D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
doğumla  ölüm  arasındakı  ömrü  insan  kimi  yaşamaq  –fəaliyyət 
göstərdiyi cəmiyyətə xidmət etdiyi xalqın ləyaqətli vətəndaşı ol-
maq ondan asıldır. Belə bir vətəndaş ilk növbədə təlim və tərbiyə 
proseslərində formalaşır». (7; 234-235) Bunun bariz nümunəsinə 
İltəris xanın yaxın sirdaşı, vəziri Bilici Tonyukuk «Tonyukukun 
şərəfinə  yazılmış  yazılı  abidə»də  rast  gəlirik,  xaqanlıq  rütbəsi 
altında  böyük  tarixi  vəzifələr  durduğu  burada  ətraflı  şərh  edil-
mişdir. O, İltəris xanı biliyi az olsa da, igidliyi və ali məqsədləri 
olan vətənpərvər və xalqpərəst bir şəxs kimi göstərir. Məhz bu 
cəhətinə görə uzaqgörən bilici Tonyukuk İltəris xana sirdaş ol-
mağı qərara aldığını fəxrlə vurğulayır: «Bilici Tonyukuk, Boyla 
Bağa Tarkan ilə İltəris xanla olmağı arzu etdi. Cənubda Tabğac 
elini, şərqdə Kidan elini, şimalda Oğuz elinin hamısını məhv etdi, 
(onun) həmdəmi, şan-şöhrət yoldaşı mən oldum. Çuğay Küzü və 
Qara Qumu yaşayış yeri etdik. (Burada) maral, dovşan (əti) ye-
yib yaş ayırdıq. Xalqın boğazı tox idi, ətrafımızda düşmənlərimiz 
yırtıcı quş kimi idilər, biz (onlar üçün) leş yerində idik». (1; 249-
250)  Tonyukuk  bütün  qələbələrin  sonluğunu  məhz  vətənin  va-
hidliyi, xalqın müstəqilliyi kimi böyük nailiyyət uğrunda olma-
sını xüsusi fəxrlə vurğulayır. O, özü Tabğac elindən olsa da, öz 
xanına  sadiqliyini  sübut  edərək  müxtəlif  döyüşlərdə  uzaqgörən 
tədbirlərilə  türk  dövlətinin  bərqərar  olmasında  yaxından  iştirak 
etmişdir:  «İltəris  xan  əgər  (bunları)  əldə  etməyə  çalışmasa  idi, 
əgər (onun ardınca) gedərək mən özüm (bunları) əldə etməyə ça-
lışmasa idim, nə dövlət, nə xalq olardı. O (buna) nail olduğu üçün 
onun  ardınca  gedərək  özüm  (buna)  nail  olduğum  üçün  dövlət 
də dövlət oldu, xalq da xalq oldu… İltəris xan, bilici Tonyukuk 
(bunu) əldə etdiyi üçün Kapağan xan, türk-sir xalqı da var… Türk 
Bilğə Kağan (taxtda oturub) türk-sir xalqını, Oğuz xalqını ucaldır 
(1; 253-254).
Beləliklə,  mənbə  hakim,  güc-qüvvət  sahibi  igid  şəxslərin 
ictimai  davranışlarının  nəticəsinin  bütöv  bir  dövlətçilik  ideya-

---

259