D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

3.17-rasm
. 
Radial xromatografiya.
Yuqoriga siljuvchi va pastga tushuvchi xromatografiyalarda kamera 
devorlariga uni to’yintirish uchun erituvchi sistemasi shimdirilgan qog’oz tikka 
qilib qo’yiladi. 
3.18-rasm. Xromatogramma 
Yuqoriga siljuvchi xromatografiyada erituvchining yuqoriga ko’tarilishi 
qiyinroq bo’lganligi sababli R
f
qiymati kichik moddalarni ajratish qiyin bo’ladi. 
Pastga 
tushuvchi 
xromatografiyada 
kameraning 
yuqori 
qismiga 
o’rnatilganidishdagi erituvchi qog’oz bo’ylab yuqoridan pastga siljiydi, bu ancha 
tez amalga oshadi. Bunda eng asosiysi erituvchi qog’ozdan pastga oqib tushishi 
hisobiga kichik R
f
qiymatli moddalarni ham ajratish mumkin. Xromatogramma 
ionogen va kompleks hosil qiluvchi maxsus reagentlar bilan ishlanganda 
(pulverizator yordamida purkalganda), rangli dog’lar hosil bo’ladi. Moddalarni 
topish uchun bu dog’larning R
f
qiymatlari «guvohlar»ning R
f
qiymatlari bilan 
solishtiriladi. Guvohlar yordamida moddalarni topishda aralashmada bo’lishi 
taxmin qilinayotgan moddaning aniq namunasi eritilib, tekshirilayotgan eritma

---

65 
bilan yonma-yon yoki aralashtirib quyiladi. R
f
Qiymatni topish uchun modda 
qo’yilgan start chiziqdan (3.18-rasm) modda (dog’) markazigacha bo’lgan (AB) 
masofa start chizig’idan erituvchi yetib borgan front chizig’igacha bo’lgan 
masofaga (AB) bo’linadi.
Yupqa qatlam хrоmatоgrafiyasi оrganik birikmalar aralashmalarini 
ajratishning tezkоr usullaridan biri. Shisha yoki alyuminiy plastinkaga yotqizilgan 
sоrbentning yupqa qatlamiga ajratiladigan aralashma eritmasidan bir necha 
nuqtalar ko’rinishida tоmiziladi. Хrоmatоgrafik kamerada harakatchan faza 
(elyuent) plastinka bo’ylab pastdan yuqоriga ko’tarilganda aralashma tarkibidagi 
mоddalar bir-biridan ajraladi. Rangsiz mоddalar plastinkani turli kimyoviy 
reagentlar bilan ishlоv berish (purkash va оchiltirish) оrqali ranglar hоsil qilish 
yo’li bilan aniqlanadi. Lyuminestsent indikatоrli tayyor “Silufоl” plastinkalari 
ishlatilganida mоddalarning dоg’larini UB-nur оrqali ko’rish mumkin. 
Хrоmatоgrammadagi mоdda dоg’lari R
f 
qiymati bilan xarakterlanadi. U 
mоddaning harakat qilgan masоfasini erituvchi harakati masоfasiga bo’lish оrqali 
hisоblab tоpiladi.