirok etishi mumkin,
ya‘ni, shartnoma to‗zishda va 
shartnoma muddati tugaganda, boshqa xolatlarda mijoz xizmat jarayonida ishtirok 

---

114 
etmaydi. Shuningdek, bu kategoriya xizmatlariga shunday xizmatlar kiradiki, 
ularni ko‗rsatishda mashinalar va asbob uskunalar salmoqli rol o‗ynaydi. Bunday 
xizmatlar mijozni ishtirokini umuman talab etmaydi hamda ularda jonli mehnat 
sarfini kamaytirish uchun mashina va mexanizmlarni kiritish imkoniyati katta. 
Shunday qilib, o‗ziga xos xususiyatga ega proogressiv xizmat ko‗rsatish uchun 
unumdorlik (samaradorlik)ni o‗sish xarakterli jarayondir. 
V.Baumolning uchinchi kategoriyali xizmati – assimptotik harakatsiz 
individual xizmat ko‗rsatish deb nomlanib, unda birinchi va ikkinchi kategoriya 
xizmatlarini xarakterli xususiyatlarini o‗zida mujassamlashtiradi. Bunday 
xizmatlarga ma‘lumotlarni qayta ishlash bo‗yicha xizmatlar kiradi. Bu 
xizmatlarning ikki asosiy resurslari mavjud: texnika va dastur ta‘minoti. Birinchi 
komponent iqtisodiyotni progressiv sektori mahsuloti (iqtisodiyotda texnika 
qiymati texnologiyalar va unumdorlikni o‗sish bilan pasayib boradi). Ikkinchi 
komponent – harakatsiz sektor mahsuli bo‗lib, uning sarf xarajatlari o‗sib borish 
xususiyatiga ega. 
Bu kategoriya xizmatining o‗ziga xos muhim xususiyati – o‗zining hayotiy 
siklini dastlabki davrida harakatlarning pastligi va unumdorlikning o‗sishini 
yuqorligidir. Ammo, dastlabki davrda unumdorlikning o‗sishi qanchalik yuqori 
bo‗lsa, u keyinchalik shunday tez pasayadi. Demak, vaqt o‗tib borishi bilan
assimptotik harakatsiz xizmatlarni ko‗rsatishda xarajatlarni o‗zgarib borishi ro‗y 
beradi. Masalan, saratroshxona xizmatini yo‗lga qo‗yishning dastlabki davrida 
asosiy vositalar va asbob-uskunalarga katta sarf xarajatlar qilinadi (ya‘ni birinchi 
komponent uchun), sartarosh mehnat haqi bo‗yicha sarflar (ikkinchi komponent) 
esa minimal holda bo‗ladi. Vaqt o‗tishi bilan ishlab chiqarishdagi 
kapitalqo‗yilmalar o‗zini oqlay boshlaydi, sartarosh esa o‗zining mehnat haqqini 
oshirishni talab qila boshlaydi. 
V.Boumolning assimptotik harakatsiz xizmat ko‗rsatish kategoriyasini va 
Dj.Zingilmanning tasnifi bilan o‗zaro bog‗liqligi haqida gapirganda, quyidagini 
e‘tirof etish, ya‘ni mazkur kategoriya xizmatlariga Dj.Zingelmanning iste‘mol va 
taqsimot xizmatlarini kiritish mumkin. Xususan, iste‘mol xizmatlari (restoran, 

---

115 
mehmonxona, maishiy xizmatlar) ko‗p hollarda past komponentli assimptotik 
harakatsiz individual xizmatlarni tashkil qiladi. Shuningdek, Dj.Zingelmenning 
tasnifi bo‗yicha taqsimot xizmatlari (transport, aloka savdo) V.Baumol tasnifi 
bo‗yicha yuqori komponentli assimptotik harakatsiz individual xizmatlarni tashkil 
etadi. Ular uchun ITning ta‘siri kuchlimas, iste‘molchilarni jalb qilinishi pastligi, 
xizmat jarayonida ommaviy ishlab chiqarish va standartlashning yuqoriligi kabi 
xususiyatlari xosdir. 
Bizning fikrimizcha, xorijiy adabiyotlarni o‗rganish va servis faoliyati 
unumdorligi (resurs-sarf yondashuvi) nuqtai nazaridan ko‗rasatkichlarni tahlil 
qilish asosida