D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
–ər ünsürünün (məs.; tatar, qacar, balkar, əfşar, bulqar, suvar və 
s.) «insan» anlayışı bildirməsi haqqında türkologiyada müəyyən 
fikirlər  mövcuddur  (26,    s.  135;  54,  s.  143-151).  Bunu  əsas 
götürərək, apar etnoniminin apa-böyük, ar-insan, əsgər sözlərinin 
birləşməsindən yaranmasını güman etmək olar. Apar-«böyük in-
sanlar», «böyük xalq» anlamına daha yaxındır. 
Aparim. Bu etnonimə Kül tigin abidələrində rast gəlirik (KT 
ş 4). Əslində bu sözü toponim kimi qəbul etmək olar. Çox gü-
man ki, qədim türklər eyni sözlə həm etnosu, həm həmin etnosun 
yayıldığı ərazini, həm də həmin etnosun qurduğu dövləti adlan-
dırmışlar. Ə.Rəcəbli aparim etnonimi haqqında yazır ki, Kül ti-
gin abidələrində bu ad apar «avar» etnonimindən sonra çəkilir, 
deməli, o, avarlara nisbətən qərbdə yerləşir. Buna görə də mən 
onu Apa Urum – Böyük Roma kimi oxuyuram. Mən belə güman 
edirəm ki, bu, Bizansa (Vizantiyaya) verilən addır (20, s. 393). 
Deməli, aparim sözü ilə abidələrdə Bizans imperiyası ifadə olun-
muşdur. Bu sözün etimologiyası çox aydındır. Belə ki, aparum 
sözünün I komponenti apa «böyük», II komponenti rım//rum isə 
«yunan» mənasında işlənən sözdür. Aparum sözü «Böyük Rum», 
«Böyük Roma» mənasında işlənmişdir.
Bayırku. Bu etnonimə KTş 35-də rast gəlirik. Ə.Rəcəbli ba-
yırkuların türklərdən şimalda yaşayan xalq, türkdilli qəbilə oldu-
ğunu göstərir. Müəllif qeyd edir ki, bu etnonim Çin dilində pa-ye-
ku adlanır. Bayırku qəbilələri gah göytürk qəbilə ittifaqına daxil 
olmuş, gah da türklərlə düşmənçilik etmişdir (20, s. 393).
F.Sümər bayırkuları M.Kaşğarinin «Divan»ında adı çəkilən 
yabakularla  eyniləşdirir.  Bu  fikir  yanlışdır,  nəzərdən  qaçırmaq 
olmaz  ki,  M.Kaşğarlı  yabakuları  şərqdə  yaşayan  xalq  hesab 
edir  (44,  s.  30).  Bayırkı  sözünün  bay  və  irkin  sözlərindən  ya-
randığını söyləyə bilərik. Məlumdur ki, hər iki söz titul bildirir. 
Antroponimlərin sonradan toponim və etnonimə çevrilməsi geniş 

---

147