D. Q. Usmanova buxgalteriya hisobi o‘quv qo‘llanma samarqand – 2020

5.6. Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularni hisobga olib borish

Mamlakatimizda ularni etirof qilish, baholash va buxgalteriya hisobi tartiblarini qatiy belgilovchi asosiy hujjatlar 7-son buxgalteriya hisobi milliy standarti hisoblanadi.¹⁸

Nomodliy aktivlar buxgalteriya hisobining asosiy holatlari: etirof qilish payti, qiymatini baholash va foydalanish muddatini aniqlash, amortizatsiya yani hisobga olish, balans qiymatining boshqa o‘zgarishlarni hisobga olish va ularning so‘nggi bahosi hamda ularning chiqishidan keyingi moliyaviy natijalarni aniqlash, shuningdek korxonaning moliyaviy hisobotidagi nomoddiy aktivlar bo‘yicha axborotlarni ochib berishdan iborat.

Nomoddiy aktivlar — mahsulot ishlab chiqarish jarayonida korxonalarning mulk obektlaridan foydalanish maqsadida, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlarni sotish yoxud uzoq muddat davomida mamuriy va boshqa vazifalarni amalga oshirish uchun mol-mulki saqlab turilmaydigan mulklarning Identifikatsiya qilingan obektlaridir.

18. 
    O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 7-son "Nomoddiy aktivlar" Buxgalteriya hisobi milliy standarti. 2005 yil 27 iyun
    

158
Nomoddiy aktivlarni aniqlash, aktiv xo‘jalik foydalanilgani va jismoniy mazmunga ega bo‘lmaganini talab etadi. Jismoniy ma’noga ega bo‘lmagan aktivlar, agar ularning egalik huquqini qo‘shgan va ular uzoq muddat davomida foydalaniladigan hollarda nomoddiy aktivlarni aniqlashga javob beradilar.

SHartnomaviy va boshqa yuridik huquqlar vujudga kelishidan qatiy nazar.

Agar:

• 
  aktiv bilan bog‘liq kelgusida iqtisodiy manfaatdorlik korxonaga kelishiga ishonch mavjud bo‘lsa;
  

• 
  aktiv qiymati aniq hisoblangan bo‘lsa nomodliy aktivlar aktiv sifatida tan olinali.
  

Korxona kelgusida faqat quyidagilar mavjud bo‘lgan taqdirda nomoddiy aktiv bilan bog‘liq hisoblangan iqtisodiy foydalar olishi mumkin:

• 
  kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko‘payishi
  

aktivning qobiliyati, shuningdek, korxonaning aktivdan shu maqsadda foydalanish borasidagi niyati isbotlansa;

• 
  etarli rusurslar mavjud bo‘lsa, yoki korxona kelgusida kutgan iqtisodiy foydani chiqarib olishi uchun ularning qulayligi.
  

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining birligi inventar obekt hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar obekti bitta patent, guvohnoma, huquqiy yon berish shartnomasi va boshqalardan kelib chiqadigan huquqlar majmuidan iborat. Bir inventar obekt boshqasidan farq qilishining asosiy belgisi uning mahsulot ishlab chiqarishdagi mustaqil vazifasini bajarishda, ishlarni bajarish yoki xizmat

ko‘rsatish yoxud korxonaning ma’muriy yoki boshqa vazifalari bajarilishida foydalanishga xizmat qilishidan iborat,

Ikki yoki bir nechta korxonaning egaligida bo‘lgan nomoddiy aktivlarning obekti umumiy egalikdagi uning ulushiga qarab har bir korxonaga nomoddiy aktivlarning tarkibida aks etadi.

