D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.2-rasm. Donor va akseptor kirishmalar. 
U yoki bu tipdagi kirishmalar miqdori oshgan sari kristallning elektr 
o’tkazuvchanligi borgan sari ravshan ifodalanadigan elektron yoki kovak 
o’tkazuvchanlik bo’lib qoladi. Negativ va positiv degan lotin so’zlarining birinchi 
harflari bilan muvofiq ravishda elektron elektr o’tkazuvchanlikka n-tip (4.3-rasm) 
kovak elektr o’tkazuvchanlikka p-tip elektr o’tkazuvchanlik (4.4-rasm) deyiladi.
4.3-rasm. Elektron elektr o’tkazuvchanlik n-tip. 
4.4-rasm. Kovak elektr o’tkazuvchanlik p-tip. 

---

86 
Shu yo’sinda mazkur yarimo’tkazgich uchun harakatchan zaryad 
tashuvchilarning qaysi tipi asosiy, qaysinisi asosiy emasligi ta’kidlanadi. 
Kirishmalar mavjudligidagi (ya’ni kirishmali) elektr o’tkazuvchanliklar kristallda 
avvalgidek ikki tipdagi tashuvchilar qolaveradi: yarimo’tkazgichga asosan 
kirishmalar kiritish hisobiga paydo bo’lgan asosiy tashuvchilar va issiqlik harakati 
taqozo qilgan asosiy bo’lmagan tashuvchilar bo’ladi. Muayyan yarimo’tkazgich 
uchun ma’lum temperaturada 
dagi elektronlar soni (konsentratsiyasi) n va 
kovaklar soni p ko’paytmasi o’zgarmas miqdorlari soni bo’lishini ta’kidlab o’tish 
lozim. Bu kirishmalarni kiritish hisobiga mazkur tipdagi tashuvchilar 
konsentratsiyasini bir necha marta orttirib, boshqa tipdagi tashuvchilar 
konsentratsiyasini o’shancha marta kamaytirish demakdir. Yarimo’tkazgichlaming 
yuqorida bayon qilinganlardan kelib chiqadigan muhim xossasi ularning 
temperaturaga va nurlanishga kuchli sezgirligidir. Temperatura ko’tarilgan sari 
kristallda atomlaming tebranishlari o’rtacha energiyasi ortadi va tobora ko’proq 
miqdorda bog’lanishlar uziladi. Tobora yangi va yangi elektronlar hamda kovaklar 
juftlari paydo bo’ladi. Yetarlicha yuqori temperaturalarda xususiy issiqlik 
o’tkazuvchanlik kirishma o’tkazuvchanligi bilan tenglashadi, hatto undan oshib 
ketadi. Kirishmalar konsentratsiyasi qancha yuqori bo’lsa, bu effekt shuncha 
yuqoriroq temperaturada sodir bo’ladi. 
Agar yorug’lik kvantlari energiyasi yarimo’tkazgichdagi bog’lanishlarni 
uzib yuborish uchun yetarli bo’lsa, u holda yarim o’tkazgichli yorug’lik bilan 
nurlantirib ham bog’lanishlarni uzib yuborish mumkin. Turli yarimo’tkazgichlarda 
bog’lanishlarni uzish energiyasi turlicha, shuning uchun ular nurlanish spektrining 
u yoki bu uchastkasini turlicha sezadi. 
Yarimo’tkazgichlarning bu eng muhim xossalaridan vazifasi va qo’llanish 
sohasi turlicha bo’lgan yarimo’tkazgich asboblar yaratishda foydalaniladi. Birinchi 
bo’lib amaliy qo’llana boshlangan yarimo’tkazgich material selen bo’lgan edi. 
Hozirgi vaqtda germaniydek yarimo’tkazgichni ortda qoldirib eng ko’p 
qo’llanilayotgan yarimo’tkazgich — bu kremniydir. Selen, germaniy va kremniy

