D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Termogravimetrik usulni qo’llash (TG).
Isitganda bir moddada sodir 
bo’ladigan jarayonlar uning massasining o’zgarishi bilan birga kechadi. Nozik 
termabalanslar 
yordamida 
massaning 
o’zgarishi 
bilan 
birga 
keladigan 
o’zgarishlarni ro’yxatdan o’tkazish mumkin. 

---

143 
Termogravimetriya usulining ma’nosi moddaning qizdirilganda uning 
massasini o’zgartirish orqali mutlaqo har qanday o’zgarishlarni o’rganishdir.
Termogravimetriya quyidagilarga bo’linadi: 
a) izotermik; 
b) doimiy ravishda qayd etiladigan dinamik; 
c) kvazistatik yoki bosqichli. 
Termogramma yoki TG egri - bu massa o’zgarishining uning haroratiga 
bog’liqligi egri chizig’i bo’lib, u tajriba yo’li bilan olinadi. Termogravimetrik egri 
chizig’idagi ikkita harorat, agar u bir bosqichda davom etsa, har qanday 
parchalanish reaksiyasini tavsiflashi mumkin. T
n
yoki kuzatilgan boshlang’ich 
harorat - bu termogravimetrik egri chiziq nol gorizontal chiziqdan chetga 
chiqadigan va moddaning og’irligi o’zgarishi boshlanadigan harorat. Moddaning 
vaznining to’liq pasayishi reaksiya tugashiga to’g’ri keladigan maksimal qiymatga 
yetgan haroratga oxirgi harorat T
k
deyiladi. Isitish tezligi, ro’yxatga olish 
moslamasining sezgirligi, namuna joylashtiriladigan muhit, namunadagi 
zarrachalar hajmi va vazni, namunada adsorblangan gazlar mavjudligi va 
zarrachalarning o’rash zichligi - bularning barchasi natijalar aniqligi va 
namunaning o’ziga xos xususiyatlariga ta’sir qiladi. Dastlabki va oxirgi haroratlar, 
moddaning isitish tezligi oshishi sharti bilan yuqori mintaqaga o’tadi. Xuddi shu 
moddaning tez isishi bilan har qanday harorat oralig’ida sekinroq bo’lishidan 
pastroq bo’ladi. 
Tug’ma termografiya (DTG) usulini qo’llash.
DTG egri chizig’i vaqt 
o’tishi bilan moddaning og’irligini o’zgarishini TG egri chizig’ining chuqur 
miqdoriy xarakteristikasi uchun qayd etadi. Qo’shimcha ma’lumot DTG egri 
tomonidan berilgan, u vaqt o’tishi bilan moddaning massasi o’zgarishini qayd etadi 
va massa o’zgarishi egri chizig’ining birinchi hosilasi hisoblanadi. DTG egri 
chizig’i bir qator cho’qqilar bilan qayd etiladi, ularning pozitsiyasi TG egri 
pog’onalari bilan harorat shkalasiga to’g’ri keladi. DTG egri chizig’ini TG egri 
chizig’ini grafik ravishda farqlash orqali olish mumkin
. 

