D. S. Karamatova pedagogiklik kasbiga kirish o‘quv qo‘llanma bilim sohasi
“Turkiy Guliston-yohud ahloq” asaridagi ta’lim-tarbiyaviy masalalar
Yüklə 471,18 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- YAXSHI XULQ, YOMON XULQ
- TARBIYANING ZAMONI
- BADAN TARBIYASI
- FIKR TARBIYASI
- AXLOQ TARBIYASI
- YAXSHI XULQLAR
|
3.“Turkiy Guliston-yohud ahloq” asaridagi ta’lim-tarbiyaviy masalalar.
Abdulla Avloniyning “Turkiy Guliston yoxud axloq” nomli 1913-yilda yozilgan asari asr tonggi o‘zbek badiiy pedagogikasi tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega. U shakl, qurilish (kompozitsiya), mazmun va maqsad jihatidan buyuk fors shoiri Shayx Sa’diy (1203-1292) ning “Bo‘ston” hamda “Guliston” nomli jahonga mashhur asarlarining an’analari ruhida yozilgan. Buni asar nomidagi ishoraning o‘ziyoq ko‘rsatib turibdi. Abdulla Avloniy “Turkiy Guliston…” asarini o‘z davrining maktablari, yoshlari, xususan, yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma tarzida yaratdi . Asarning tub mohiyatini yoshlarni ma’rifatga chorlash, sharqona, ko‘p milliy an’analarimiz ruhidagi tarbiya ishining yo‘l-yo‘riqlarini talqin etish, ayni vaqtda, ta’lim-tarbiya sohasida yangi asrning ilg‘or talabalarini qo‘yish, axloq muammolarining shaxs kamoloti va jamiyat ravnaqidagi o‘rnini yoritish tashkil etadi. Abdulla Avloniy “Turkiy Guliston…” da yaxshi va yomon xulq, ruh, fikr, axloq, o‘y va maktab tarbiyalari haqida mulohaza yuritar ekan, ularning har biridagi o‘ziga xos tomonlarni ochib berishga harakat qildi. Uning o‘qish, o‘qitish, tarbiya ishlarida davr talabi asosida islohotni amalga oshirish nihoyatda zarur degan fikrni o‘z zamoni uchun ham, bugungi kun uchun ham qimmatlidir. “Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur”, deb yozadi Avloniy. 66
bugun deyarli unutilib borayotgan diyonat, sa’y va g‘ayrat, riyozat, shijoat, qanoat, sabr, hilm, nafs, vijdon, iffat, havo, viqor, hivzi lison, munislik, xayrixohlik, oliyhimmatlik kabi yuksak axloqiy tushunchlar (ilmni egallash va vatanparvarlik g‘oyasi bilan chambarchas aloqada); zulm, nifoq, ta’ma, hasad, loqaydlik, g‘iybat, haqorat, uyatsizlik, namimat (chaqimchilik), adovat, xasislik, vijdonsizlik, johillik, g‘azab, xiyonat singari shaxs tabiatidagi yomon xulqlar (millat va vatan saodatiga e’tiborsizlik va bepisandlik bilan bog‘langan holda) muhim ijtimoiy muammo sifatida talqin etiladi. Ularning inson hayoti va taqdiridagi o‘rni va rolini muallif lo‘nda, aniq va muxtasar ravishda talqin qiladi. Bu axloq luzumlarini chuqur o‘zlashtirish bugungi yoshlar uchun ham, shubhasiz, muhim ahamiyat kasb etadi. Asar quruq pand-nasihatlardangina tashkil topgan emas. Undagi qator fikr, g‘oyalarda XX asr boshlaridagi Turkiston xalrlaridagi milliy uyg‘onish ruhi aks ettirilgan. Xususan, millat kelajagi haqidagi qayg‘urish, vatan istiqboli haqida o‘ylash, el va yurtga sodiq, vatanparvar yoshlarni tarbiyalashga birinchi darajali e’tibor berish kerakligi “Turkiy Guliston…” ning g‘oyaviy-badiiy mazmunida alohida o‘rin tutadi. “Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor?!”, deydi Avloniy kitobning boshlanishida va xasta dilni, bemor millatni davolashning asosiy yo‘li nimadan iborat? – degan savolga butun asar davomida javob berishga intiladi. Asardagi barcha naql-hikoyatlar g‘oyasidan kelib chiqadigan badiiy mantiq shuki, insonni barkamol etish va millatning ravnaq toptirishning asosiy yo‘li – har bir shaxsning yuksak axloqli va ma’naviy go‘zal, ilmli va ma’rifatli bo‘lishiga erishishdan hamda butun kuch-quvvat, aql-zakovat, bilimu idrok, aqchayu iqtisod – barchasini vatan ravnaqi va xalq saodatiga yo‘naltirishdan iboratdir. Asarda XX asr boshlaridagi milliy uyg‘onish ruhi, ayniqsa, vatanga, millatga sodiq farzandlar tayyorlash zarurligi o‘tkir qo‘yilgan. “Amerikaliklar bir dona bug‘doy ekub, yigirma qadoq bug‘doy olurlar. Ovrupalilar