---

87 
elementar yarimo’tkazgichlar, ya’ni D. I. Mendeleyev davriy sistemasi elementlari 
bo’lgan yarimo’tkazgichlar turkumiga taalluqli. 
Germaniy va kremniy bilan bir qatorda davriy sistemaning III va V, II va IV, 
II va VI guruhlari elementlarining murakkab birikmalari tobora keng 
qo’llanilmoqda. Bu yerda, masalan, galliy bilan margimush (galliy arsenidi), galliy 
bilan fosfor, kadmiy, simob bilan tellur birikmalarini va boshqa birikmalarni esga 
olish lozim. Yarimo’tkazgichlarga zarur xossalar beradigan kirishmalar sifatida 
bor, fosfor, indiy, margimush, surma va boshqa ko’p elementlar ishlatiladi. 
Yarimo’tkazgichga kiritiluvchi kirishmalarning odatdagi miqdori prosentning o’nli 
va yuzli ulushlari orasida bo’ladi. 
Muntazam kristall panjarali (monokristall) hamda kirishmaning zarur 
miqdori va taqsimoti qat’iy nazorat qilinuvchi yarimo’tkazgich kristallarni hosil 
qilish - maxsus tozalikka rioya qilingan sharoitda yuqori darajada aniq va 
murakkab asbob-uskunalar ishlatiladigan juda ham murakkab texnologik jarayon. 
Yuqorida bayon qilingan barcha jarayonlarni zonalar nazariyasi yordamida 
tushuntirish mumkin. Qattiq jismlarning o’tkazuvchanligi kvant nazariyasi zonalar 
nazariyasiga asoslangan. Qattiq jismlarda elektronlar faqat muayyan qiymatli 
energiyalarga ega bo’la oladi. Sathlar zonalarni tashkil qiladi, ular bir- biridan 
zonaga tegishli energiya oraliqlari bilan ajralgan bo’ladi. 
Metallarda zonalar yo o’zaro ustma-ust tushgan yoki elektronlar bilan chala 
to’ldirilgan bo’ladi. Metallda ham elektr maydon ta’sirida elektron sathdan sathga 
erkin o’tadi, chunki zonadagi sathlar orasidagi masofa 
elektronning 
manbaning elektr maydonida oladigan energiyasi esa 
eV. Sathdan 
sathga o’tishning osonligi elektronning erkin harakatini bildiradi. 
Yarimo’tkazgichlar va izolyatorlarda to’ldirilgan energiya zonasini bo’sh 
zonadan kengligi bir necha elektronvoltga yetadigan energiya tirqishi taqiqlangan 
zona ajratib turadi. Bu taqiqlangan zona orqali elektronlar issiqlik energiyasi 
hisobiga o’tib ketishi mumkin. Temperatura ortishi bilan bunday o’tishlar ehtimoli

---

88 
ortadi. Shuning uchun temperatura ko’tarilgan sari yarimo’tkazgichlar va 
dielektriklarning o’tkazuvchanligi oshadi, bu ularning metallardan muhim farqidir. 
Izolyatorlar vayarimo’tkazgichlarning hir-biridan farqi quyidagicha: izolyatorlarda 
taqiqlangan 
zona 
yarimo’tkazgichlardagidan 
keng. 
Bundan 
tashqari, 
yarimo’tkazgichlarda kirishma o’tkazuvchanligi muhim rol o’ynaydi, bu holda 
yarimo’tkazgichning kristall panjarasiga kirib olgan kirishma atomlari tufayli 
taqiqlangan zonada qo’shimcha sathlar paydo bo’ladi. 
Metallarda solishtirma qarshilik (odatda, xuddi shu kattalik bilan qattiq 
jismning o’tkazuvchanlik xossalari xarakterlanadi) xona temperaturasida 
Ω*m dan (kumushda) 
Ω*m gacha (vismutda) oraliqda 
bo’ladi. Yarimo’tkazgichlar turkumiga solishirma qarshiligi 
dan 
Ω*m 
gacha bo’lgan materiallar kiradi. Izolyatorlar 
Ω*m gacha solishtirma 
qarshilikka ega bo’ladi. SI da o’tkazuvchanlik siemens (Sm) birliklarda o’lchanadi.