D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.5-rasm. Rentgen trubkasi sxemasi. 
Olingan tasvirlarni yaxshilash uchun rentgen nurlarini fokuslash va filtrlash 
uchun maxsus qurilmalar mavjud. Tibbiyotda ishlatilishini oldindan belgilab 
beradigan rentgen nurlarining xususiyatlari: penetratsion qobiliyat, lyuminesent va 
fotokimyoviy ta’sir.
Rentgen nurlarining penetratsion qobiliyati va ularni inson tanasi to’qimalari 
va sun’iy materiallar singdirishi ularning nurlanish diagnostikasida ishlatilishini 
belgilaydigan eng muhim xususiyatlardir. To’lqin uzunligi qancha qisqa bo’lsa, 
rentgen nurlanishi shunchalik penetratsion bo’ladi. Foton energiyasi va nurlanish 
chastotasi yuqori bo’lgan va qisqa to’lqin uzunligiga ega bo’lgan “yumshoq” 
rentgen nurlari past nurlanish chastotasi (mos ravishda, eng uzun to’lqin uzunligi 
bilan) va “qattiq” ni ajratib turing. Rentgen nurlanishining to’lqin uzunligi (navbati 
bilan uning “qattiqligi” va penetratsion kuchi) rentgen naychasiga qo’llaniladigan 
kuchlanish kattaligiga bog’liq. Naychadagi kuchlanish qancha yuqori bo’lsa, 
elektron oqimining tezligi va energiyasi shunchalik katta bo’ladi va rentgen 
nurlarining to’lqin uzunligi qisqaradi. Modda orqali kirib boradigan rentgen 
nurlanishining o’zaro ta’siri jarayonida unda sifatli va miqdoriy o’zgarishlar yuz 
beradi. Rentgen nurlarining to’qimalar tomonidan so’rilish darajasi har xil va 
obyektni tashkil etuvchi elementlarning zichligi va atom og’irligi bilan belgilanadi.

---

92 
Tekshirilayotgan obyekt (organ) tuzilgan moddaning zichligi va atomik og’irligi 
qancha ko’p bo’lsa, shuncha ko’p rentgen nurlari yutiladi. Inson tanasida turli 
zichlikdagi to’qimalar va organlar (o’pka, suyaklar, yumshoq to’qimalar va 
boshqalar) mavjud bo’lib, ular rentgen nurlarining har xil singishini tushuntiradi.
Ichki organlar va tuzilmalarni vizualizatsiya qilish turli organlar va 
to’qimalar tomonidan rentgen nurlarini yutilishidagi sun’iy yoki tabiiy farqlarga 
asoslanadi. Tana orqali uzatiladigan nurlanish uning ba’zi birikmalarning 
lyuminestensiyani keltirib chiqarish va plyonkaga fotokimyoviy ta’sir ko’rsatish 
qobiliyati yordamida qayd etiladi. Shu maqsadda fluoroskopiya uchun maxsus 
ekranlar va rentgenografiya uchun fotografik filmlar qo’llaniladi. 
Zamonaviy rentgen apparatlarida susaytirilgan nurlanishni ro’yxatdan 
o’tkazish uchun raqamli elektron detektorlarning maxsus tizimlari - raqamli 
elektron panellar qo’llaniladi. Bunday holda rentgen usullari raqamli deb 
nomlanadi. Rentgen nurlarining biologik ta’siri tufayli tekshiruv vaqtida 
bemorlarni himoya qilish juda zarur. Bunga erishiladi: ta’sir qilishning eng qisqa 
vaqti, fluoroskopiyani rentgenografiya bilan almashtirish, ionlashtiruvchi usullarni 
qat’iy asosda qo’llash, bemorni va xodimlarni radiatsiya ta’siridan himoya qilish. 
Rentgen nurlanishi barcha moddalarga har xil darajada bo’lsa ham, kirib 
borish qobiliyatiga ega ko’rinmas nurlanish. Bu to’lqin uzunligi 10
-8
sm bo’lgan 
elektromagnit nurlanish, ko’zga ko’rinadigan yorug’lik singari rentgen nurlari ham 
fotoplyonkaning qorayishini keltirib chiqaradi. Ushbu xususiyat tibbiyot, sanoat va 
ilmiy tadqiqotlar uchun muhimdir. O’rganilayotgan obyektdan o’tib, keyin 
fotoplyonka ustiga tushganda rentgen nurlanishi uning ichki tuzilishini aks ettiradi.
Har xil materiallar uchun rentgen nurlanishining penetratsion kuchi har xil 
bo’lgani uchun, uning kamroq shaffof bo’lgan qismlari nurlanish yaxshi 
tushadigan qismlarga qaraganda fotosuratda yengilroq joylarni beradi. Shunday 
qilib, suyak to’qimasi rentgen nurlari uchun teri va ichki organlarni tashkil 
etadigan 
to’qimalarga 
qaraganda 
kamroq 
shaffofdir. 
Shuning 
uchun 
rentgenografiyada suyaklar yengilroq joylar sifatida ko’rsatiladi va nurlanish 
uchun shaffofroq bo’lgan sinish joyini osongina aniqlash mumkin.

---

93 
Shuningdek, rentgen nurlari stomatologiyada tishlarning ildizlaridagi 
kariesni aniqlashda, sanoatda esa qoliplar, plastmassa va kauchuklarning 
yoriqlarini aniqlashda ishlatiladi.