D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Magnit-rezonans bo’yicha Nobel mukofotlari
.
20-asrning birinchi yarmida 
bir nechta Nobel mukofotlari olimlarga berildi, ularning ishisiz YMRning kashf 
etilishi mumkin emas edi. Ular orasida Peter Zeeman, Otto Stern, Isidor Rabi, 
Volfgang Pauli bor. Ammo YMR bilan bevosita bog’liq to’rtta Nobel mukofoti 
mavjud edi.

1952-yilda Feliks Bloch va Edvard Purcell YMR kashfiyoti uchun 
mukofot oldilar. Bu fizika bo’yicha yagona “YMR” Nobel mukofoti.

1991-yilda kimyo bo’yicha mukofotni Tsyurixdagi mashhur Shveytsariya 
oliy texnik maktabida ishlagan shveytsariyalik Richard Ernst oldi. U ko’p 
o’lchovli YMR spektroskopiya usullarini ishlab chiqishi uchun 
mukofotlandi, bu esa YMR eksperimentlarining axborot tarkibini keskin 
oshirishga imkon berdi.

---

32 

2002-yilda kimyo bo’yicha ham mukofot sohibi Kurt Vyutrix bo’lgan, u 
Ernst bilan shu texnik maktabning qo’shni binolarida ishlagan. U 
eritmadagi oqsillarning uch o’lchovli tuzilishini aniqlash usullarini ishlab 
chiqqanligi 
uchun 
mukofot 
oldi. 
Bungacha 
yirik 
biomakromolekulalarning fazoviy konformatsiyasini aniqlashga imkon 
beradigan yagona usul faqat rentgen strukturaviy tahlil edi.

Va nihoyat, 2003-yilda amerikalik Pol Lauterbur va ingliz Piter Mansfild 
YMR tomografiyasini ixtiro qilgani uchun tibbiyotda mukofotga sazovor 
bo’lishdi. Sovet Ittifoqi kashfiyotchisi E.K.Zavoyskiy, afsuski, Nobel 
mukofotini olmadi. 
2.3.
 
Ultrabinafsha spektroskopiya. 
Ultrabinafsha (UB) soha ko’rinuvchan nurlardan boshlanib, qisqa to’lqin 
uzunligidagi rentgen nurlari (50 nm) sohasigacha davom etadi. Organik moddalar 
UB va ko’rinuvchan nurlarni yutishi natijasida elektronlar (valent bog’ini hosil 
qilishda ishtirok etuvchi elektronlar) biriktiruvchi orbitadan bo’shashgan 
orbitalarga o’tadi. Molekulaning ushbu holati qo’zg’algan holat deyiladi. 
Elektronlar yadroga tortilib turganligi sababli, ularni g’alayonlashtirish uchun 
ko’proq miqdorda energiya talab qilinadi.
UB nurlarni hosil qiluvchi elektromagnit nurlarning to’lqin uzunligi 120-180 
nm tashkil etada. Organik birikmalar UB sohada nurlarni yutish qobiliyatiga ega. 
UB soha ikki qismga bo’linadi – to’lqin uzunligi 190 nm dan kam bo’lgan soha 
(uzoq yoki vakuum UB soha deyiladi) va yaqin UB soha - 200 nm dan yuqori 
bo’lgan soha. Uzoq UB sohadagi moddalarning yutilishini o’rganish murakkab 
uskunalarni talab qiladi. Avvalo bu sohada havo tarkibidagi kislorod va azot UB 
nurlarni yutadi.
Shuning uchun, ushbu sohada ishlaydigan asboblar vakuum qurilmaga ega 
bo’lishi kerak. Bu xildagi asboblar murakkabligi tufayli laboratoriya 
mashg’ulotlarida kam ishlatiladi. Yaqin UB soha - o’lchash uchun ancha 
qulayliklarga ega bo’lgan, amalda ko’p tarqalgan usullardan hisoblanadi.

---

33 
Bu sohada kvarts shaffoflik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun undan 
prizmalar va o’lchash idishchalarini tayyorlanadi. Tekshirish uchun kerak 
bo’ladagan modda miqdori 0,1 mg ni tashkil etadi. Shu afzalliklari tufayli UB - 
spektroskopiya kimyoviy moddalarning tuzilishini o’rganishda ishlatiladigan 
fizikaviy tadqiqot usullarining eng ko’p tarqalgan turini tashkil etadi.
Atom va molekuladagi elektronlar juda aniq energiyaga ega bo’lgan 
orbitalarni egallaydi. Atom orbitalarning energiyalari kvant sonlarining yig’indisi 
bilan ifodalanadi. Molekula orbitallari atom orbitallarining chiziqli to’plami deb 
qaralishi mumkin. Bu to’plam elektronlarining spini antiparallel yo’nalishga ega 
bo’lgan bog’lovchi orbital /normal holat/ va elektron spinlari parallel yo’nalishga 
ega bo’lgan bo’shashgan orbitadan /qo’zg’algan holat/ tashkil topgan. Organik 
molekulalar 
va 
bog’larni hosil qiluvchi elektronlar hamda tarkibida 
juftlashmagan elektronlar tutgan geteroatomlardan /p – elektronlar/ tashkil topadi.
Energiyasi yuqori kvant 
o’tish uchun zarurdir, ya’ni oddiy bog’larni 
qo’zg’algan holatga keltirish uchun yorug’lik kvantining to’lqin uzunligi kichik 
bo’lishi kerak.
o’tishlarini sodir qilish uchun kerakli energiya kam 
miqdorda talab qilinadi. n - holatdagi elektronlarning energiyasi -holatdagidan 
ham yuqoridir va ularni qo’zg’atish uchun eng kam miqdorda energiya sarf 
qilinmog’i kerak. Bu holdagi o’tishlar yaqin UB sohada sodir bo’lganligi uchun 
amaliy ishlarda katta ahamiyatga egadir.
Molekula tarkibidagi UB sohadagi elektromagnit nurlarni tanlab yutadigan 
guruhlarga xromoforlar deyiladi. Xromoforlarga tarkibida qo’sh bog’ yoki 
geteroatom tutgan moddalar misol bo’ladi. Xromofor guruhlar organik modda 
tarkibida har xil holatda joylashishi mumkin, lekin xromoforning UB sohada 
o’tishi oddiy molekulalarda yoki tuzilishi jihatdan murakkab bo’lgan 
molekulalarda ham amalda bir-biriga yaqin bo’lgan to’lqin uzunliklarida 
elektromagnit nurlarini yutadi. Xromofor guruhlarning har xil kimyoviy 
ta’sirlashuviga qarab UB sohada hosil qiladigan yutish maksimumlari o’zgarishi 

---

34 
mumkin. Yutish maksimumining to’lqin uzunligi uzun sohaga siljishi bataxrom 
siljish deyiladi, qisqa sohaga siljishi esa gipsoxrom siljish deb ataladi.