---

144 
TG va DTG egri chiziqlarini matematik qayta ishlash natijasida moddaning 
konversiya jarayonining kinetik parametrlari - E
a
faollashuv energiyasi va n 
reaksiya tartibi olinadi. 
Metallga biror kuch ta’sir ettirilganda geometrik shaklini o’zgartirish 
deformatsiya deyiladi. Deformatsiya natijasida metallarning kristall panjarasi 
o’zgaradi. Panjara tugunchalaridagi atomlar o’z o’rnidan siljiydi. Normal 
temperaturada metallning deformatsiyasi uch bosqichdan: elastik va plastik 
deformatsiyalardan hamda yemirilishdan iborat bo’ladi.
Metallga ta’sir ettirilgan kuch olingandan keyin metall asli holiga (shakliga) 
qaytsa, ya’ni uning deformatsiyasi yo’qolsa, elastik deformatsiya deb ataladi. 
Masalan, po’lat prujina siqilsa, uning shakli o’zgaradi, yahni demormatsiyalanadi, 
bu prujina qo’yib yuborilsa, yani avvalgi vaziyatiga keladi, uning deformatsiyasi 
yo’qoladi. Ana shu deformatsiya elastik deformatsiya bo’ladi. Prujina siqilganda 
po’latning kristall panjarasi o’zgaradi, prujina qo’yib yuborilgandan keyin esa 
kristall panjara yana asli holiga keladi. 
Metallning cho’zilishdagi elastik deformatsiyalanishi bilan kuchlanishi 
orasida chiziqli bog’lanish bo’ladi.
Bu bog’lanish matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi va proportsionallik 
qonuni, boshqacha qilib aytganda, Guk qonuni deyiladi.
(6.2) 
Bu yerda - normal kuchlanish;
- proportsionallik koeffitsienti;
-deformatsiya (uzayish)
Proportsionallik koeffitsienti (E) Yung moduli, boshqacha aytganda, 
elastiklik moduli deb ataladi va burkchakning tangensiga teng bo’ladi;
(6.3) 
Yung moduli metall kristall panjarasining turiga va parametiriga bog’liqdir. 
Binobarin, har xil metallar uchun Yung moduli turlicha bo’ladi. Metallning 
elastiklik xossasi ma’lum chegaragacha saqlanib qoladi, kuchlanish bu chegaradan 

---

145 
oshsa, metallning elastiklik xossasi yo’qoladi. Ana shu chegara elastiklik chegarasi 
deb ataladi.
Metallning elastiklik xossalari atomlararo ta’sir kuchlaridan kelib chiqadi, 
shuning uchun metall qizdirilganda elastiklik moduli pasayadi, chunki 
temperaturaning ko’tarilish natijasida metallning kristall panjarasidagi atomlararo 
masofa kattalashadi, binobarin, atomlarning o’zaro tortishuv kuchi zaiflashadi.
Metallga ta’sir ettirilgan kuch olingandan keyin metall asli holiga (shakliga) 
kelmasa, ya’ni unda qoldiq deformatsiya hosil bo’lsa, bunday deformatsiya plastik 
deformatsiya deyiladi. Metallda plastik deformatsiya shu metallga ta’sir ettirilgan 
nagruzka 
elastiklik 
chegarasidan 
ortgandagina 
vujudga 
keladi. 
Plastik 
deformatsiya, yuqorida aytib o’tilganidek, deformatsiyaning ikkinchi bosqichi, 
ya’ni elastik deformatsiyaning davomi bo’ladi.
Plastik deformatsiya jarayonida metallning deformatsiyaga qarshilik ortib 
boradi va plastik deformatsiyalanish xususiyati pasayadi. Elastik deformatsiya 
bilan plastik deformatsiya orasida chuqur fizikaviy farq bor. Metallning elastik 
deformatsiyalanishda, yuqorida aytib o’tilganidek, kristalll panjaradagi atomlar 
(ionlar) oralig’i o’zgaradi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda esa atomlar (ionlar) 
oralig’i asliga keladi, natijada metallning bir qismi dastlabki holiga qaytadi,
deformatsiya yo’qoladi. Plastik deformatsiya vaqtida esa kristallning bir qismi 
boshqa qismiga nisbatan siljiydi, ta’sir ettirilgan kuch olinganda kristallarning 
siljigan qismi avvalgi joyga qaytmaydi, ya’ni deformatsiya qoladi. Bundan tashqari 
plastik deformatsiya vaqtida donalar ichida mozayka bloklari maydalanadi, 
deformatsiya darajasi yuqori bo’lgan hollarda esa donalarning shakli va ularning 
fazada joylashuvi ham sezilarli darajada o’zgaradi, bunda donalar oralig’ida, 
ba’zan donalar ichida ham darzlar hosil bo’ladi.
Deformatsiyani o’lchash usuli qanchalik aniq bo’lsa, A nuqta shunchalik 
past turadi. Texnik o’lchashlarda namuna uzunligining yoki boshqa o’lchamining 
0,2 protsentiga teng qoldiq deformatsiya hosil qiladigan kuchlanish xarakteristikasi 
qabul qilingan, bu xarakteristika