D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
mışdır.  Bilgə  xaqan  qardaşının  elin  möhkəmlənməsi  yolunda 
çəkdiyi zəhmətdən, hərbi yürüşlərindən, qələbələrindən və şəxsi 
şücaətlərindən ürək dolusu fərəhlə danışır. Vəfatına kədərləndiyini 
söyləyir. Çin mənbələrindən qeyd olunur ki, Kül-tigin xaqan kimi 
dəfn edilmişdir. Yüksək səviyyəli Çin heyətinin dəfndə iştirakı da 
bunu sübuta yetirir. Bilgə xaqan baş daşının yazılmasına, abidə 
kompleksinin  tikilməsinə  şəxsən  rəhbərlik  etmişdir.  Abidənin 
mətni yazılmış daş – 1 avqust 732-ci ildə qoyulmuş, 733-cü ilin 
sonunda hazır olmuşdur.
Kül-tigin  abidəsi  kürəyi  deşik  tısbağa  şəkilli  mərmər 
bünövrənin  ortasına  geyindirilmiş  tilləri  yonulmuş  dördbucaqlı 
kəsik piramida şəklindədir. Piramida saf olmayan mərmərdən yo-
nulmuşdur. Abidə tapılarkən piramida yerə yıxılmış vəziyyətdə 
imiş.  Sonradan  yerinə  bərpa  edilmişdir.  Piramidanın  hündürlü-
yü 3 m 75 sm-dir. Şərq və Qərb üzləri aşağıda 132 sm, yuxarıda 
122 sm, cənub və şimal üzvləri aşağıda 46 sm, yuxarıda 44 sm 
eninədir. (1, səh. 58) Abidənin üstü kəmər şəklində bitir, yuxarısı 
beş guşəli ulduz şəklindədir. Abidənin şərq tərəfinin üstündə xa-
qanın damğası vardır. Damğa dağ keçisi şəkilli rəsmdən ibarətdir. 
Qərb  tərəfi  Çin  əlifbası  (heroqrif)  ilə  yazılmışdır,  mətn  Çin 
dilindədir. Qalan üç tərəf və tillərin kəsik hissəsi Orxon-Yenisey 
əlifbası ilə türk dilində yazılmışdır. Bundan başqa, Çin mətninin 
yanında  da  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  türk  mətni  yazılmışdır. 
Şərq, tərəfdə 40 sətir, şimal və cənub tərəflərin hərəsində 13 sətir 
yazı vardır. Sətirlər yuxarıdan aşağıya doğru yazılmışdır və sağ-
dan sola doğru oxunur. Sətirlərin uzunluğu 2 m, 35 santimetrdir. 
Ardıcıl, dəqiq eyni zamanda gözəl hərflərlə yazılmışdır. Abidənin 
çincə mətnində Türk-Çin dostluğu, Türk xaqanının şücaətləri tərif 
edilir, sonda abidənin qoyulduğu tarix göstərilir.
Kül-tiğin abidəsi Monqolustanda, Kokşin-Orxon rayonunda, 
Orxon çayı hövzəsində, Saydam gölü yaxınlığında, Erdeni Tszu 

---

171