D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 2,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bəhram Məmmədov,
elmi işçi ORXON-YENİSEY YAZILI ABİDƏLƏRİ VƏ DİALEKTLƏRİMİZ 168 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI rast gəlinir. Avropada isə Orxan-Yenisey abidələri haqqında ilk məlumatı Nikolay Vidzen vermişdir. N.Vidzendən sonra Trobol boyarının oğlu Semyon Remazov Orxon-Yenisey abidələri haq- qında məlumat verir. Hər iki tədqiqatçı qədim türk abidələrinin yeri haqqında məlumat verməklə kifayətlənmiş, abidələrin özləri haqqında elmi əhəmiyyət daşıyan fikir söyləməmişlər. Orxon-Yenisey abidələri haqqında elmi tədqiqatlara XVII əsrdən başlanmışdır. İsveç zabiti Filipp-İohann Tabbet Stralen- berq 1730-cu ildə nəşr olunan “Das Nord und Ostliche Theil von Europa und Asia” adlı əsərində elmdə ilk dəfə olaraq, “Orxon-Ye- nisey əlifbası ilə yazılmış bir neçə kitabədən nümunə vermişdir. Sonrakı illərdə isə “Orxon-Yenisey abidələri ilə bağlı V.Tomsen, V.V.Radlov və başqaları davamlı tədqiqat aparmağa başladılar. Tədqiqatçılar apardıqları uzunmüddətli tədqiqat sayəsində bir tərəfdən yeni abidələri kəşf etdilər, eyni zamanda tapılan abidələrin türk xalqlarına məxsus olmasını müəyyənləşdirdilər. Abidələr üzərində işləyən Danimarka alimi V.Tomsen 1893-cü il, dekabr ayının 15-də Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının iclasında Orxon-Yenisey yazılarının açılması haqqında məlumat verdi. V.Tomsen əvvəlcə, Kül-tigin abidəsindəki dörd sözü-tenri, türk, kül, tigin sözlərini oxuyur. Tomsenlə eyni vaxtda akad.V.V.Rodlov 20-yə qədər işarəni açmağa müvəffəq oldu. V.Tomsendən sonra V.V.Rodlov Kül-tigin şərəfinə qoyulmuş abidəni tərcümə edir və 1894-cü il yanvarın 19-da Rusiya Elmlər Akademiyasının iclasın- da oxuyur. O, həmin ildə Bilgə xaqan şərəfinə abidəni də ilk dəfə tərcümə edir. 1894-1895-ci illərdə V.V.Radlov Orxon, habelə Ye- nisey abidələri üzərində işləyir. 1895-ci ildə Yenisey abidələrinin Monqolustanda tapılmış kiçik abidələri və Ongin abidəsini, həmçinin, Kül-tigin şərəfinə abidənin üçüncü tərcüməsini nəşr etdirir. Sonra o, xüsusi olaraq Orxon-Yenisey abidələri dilinin fo- |