YUqorida qayd etilgan barcha shartlarga javob beruvchi quyidagi obektlarni nomoddiy aktivlarga kiritish mumkin:

159

• 
  ixtiroga patent, sanoat namunasi, foydali modelga egalik qiluvchining qat’iy
  

huquqi;

• 
  EHM uchun dasturlar, malumotlar bazalariga bo‘lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;
  

• 
  integral mikrosxemalarning topologiyasiga bo‘lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;
  

• 
  tovar va xizmat qilish belgisiga qonuniy egalik qiluvchining qatiy huquqi, shuningdek, tovar ishlab chiqariladigan joy nomidan foydalanish huquqi;
  

• 
  patentga egalik qiluvchining seleksiya yutug‘iga bo‘lgan qat’iy huquqi;
  

• 
  gudvill;
  

• 
  tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni er osti va tabiiy muhitning boshqa resurslari, geologiya va tabiiy muhit haqidagi boshqa axborotlar singarilardan foydalanish huquqi;
  

• 
  mol-mulkdan foydalanish huquqi, ya’ni er uchastkasi, binolar va boshqalardan foydalanish huquqi;
  

• 
  boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmat ko‘rsatish, iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish kabilarga bo‘lgan
  

huquq).

SHu bilan birga, qati’y huquq — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat egalik qilish huquqiga ega shaxs tomonidan yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo‘lgan mulkiy huquqdir.

Nomoddiy aktivlar tarkibida, shuningdek tasis hujjatlariga muvofiq tan olingan tashkiliy xarajatlar ham hisobga olinadi.

SHuni nazarda tutish kerakki, nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona ishchi xodimlarining aqliy va ishchanlik sifatlari, ularning mehnatga bo‘lgan malakasi va qobiliyati qo‘shilmaydi, chunki bu xususiyatlar o‘z egalaridan ajralmaydigan xususiyat bo‘lib, ulardan foydalanilmaslik mumkin.

Nomoddiy aktivlarning eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishlari litsenziyalar, patentlar, mualliflik huquqi, kompyuter dasturi bilan taminlanganlik, import kvotalari, nouxau, franchayz, savdo markalari, tashkiliy xarajatlar, gudvill va

160
boshqalardir. Quyida nomoddiy aktivlarning subektlar faoliyatida ko‘proq uchraydigan ba’zi ko‘rinishlarning tavsiflari keltiriladi.

Patent — u yuridik tomondan ro‘yxatga olingan va tan olingan qati’y huquq. Patent huquqi egalik qiluvchiga boshqa shaxslarning aralashmasligida patent tatbiq etiladigan jarayon va faoliyat yuritishga hamda mahsulotlardan foydalanish, ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilishga imkon yaratadi.

Sanoat dizaynini ro‘yxatta olish. Sanoat dizaynini ro‘yxatga olish patentning ishlab chiqarilgan mahsulotning shakli, namunasi yoki bezagiga nisbatan qo‘llanilishiga o‘xshashdir. Patent faoliyatni himoya qilsa, sanoat dizaynini ro‘yxatga olish mahsulotning tashqi ko‘rinishini himoya qiladi. Masalan, komputer terminalining yangi dizayni dizaynni ro‘yxatga olish tomonidan himoya qilinadi, yangi "Rentium IV" kompyuteri esa patent tomonidan himoya qilinadi.

Mualliflik huquqi — qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy san’at kabi ijodiy ishlarning mualliflariga qaratilgan himoya shakli. Mualliflik huquqi egalariga ma’lum ekskluziv huquq, shu jumladan o‘z ishlarini nashr qilish, qayta nashr qilish va ko‘paytirish, o‘z asarlarini sotish va nusxalarini tarqatish, ijro etish va yozish huquqi beriladi.

Savdo markalari va savdo nomlari. Savdo markalari (masalan, "Nestle", "Adidas") va (yoki) savdo nomlari (Coka-Cola) — bu kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga berilgan nomlar, belgilar yoki boshqa belgilovchi aksiyalardir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro‘yxatdan o‘tkazilishi mumkin. Bunday holatda mahsulotlarning nomi, belgisi yoki boshqa belgilovchi identifikatsiyalar yuridik tomondan himoyalangan bo‘ladi.

