Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya istifadə olunması şaman (qam) ənənəsiylə bağlı ola bilər. Eşq
dastanlarındakı şərab elmenti də yəqin ki, bəktaşiliklə bağlıdır.
Eşq dastanlarına nəzər salmaqla görə bilərik ki, müqəddəs
övliya tərəfindən qəhrəmana içirdilən şərab qəhrəmanın öz
dilindən aşağıdakı kimi mənalandırılır. Bu məqsədlə ”Abbas və
Gülgəz” dastanına nəzər salaq.
“Gedib Abbasa bir saz gətirdilər. Abbas sazı sinəsinə basıb,
görək nə dedi:
Ruzi-əl-məhşərdə mövlam eşqinə, İçmişəm kövsərdən bir cami-ləziz. İsgəndər axtardı, tapıb içmədi, Xızır içdi oldu cəvanü əziz. (1, 109) Qəhrəmanın dilindən deyilən bu bənddən məlum olur ki, bu
eşq şərabı Xızıra ölümsüzlük bəxş edən dirlik suyudur. Dirilik
suyunun ardınca bir neçə qəhrəman getsə də əbədi həyat uğrunda
mübarizədən Xızır qalib çıxır. Dirlik suyunu içən Xızır yenidən
cavanlaşır, bir növ yenidən doğulur, əbədilik qazanır. Folklorda
Xızırın funksiyaları müxtəlifdir. Belə ki, illərcə övlad həsrətində
olan sonsuz ər-arvada övlad bəxş edir (xüsusən alma vasitəsilə
möcüzəli doğuş) darda olanlara kömək edir, bir anın içində
mənzil başına çatdırır.
Göründüyü kimi həm şaman (qam) olmaq üçün seçilən in-
san, həm də Haqq aşiqi olacaq insan dəyişikliyə uğramalı yeni
keyfiyyətlər qazanmalı, bir növ yenidən doğulmalıdır. Həm bi-
rinci, həm də ikinci müəyyən proses keçdikdən sonra yenilənir,
əvvəl bacarmadığı işləri yerinə yetirir, qeyri-adi işləri bacarır.
Eşq dastanlarında buta alan qəhrəmanın butadan əvvəlki halıy-
la sonrakı halı arasında yerlə göy qədər fərq görünür. Butadan
sonra tamamən başqa bir insan olur, fövqəlləşir, elə bil, “yenidən
