DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI sabitləşmiş vəziyyətdə olduğu, həm də intensiv şəkildə işləndiyi
qeyd olunur: börklü, hünərli, ərdəmli ... “Kitab”da “ayğırlıq”
sözündə işlənən –lıq şəkilçisi isə bu morfemin müvaziliyini,
daha dəqiqi, tam diferensiasiyaya uğramamış vəziyyətdə oldu-
ğunu təsdiqləyir: -lıq//-lı
4
.
Keçi başlu Keçər ayğır. “Kitab”da iki dəfə işlənmişdir. Ba-
yındır xanın tövləsindən Dədə Qorquda verilmiş iki atdan biri-
nin adıdır. “Keçi başlu Keçər ayğır” zoonimik modelindəki “keçi
başlu” ifadəsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Çünki at başının
keçi, qoyun, maral, dovşan kimi heyvanların başına bənzədilməsi
qədim türk tarixi və etnoqrafiyası baxımından səciyyəvidir (bu
cəhət bir sıra mənbələrdə aydın şəkildə göstərilir). Digər tərəfdən,
“keçi başlu” söz birləşməsinin semantik tutumu “Kitab”dakı sin-
taktik bütövlər müstəvisində də öz həllini tapır: “...Altundağı alaca
atuŋ nə ögərsən? Ala başlu keçimcə gəlməz maŋa!” Bu misralar-
da “ala başlu keçinin” kafirin “alaca” atından güclü olması aydın
şəkildə ifadə edilir. “Kitab”dakı başqa mətnə diqqət yetirək: Dədə
Qorqud göstəki üzdi. Turmadı, qaçdı. Dəli Qarçar ardına düşdi.
Toqlı başlu Turı ayqır yoruldı. Dədə Qorqud Keçi başlu Keçər ay-
ğıra sıçradı, bindi. Burada yorulan atın “toqlı başlı...”, güclü atın
isə “keçi başlu...” olduğu birbaşa ifadə edilir. Bu da təsadüfi deyil.
Belə ki, “keçi başlu” atda keçinin, “toğlu başlu” atda isə toğlunun
gücü, daha dəqiqi, səciyyəvi cəhətləri metaforikləşdirilmişdir:
keçi sıldırım qayalarda sıçraya-sıçraya gəzir, sürünün qabağın-
da gedir, toğluda isə bu xüsusiyyətlərin heç biri yoxdur. Deməli,
“keçi başlu...” və “toqlı başlu” vahidlərindəki məcazilik birbaşa
reallığa, konkret desək, real hərəkətə söykənir.
“Keçi başlu Keçər ayğır” zoonimik modeli mürəkkəb quru-
luşlu söz birləşməsi formasındadır, daha dəqiqi, burada iki söz
birləşməsinin sintezi müşahidə olunur: təyini söz birləşmələrinə
daxil olmayan ismi birləşmə (keçi başlu), birinci növ təyini söz