Franchayz — ma’lum shakllar, texnologiyalar yoki tashqi ko‘rinishdan juda yaxshi foydalanishga bo‘lgan huquq. Franchayzlar odatda davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal xizmatlar ko‘rsatish huquqini olish uchun hukumat organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq xizmatlardan foydalanish huquqini olish uchun xo‘jalik subektlari tomonidan beriladi. Franchayz haqidagi har bir shartnoma u amal qiladigan davrdagi muddatni, shuningdek franchayz

161
(foydalanish huquqidagi imtiyozlarni beruvchi subekt) va franchayzlar (mazkur imtiyozni oluvchi subektlar)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi.

Tashkiliy xarajatlar — faoliyatni tashkil etishda vujudga keladigan sarflar. Tashkiliy faoliyat, masalan, yuridik va ro‘yxatga olishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mansub bo‘ladigan sarflar tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Tashkiliy xarajatlarni kapitallashtirish uchun mazkur xarajatlar kelgusida foyda keltiradigan dalillar asos bo‘lib hisoblanadi. Bir hisobot davrida tashkiliy xarajatlarning barcha yig‘indisi faoliyatning foyda bilan xarajatga nomutanosiblikka olib keladigan moliyaviy natijalarga kiritiladi.

Nomoddiy aktivlarning ba’zilari ikkita maxsus tavsifga ega bo‘ladi: ular uzoq muddatli bo‘nak to‘lovlari hisoblanadi va ular boshqa tarafga sotilishi mumkin bo‘lgan egalik qiluvchining hech qanday huquqlari bilan taqsimlanmaydi. Nomoddiy aktivlar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanishi mumkin:

egalik qilish tavsifi bo‘yicha: ayirboshlanganlar, masalan, litsenziyalar, patentlar, dasturiy ta’minlash, nouxau kabilar; ayirboshlanmaganlar, masalan, tashkiliy xarajatlar va gudvill.

Identifikatsiyalash bo‘yicha:

1. 
   alohida identifikatsiyalanganlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar firmaning aktivlaridan alohida tenglashtirilishi mumkin, masalan, litsenziyalar, savdo markalari, franchayz, tashkiliy xarajat va boshqalar;
   

2. 
   alohila identifikatsiyalanmaydiganlar. Boshqa nomoddiy aktivlar alohida identifikatsiyalanmaydi, balki aksincha — ularning qiymati firmaning boshqa aktivlari bilan o‘zaro aloqalaridan olinadi. Masalan, mijozlarning ishonchiga yoki xodimlar malakasining darajasiga asoslanadigan gudvil.
   

Barcha turdagi nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi uchun ularning dastlabki qiymat asos bo‘lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ana shu qiymat

bo‘yicha qabul qilinadi.

Dastlabki qiymat — nomoddiy aktivlarni tashkil etish (ishlab chiqish) yoki sotib olish, to‘langan va soliqlarga to‘lanmaydiganlarni qo‘shgan holda to‘langan

162
xarajatlar, shuningdek, uni vazifasi bo‘yicha foydalanish uchun aktivni ish holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarning qiymati.

Qoldiq qiymat — moliyaviy hisobotda aks etadigan nomoddiy aktivning dastlabki qiymati va amortizatsiya tufayli to‘plangan summa o‘rtasidagi farq sifatida belgilangan hajmi.

To‘lash uchun olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati quyidagi xarajatlardan shakllanishi mumkin:

a) egalik huquqiga ega shaxsga shartnomaga muvofiq yon berish huquqidan to‘langan summa;

2. 
   ro‘yxatga olish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari va egalik qilish huquqiga ega shaxsning qat’iy huquqiga yon berish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘tkazilgan boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;
   

22. 
    bojxona bojlari va yig‘imlar;
    

7. 
   nomoddiy aktivlarning sotib olish bilan bog‘liq soliqlar, yig‘imlar va
   

to‘lovlar;

4. 
   nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq axborotlar va maslahat xizmatlari uchun to‘lanadigan summa;
   

4. 
   nomoddiy aktivlarni sotib olishda ishtirok etgan vositachilarga to‘langan
   

haq;

j) nomoddiy aktivlarni etkazib berish tavakkalchiligining sug‘urtasi bo‘yicha xarajatlar;

26. 
    aktivlardan vazifasi bo‘yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog‘liq boshqa xarajatlar.
    

Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to‘lash, tayyorgarlik ko‘rish,

ro‘yxatga olish va sotib olish bo‘yicha shartnomalarni yopish bilan bog‘liq xarajatlar, aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo‘shilmaydi, balki o‘sha hisobot davrida ular vujudga kelgan xarajatlar deb e’tirof etilishi kerak.

Sotib olingan nomoddiy aktivlarga to‘lash paytida, agar shartnoma shartlarida uzaytirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash nazarda tutilgan bo‘lsa, aniq xarajatlar

163
buxgalteriya hisobiga kredit oralik qarzining dastlab e’tirof etilgan summasi bo‘yicha qabul qilinadi.

Kreditdan foydalanganlik uchun foiz ko‘rinishidagi xarajatlarga to‘liq yoki qarz kapitali hisobiga qisman to‘lab sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qo‘shilmaydi.

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi:

1. 
   kompyuter dasturiga qat’iy huquqning dastlabki qiymatiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6010 - «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lov schyoti" schyoti.
   

2. 
   vositachi uchun sarflash summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti.
   

22. 
    etkazib beruvchi va vositachi oldidagi qarzni undirish: Dt 6010 - «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lov schyoti", Dt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" , Kt «Pul mablag‘lari» schyoti.
    

7. 
   bitim to‘lovi bo‘yicha bank xizmati xarajatlari summasiga: Dt 9430 - «Boshqa operatsiyalar xarajati", Kt «Pul mablag‘lari» schyoti.
   

4. 
   kompyuter dasturi taminotidan foydalanishga o‘tkazish: Dt «Nomoddiy aktivlar», Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti.
   

CHet el valyutasida sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan tegishli xarajatlarni qo‘shgan holda yuk bojxona deklaratsiyasi to‘ldirilgan sanadagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha chet el valyutasini hisoblash yo‘li bilan so‘mda belgilanadi.

Misol. "Intellektual" MCHJ O‘zbekistonda doimiy vakolatxonasiga ega bo‘lmagan chet el firmasidan O‘zbekiston Respublikasi hududida kompyuter dasturini ko‘paytirish va tarqatishga maxsus huquq oladi. Olingan maxsus huquqning qiymati 1000 AQSH dollarini tashkil etadi va bir yo‘la to‘lov bilan amalga oshiriladi. SHartnoma shartlari bo‘yicha nomoddiy aktivga egalik huquqi 2017 yil 1 mayda xaridorga o‘tadi, to‘lov esa 2017 yil 30 - maygacha amalga oshirilishi kerak.

164
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan AQSH dollariga belgilangan kurs:

• 
  nomoddiy aktivning yuk bojxona deklaratsiyasi to‘ldirilgan sanada — 7800 so‘m (1 AQSH dollari);
  

• 
  nomoddiy aktiv bo‘yicha qarzning to‘lovi sanasida - 7815 so‘m (1 AQSH dollari)ni tashkil etdi.
  

Nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagicha hisobga olinadi:

a) nomoddiy aktivlar obektlarini yuk bojxona deklaratsiyasi to‘ldirilgan

sanada Markaziy bank kursi bo‘yicha kirimni qayd etish: Dt 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6010 - «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lov schyoti" schyoti.

2. 
   Nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo‘shiladigan QQS summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6410 - «Budjetga
   

to‘lovlar bo‘yicha qarzlar (turlar bo‘yicha)" schyoti.

