D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
ayğır”ı  üslubi  antonimlər  kontekstində  izah  etmək  zərurəti  ya-
ranır: keçər ayğır – sürətli, güclü ayğır; turu ayğır – zəif ayğır. 
Fikrimizcə,  M.Kaşğarinin  “Divan”ındakı  zəif  anlamlı  “turuk” 
sözü  “Kitab”da  son  samitini  itirmiş  vəziyyətdədir:  turuk-turu. 
“Turuk”un kök morfemi isə məhz turmaq (durmaq) felidir. Yeri 
gəlmişkən, müasir dilimizdəki “arıq-turuq” qoşa sözündə “turuq” 
ilkin forma və mənasını saxlamışdır. “Koroğlu” dastanında Düra-
tın Qırata, “Kitab”da da Turu ayğırın Keçər ayğıra nisbətən zəif 
olması aydın şəkildə verilmişdir. Deməli, bu zoonimlər rəng an-
lamlı sözlər əsasında yaranmışdır – fikri inandırıcı deyil. Digər 
tərəfdən, “Kitab”dakı Keçər ayğırla, “Koroğlu”dakı Qıratın məhz 
iti, sürətli qaçışa malik olması mətndə dəqiqliklə verilib ki, bunu 
da heç kim inkar edə bilməz. Maraqlıdır ki, hətta Qırat və Dürat 
zoonimlərini  tam  başqa  kontekstdə  izah  edən  Q.Cəfərov  da  bu 
tip motivlərə münasibət bildirir: “Qıratla Düratın əmələ gəlməsi, 
böyüməsi, onların bəslənib sınaqdan çıxarılması, nəhayət, onlara 
ad qoyulması dastanın ən maraqlı qollarından birinin mövzusu-
nu təşkil edir. Bu sınaqlarda Dürat Qıratdan olsa-olsa bir qədər 
geri qalır. Alı kişi onlara özü ad qoyur. Belə başa düşmək olur 
ki,  o,  həmin  adları  atların  ləyaqətinə  görə  seçir”  (Q.Cəfərov. 
Azərbaycan  dilinin zoonimikası. “Azərbaycan dilinin onomasti-
kası”. Bakı, 1987, s.157). Nədənsə, müəllif bu tezislərini davam 
etdirmir və belə bir hökm verir: “...Qırat və Dürat zoonimlərini 
onun  (Alı  kişinin  –  Ə.T.)  fərdi  yaradıcılığının  məhsulu  hesab 
etməyə,  həmin  adlarda    hansı  isə  mifik  təsəvvür  və  görüşlərin 
əks olunduğunu güman etməyə elə bir əsas yoxdur”(Q.Cəfərov. 
Azərbaycan  dilinin zoonimikası. “Azərbaycan dilinin onomasti-
kası”. Bakı, 1987, s. 158). Bu fikirlərlə razılaşmaq olmaz. Birinci-
si, ona görə ki, atlara ən düzgün adları məhz ilxıçılar verir. İkincisi, 
ilxıçı Alı kişini danışdıran ustad aşığın və ya təhkiyəçinin rolunu 
nəzərə  almamaq  türk  dastan  yaradıcılığının  inkarıdır.  Üçüncü-

---

107