D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
M.Ə.Elxanovun pedaqoji fəaliyyətində diqqətı cəlb edən əsas 
cəhət mütərəqqi rus pedaqoji fıkrini, o cümlədən K.D.Uşinskinin 
ideyalarını mənimsəməsi və öz əməli pedaqoji fəaliyyətində ona 
istinad etməsidir. Uşinskinin məlum prinsiplərinə istinad edən və 
ondan yaradıcı surətdə istifadə edən M.Ə.Elxanov 1880-ci ildə 
«Azərbaycan dili əlifbası» adlı dərslik yazmışdır”.
Arxiv sənədlərindən məlum olur ki, həmin dərsliyin əlyazması 
İrəvan  gimnaziyasının  inspektoru  tərəfındən  1880-ci  il  noyab-
rın  28-də  455  saylı  rəsmi  məktubla  Qafqaz  Tədris  Dairəsinin 
popeçitelinə  göndərilmişdir.  Həmin  məktubda  deyilir:  «İrəvan 
gimnaziyasının tatar dili müəllimi M.Ə.Elxanov K.D.Uşinskinin 
«Vətən dili» dərsliyi nümunəsində tərtib etdiyi və tatar əlifbası 
ilə yazılmış «Tatar dili» dərsliyini mənə təqdim edərək onu Siz 
cənablara  təqdim  etməyi  və  əgər  bu  kitab  bəyənilərsə,  QTD 
tabeliyində olan və tatar dili öyrədilən məktəblərdə ondan istifadə 
edilməsinə sərəncam vermənizi xahiş etdi». 
M.Ə.Elxanovun  130  mətndən  ibarət  olan  dərsliyi  sadədən 
mürəkkəbə  prinsipi  əsasında  tərtib  edilmişdir.  Buraya,  əsasən, 
qiraət  üçün  oxu  mətnləri,  o  cümlədən  xristian  aylarının  ad-
ları,  həmçinin  astronomik  hadisələrə,  məsələn,  Aya,  Günəşə, 
ulduzlara  aid  məlumat  verən  materiallar,  müəllim,  valideyn, 
insanın  anatomik  və  fizioloji  quruluşundan  bəhs  edən  mövzu-
lar  seçilərək  daxil  edilmişdi.  Həmin  dərslik  müəllif  tərəfındən 
yenidən  işlənmiş  və  İrəvan  gimnaziyası  direktorunun  1882-ci 
il  25  iyul  tarixli  məktubu  ilə  S.-Peterburqa-Rusiya  Xalq  Maa-
rif Nazirliyinə göndərilmiş və əgər bəyənilərsə nəşr olunmasma 
və QTD tabeliyində olan məktəblərdə ondan istifadə edilməsinə 
icazə verilməsi xahiş edilmişdir.
M.Ə.Elxanov həmin dərsliyi nəşr etmək üçün, özündə əlavə 
nüsxəsi  olmadığından,  QTD  popeçiteli  vasıtəsilə  RXMN-nə 
müraciət edərək əlyazmasının ona qaytarılmasını xahiş etmişdir.
Təəssüf  ki,  M.Ə.Elxanovun  vəfatı  bu  xeyirxah  işin  sona 

---

284