5. 
   etkazib beruvchi oldidagi qarzni undirishda: Dt 9620 - «Valyuta kurslari farqlaridan zarar" schyoti, Kt 6010 - «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga
   

to‘lov schyoti" schyoti, Kt 5200 –“CHet el valyutasida pul mablag‘lari» schyoti. Korxonalarning o‘zi tomonidan yaratilgan (tayyorlangan) nomoddiy

aktivlarning dastlabki qiymati ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalariga aniq sarflangan summa sifatida belgilanadi.¹⁹

Aktivlarni nomoddiy sifatiga buxgalteriya hisobiga qabul qilishda bir yo‘la quyidagi shartlar bajarilishi lozim:

1. 
   moddiy- mulkiy (jismoniy) mazmun (shakl)larning bo‘lmasligi;
   

2. 
   o‘lchamlilik va ma’nolilik;
   

5. 
   ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish yoxud korxonani uzoq muddat davomida, ya’ni 12 oydan ko‘proq vaqt agar u foydali xizmat 12 oydan ko‘proq
   

19. 
    O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 591son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan "Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflar" BHMS. 1998 yil 28 dekabr.
    

165
muddatdan ortiq davrda oddiy operatsiya jarayonida boshqarish ehtiyoji va boshqa maqsadlarni bajarish paytida mahsulot ishlab chiqarishda foydalanishligi;

g) mazkur mulkni keyinchalik olib sotish niyatning yo‘qligi;

4. 
   ishonchlilik, ya’ni intellektual faoliyat natijasida korxonada qat’iy huquqni va aktivning mavjudligini tasdiqlovchi tuzilgan zarur hujjatlarning mavjudligi;
   

4. 
   korxonaning boshqa mol-mulkdan identifikatsiyalash imkoniyati, ya’ni u foydalaniladigan ishlab chiqarishdan alohida foydalanish imkoniyati bo‘lishligi.
   

Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish davrida ularni ishlab chiqish uchun olingan kreditlar bo‘yicha o‘tkazilgan foizlar ishlab chiqarilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo‘shiladi.

Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagicha hisobga olinadi:

1. 
   ishlanmalar mualliflariga ish haqi hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy
   

aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6710 - «Ish haqi bo‘yicha xodimlarga haq to‘lash" schyoti.

2. 
   ish haqi fondidan 25 % miqdorida yagona ijtimoiy to‘lov hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6520 - «Davlat maqsadli fondiga to‘lovlar" schyoti.
   

22. 
    ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar bo‘yicha eskirish qo‘shib
    

yozildi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 0200 –“Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyot”.

g) ishlanmalarni tegishli davlat organlarida ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlarni aks ettirish: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt «Turli kreditorlar qarzini hisobga oluvchi» schyot.

d) intellektual faoliyat natijasida mutlaq huquqlarning dastlabki qiymati bo‘yicha kirimni qayd etish; Dt 0400 - “Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti.

Korxonaning ustav kapitaliga ulush hisobida olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati, agar O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqacha

166
nazarda tutilmagan bo‘lsa, ularning korxona ta’sischilari bilan kelishilgan pul bahosiga asosan belgilanadi.

Mazkur xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi

a) Ta’sischilar qarori bilan jamiyat ustaviga kiritilgan o‘zgartishlar ro‘yxatga olish organlarida ro‘yxatga olingan kunda ustav kapitalini oshirish: Dt 4610 - «Ta’sischilarning ustav kapitaliga kiritmalari bo‘yicha qarzi" schyoti, Kt 8300 – «Ustav kapitalini hisobga oluvchi» schyot.

2. 
   ta’sischining ustav kapitaliga badal bo‘yicha qarzi unga tegishli nomoddiy aktivni o‘tkazish yo‘li bilan qoplandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 4610 - «Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo‘yicha qarzi" schyoti.
   

22. 
    nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti.
    

Korxona tomonidan boshqa shaxslardan beg‘araz va davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati joriy qiymat

bo‘yicha aniqlanadi va bu qiymat nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozorni, jumladan, ularni olishga bog‘liq tegishli xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlangan taqdirda to‘g‘ri hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozor bo‘lmasa, ularning boshlang‘ich qiymati nominal qiymat yoki ularni tashkil etishdagi haqiqiy sarf summasi bo‘yicha, shuningdek, nomoddiy aktivni maqsadli foydalanishga tayyor holatga keltirish bilan bog‘liq sarflar bo‘yicha belgilanadi.

