D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Kimyoviy destruksiya
. 
Polimerlarning kimyoviy destruksiyasi odatda 
katalizator ishtirokida turli muhitda sodir bo’ladi. Agar muhit sifatlaridan 
foydalanilsa gidroliz, spirtli muhitda olib borilsa alkogoliz, kislotali muhitda borsa 
atsidoliz deb ataladi.
Tabiiy yuqorimolekulyar birikmalarni destruksiyasi yordamida qimmatbaho 
quyimolekulyar birikmalar oligosaxaridlar va monosaxaridlar olinadi. Bu 
jarayonlar vodorod yoki gidroksil ioni ta’sirida tezlashadi, shuning uchun 
katalizator sifatida kislota, ishqor va tuzlardan foydalaniladi. 
O’simliklar tarkibida odatda sellyuloza bilan bir qatorda pentozol, silan va 
araban kabi polisaxaridlar ham uchraydi. Sellyuloza to’la gidrolizlanmasa,

---

130 
glyukoza va ksilandan besh atomli spirtlar, ksilozadan furfurol va boshqalar hosil 
bo’ladi. Polisaxariddagi atsetal bog’larning gidrometik uzilish reaksiyasi vaqtida 
glyukozid bog’ uzilib, natijada birinchi uglerod atomida aldegid va to’rtinchi 
uglerod atomida gidroksil gruppa xosil bo’ladi:
5.12-rasm. Birinchi uglerod atomida aldegid va to’rtinchi uglerod atomida 
gidroksil gruppa. 
Oksidlanish destruksiyasi.
Polimerlar ham quyimolekulyar birikmalar 
singari kislorod azon va boshqa oksidlovchilar ta’sirida oksidlanadi. Bunda 
kimyoviy destruksiyadan farq qilib, polimer asosiy zanjirining uzilishi bilan bir 
qatorda funksional gruppalar ham oksidlanadi. Shuning uchun oksidlanish 
reaksiyasini boshqarish qiyin. O
3
ta’sirida polimer tarkibidagi qo’sh bog’ miqdori 
aniqlanadi
. 
Polimerlarni oksidlanishi erkin radikallar ishtirokida boruvchi zanjirsimon 
jarayondir. Shunga asoslanib erkin radikallar hosil qilish qobiliyati yuqori bo’lgan 
moddalar qo’shib bu jarayonni tezlatish, erkin radikallarni yutuvchi moddalar 
qo’shib destruksiyani to’xtatish yoki sekinlatish mumkin. Ammo vaqt o’tib, 
sarflanib bo’lgach destruksiya boshlanadi. Oksidlanish destruksiyasi uch 
bosqichdan iborat – aktiv markazni hosil bo’lishi, zanjirni o’sishi va uzilishi. Aktiv 
markazlar asosan peroksid birikmalarni parchalanish xisobiga boradi.