Tekinga olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 8530 - «Tekinga olingan mulk" schyoti.

2. 
   nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlar» schyoti, Kt 0830 “Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti.
   

167
Qonun hujjatlarida ko‘rsatilgan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga almashtirib olingan nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng.

Nomoddiy aktivlar qo‘shimcha haq to‘lab almashtirilganda, bir xil nomoddiy aktivlarni almashtirish hisobiga sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati berilgan nomoddiy aktivlarning almashtirish paytida o‘tkazilgan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko‘paytirilgan qoldiq qiymatiga teng.

O‘xshash bo‘lmagan nomoddiy aktivga almashtirish yo‘li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati, qonun hujjatlarida ko‘rsatilganidek, berilgan nomoddiy aktivning joriy qiymatiga teng bo‘ladi.

Nomoddiy aktivlar qo‘shimcha haq to‘lab almashtirilganda, bir xil bo‘lmagan nomoddiy aktivlarga almashtirib sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning almashtirish paytida o‘tkazilgan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko‘paytirilgan joriy qiymatiga teng.

Qonun hujjatlarida o‘rnatilgan tartibda pulsiz vositalar bilan majburiyat bajarilishini nazarda tutgan shartnoma bo‘yicha olingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati deb korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo‘lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymati tushuniladi. Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo‘lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini korxona shunga o‘xshash boyliklarning hozirgi qiymatini taqqoslaganda paydo bo‘ladigan narxdan kelib chiqib belgilaydi.

Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo‘lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini belgilash imkoniyati bo‘lmasa, pulsiz vositalar bilan majburiyatni bajarishni nazarda tutuvchi shartnomalar bo‘yicha korxona tomonidan olingan nomoddiy aktivlarning qiymati o‘xshash holatlarda shu kabi nomoddiy aktivlar sotib olinadigan joriy qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Umumiy summaga sotib olingan nomoddiy aktivlardan har birining boshlang‘ich

168
qiymati bu summani alohida nomoddiy aktivning joriy qiymatiga proporsional tarzda teng taqsimlash yo‘li bilan belgilanadi.

Korxonalarda qonun hujjatlarida o‘rnatilgan tartibda nomoddiy aktivlarni ayirboshlash yo‘li bilan sotib olish buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks etiriladi:

1. 
   qo‘shimcha haq to‘lamasdan almashtirish yo‘li bilan olingan nomoddiy aktivlar obektini uning qoldiq qiymati yoki o‘xshash bo‘lmagan nomoddiy
   

aktivlarning joriy qiymati bo‘yicha kirim qilishda: Dt 0400 «Nomoddiy

aktivlar» schyotining turi bo‘yicha schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti.

b) pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalenti bilan qo‘shimcha haq to‘lab ayirboshlash tariqasida olingan nomoddiy aktivlarning obektini kirim daftarida qayd etishda: Dt 0400«Nomoddiy aktivlar» turi bo‘yicha schyoti -o‘tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymati, Dt «Pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalenti» schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti o‘tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq yoki hozirgi qiymati bo‘yicha; Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti ayirboshlash paytida to‘langan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalenti summasiga.

5. 
   pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarini olish bilan ayirboshlangan nomoddiy aktivlar obektini kirim daftarida qayd etishda:
   

Dt 0400 «Nomoddiy aktivlar» aktivning turi bo‘yicha schyoti - berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati va almashtirishda olingan pul

mablag‘lari yoki ularning ekvivalenti summasi o‘rtasidagi tafovut summasiga Dt 4890 - «Boshqa debitorlarning qarzi" schyoti ayirboshlash paytida olingan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga, Kt 9220 - «Boshqa

aktivlarning chiqib ketishi" schyoti berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati.

169
Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati 7-sonli BHMS ko‘rsatilganlardan tashqari hollarda o‘zgartirilishi mumkin emas.20

Nomoddiy aktiv dastlab etirof etilgandan keyin moliya hisobotida to‘plangan amortizatsiya (qoldiq qiymat) chiqarib tashlangandan keyingi boshlang‘ich qiymati bo‘yicha yoxud qayta baholangan qiymat bo‘yicha aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivni moliya hisobotida ifoda etishda qo‘llanilgan uslub dastlabki etirofdan keyin korxonaning hisob-kitob siyosatida majburiy tartibda aks ettirilishi kerak.

Nomoddiy aktivlar tashkil etilishi yoki korxonaga kelib tushishi va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanishga yaroqli holatga keltirish ishlari tugatilishiga qarab qabul qilish dalolotnomasiga asosan nomoddiy aktivlar tarkibiga kiritilishi kerak.

Nomoddiy aktivlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni rasmiylashtirish uchun zarur bo‘lgan boshlang‘ich hisob hujjatlarining tasdiqlangan shakli yo‘qligi sababli amaliyotda ko‘pincha nomoddiy aktivlarning kelib tushishi va chiqib ketishi noto‘g‘ri rasmiylashtiriladi. SHuning uchun qonunning 9-moddasi va boshqa meyoriy hujjatlar talablaridan kelib chiqqan holda nomoddiy aktivlar bo‘yicha dastlabki hujjatlar shaklini mustaqil ishlab chiqish zarurati tug‘iladi.²¹

Yirik korxonalarda nomoddiy aktivlarni kirim daftariga qayd etish bilan bog‘liq barcha operatsiyalar, odatda, birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirish bo‘yicha majburiyat yuklangan doimiy harakatdagi komissiya ishtirokida amalga oshiriladi. Birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirishning boshqa varianti muayyan nomoddiy aktivni qabul qilib olish bo‘yicha alohida buyruq chiqarish bilan bog‘liq.

20. 
    O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1485-son bilan ro‘yxatga olingan 7-sonli "Nomoddiy aktivlar" BHMS. 2005 yil 27 iyun
    

20. 
    O‘zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi qonunning 9-moddasi. 1996 y (2016yil yangi tahrirda)
    

170
Nomoddiy aktivlarni qayta baholash uni bozor narxining joriy darajasi bilan mos keltirish maqsadida nomoddiy aktivlarning balans qiymatini muntazam aniqlashtirib borishdan iborat.

Korxona qayta baholashni, faol bozor ma’lumotlari asosida joriy qiymatni aniq belgilash mumkin bo‘lsa, qayta baholash kunidagi joriy qiymatni tasdiqlovchi hujjatlar asosida to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta hisoblash yo‘li bilan amalga oshirishi mumkin.

Balans qiymat balans hisoboti tuzilgan kundagi bozor qiymatidan qatta farq qilmasligi uchun qayta baholash etarli darajada muntazam amalga oshirilishi kerak.

Nomoddiy aktivni qayta baholashda, bunday aktivlar uchun faol bozor bo‘lgan hollardan tashqari holatlarda mazkur qayta baholanayotgan aktiv mansub bir turdagi nomoddiy aktivlarning barcha guruhi ham qayta baholanishi kerak.

Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar joriy qiymati bo‘yicha buxgalteriya hisob va moliyaviy hisobotda aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivning joriy qiymatini nomoddiy aktivning mazkur turi bo‘yicha faol bozor narxi asosida aniqlash mo‘mkin. Agar qayta baholanayotgan nomoddiy aktivlar guruhidan bo‘lgan nomoddiy aktiv bunday nomoddiy aktivga faol bozor bo‘lmaganligi uchun qayta baholana olmasa, bunday aktiv to‘plangan amortizatsiya chiqarib tashlanib uning boshlang‘ich qiymati bo‘yicha hisobga olinishi kerak.

Agar ilgari qayta baholangan nomoddiy aktivning joriy qiymati endilikda faol bozor ma’lumotlari asosida aniqlanishi mumkin bo‘lmasa, nomoddiy aktivning balans qiymati to‘plangan amortizatsiya chiqarib tashlangandan keyingi faol bozor ma’lumotlari asosida so‘nggi qayta baholash kunidagi tiklovchi qiymati bo‘lishi kerak.

Nomoddiy aktivlarni qayta baholashda uning joriy qiymatini hujjat asosida tasdiqlash uchun korxona ixtiyoriga ko‘ra quyidagilardan foydalanish mumkin:

1. 
   ishlab chiqaruvchi firmalar va ularning maxsus dilerlari, vakolatxonalardan yozma shaklda olingan o‘xshash nomoddiy aktivga berilgan narxlar to‘g‘risidagi
   

malumotlar;

171

2. 
   qayta baholash o‘tkazilgan va nomoddiy aktivlar sotib olingan kundagi Markaziy Bank kurslari nisbatiga qarab belgilangan hisob-kitob koeffitsentini
   

qo‘llash bilan erkin muomaladagi valyutada sotib olingan kundagi (tasdiqlovchi hujjat bo‘lganda) nomoddiy aktivlarning qiymati haqidagi ma’lumotlar;

22. 
    qayta baholash davrida ommaviy axborot vositalari, maxsus adabiyot va boshqalarda elon qilingan joriy narxlar darajasi haqidagi ma’lumotlar;
    

7. 
   tegishli nomoddiy aktiv qiymati haqida baholovchining ekspert xulosasi. Nomoddiy aktivlarning boshlang‘ich qiymati qayta baholanganda ularni qayta
   

baholash o‘tkazilgan kundagi to‘plangan amortizatsiyasi nomoddiy aktivlarning

boshlang‘ich qiymati indeksiga moslashtiriladi va keyingi amortizatsiya ustamasi qayta baholangan qiymatidan o‘tkaziladi. Qayta baholash indeksi nomoddiy aktivning joriy qiymatini uning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi.

Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlarni qo‘shimcha baholash summasi "Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyotidagi zaxira kapitali tarkibiga kiritiladi.

Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar bahosini pasaytirish summasi oldingi hisobot davrida o‘tkazilgan mazkur obektning baholashdan avvalgi summasi doirasida "Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyotidagi zaxira kapitalining pasaytirilishiga kiritiladi. Obektni qo‘shimcha baholash summasining uning kamaytirilgan summasidan ortig‘i boshqa operaiion xarajatlarga kiritiladi.

Nomoddiy aktivlarni qayta baholash natijalari nomoddiy aktivlarni qayta baholash o‘tkazilgan joriy davrdagi moliyaviy hisobotda aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlarning tiklovchi qiymatigacha bo‘lgan uning balans qiymatining qayta baholanishi buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi:

1. 
   nomoddiy aktivlar balans qiymatining ko‘payishi: Dt 0400 «Nomoddiy aktivlar» schyoti, Kt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti.
   

172

2. 
   nomoddiy aktivlarning oldingi qayta baholanishi doirasidagi summaga balans qiymatini kamaytirish: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha
   

tuzatishlar" schyoti, Kt 0400 «Nomoddiy aktivlar» schyoti.

Mazkur nomoddiy aktiv bo‘yicha avvalgi qayta baholashdagi ko‘payishdan ortadigan arzonlashtirish summasi xarajat hisoblanib, 9430 - «Boshqa operaiion xarajatlar" schyotida aks ettiriladi.

v) qayta baholashda nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya summasining ko‘payishi: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti, Kt 0500 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi» schyoti.

g) nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya summasining kamayishi: Dt 0500 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi» schyoti, Kt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti.

Nomoddiy aktivlar hisobi schyotida xususiylashtirishda tashkil topgan Gudvill summasiga ega bo‘lgan xususiylashtirilgan tashkilotlar qayta baholash natijalari bo‘yicha bu summani kamaytirishi va buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettirishi kerak: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti, Kt 0480 – “Gudvil" schyoti.