o‘zimizdan olgan besh tiyinli paxtamizni keturib, o‘zimizga yigirma besh tiyinga soturlar! Ammo bizlar osiyolilar, xususan, turkistonlilar dumba sotub, chandir chaynaymiz. Qaymoq berib, sut oshiymiz, non o‘rniga kesak tishlaymiz!” degan fikrlar ulug‘ adib Abdulla Avloniy asr boshidayoq bu masala xususida nechog‘lik chuqur va teran mushohada yuritganini ko‘rsatib turibdi. Bu – o‘zligimizni anglash uchun, o‘z qadrimizga yetish, istiqlolni kiritish uchun aytilgan dadil va jasur fikrlar edi. Biz haqiqiy mustaqillikni qo‘lga kiritgandan keyingina o‘shanday kamchiliklarni bartaraf etish, o‘shal orzu, o‘shal da’vatni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ldik Hozir alohida iftixor bilan takrorlayotganimiz – muqaddas hadisda aytilgan “Xubbul vatan-minal iymon” – “Vatanni sevmoq iymondandir” degan fikrga ham Abdulla Avloniy o‘zining “Turkiy Guliston…” ida alohida o‘rin ajratgan. Yoxud yana bir misol. “Hifzi lison deb har bir millat o‘z ona tili va adabiyotining saqlamagani aytilur, - deydi Abdulla Avloniy shu asarida. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur. Tilimizning yarmiga arabiy, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tili ham yopishdurmakdadurmiz. Durust, bizlarga hukukatimiz bo‘lg‘on rus lisonin 67
erkimizga ishlatmak va so‘zlamak lozimdur”. Avloniyning asr boshidagi bu xasratli nidosi buyuk bobolarimiz arvohlarining ruhi yanglig‘ turkistonliklar boshi uzra deyarli sakson yil davomida charx urib yurdi. Axloqiy-falsafiy mazmunga ega bo‘lgan “Turkiy Guliston…” badiiy teran va go‘zal asardir. U “Axloq”, “Tarbiya”, “Yaxshi xulqlar”, “Yomon xulqlar” deb nomlangan kimsalarga bo‘linadi. Ularning ichida har bir axloqiy tushunchani yuritishga alohida parcha ajratiladi va u mo‘jaz naql, ixcham hikoyatlar bilan bezaladi-pedagogik mazmun badiiy va tarixiy obrazlar vositasida yanada mustahkamlanadi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida Turkiston (Markaziy Osiyo) o‘lkasida pedagogic fikrlarning rivojlanishida, xalq maorifi ishlarini yuksaltirishda ilg‘or ziyolilarning xizmatlari kattadir. Bunda jadid adabiyotining yirik vakili shoir, dramaturg, muallim Abdulla Avloniy (1878-1934) ning xizmatlari ko‘p. U maktablar ochib, shaxsan o‘zi muallimlik qilish bilan birga maktablarni darsliklar bilan ta’minlash ishiga katta hissa qo‘shdi. Uning qalamiga mansub «Turkiy Guliston yoxud axloq», «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim» «Maktab Gulistoni» asarlari bir necha bor nashr etildi. Bular ichida «Turkiy Guliston yoxud axloq» asari o‘zbek klassik pedagogikasining ajoyib namunasi hisoblanadi. Abdulla Avloniy mazkur asarni fors klassik shoiri shayx Muslihiddin Sa’diy (1184-1310) ning «Guliston» asaridan ta’sirlanib, unga taqlid qilib yozganligi haqida shunday deydi: «Ban bu asari nochizonami bir necha muallim birodarlarimning iltijolari ila yozmoq va nashr qilmoqg‘a g‘ayrat va jasorat qilmish edim. Alhamdu lilloh val minna ikkinchi tab’ihada muvaffaq o‘ldum, chunki Turkiston maktablarida o‘z shevamizda (o‘zbek tilida demoqchi) yozilmish mukammal «Axloq kitobining shunday asarga tashna va muhtoj ekanlig‘i o‘zum muallimlar jumlasidan o‘ldig‘imdan manga ham ochiq ma’lum o‘ldi. Shuning uchun ko‘p vaqtlar tajriba so‘ngidan adibi muhtaram shayx Sa’diy usulida yozmoqni, garchi og‘ir ish bol’sa ham, o‘zimga muqaddas bir vazifa ado qilaroq bu kamchilikni oradan ko‘tarmakni munosib ko‘rdim». Demak, aytish mumkinki, «Turkiy Guliston yoxud axloq» Sa’diyning «Guliston» asari usulida o‘zbek tilida yozilgan axloq kitobidir. Abdulla Avloniyning mazkur asari 1913 yilda Toshkentda Ilin bosmaxonasida litografik (toshbosma) usulida nashr etildi. Asar bunday darslikka bo‘lgan ehtiyojni hisobga olib 1917 yilda ikkinchi marta chop qilindi. Har ikki nashr ham hajm jihatidan bir-biridan farq qilmaydi. Faqat birinchisi kotib Abdusalom Abdurahmon o‘g‘li, ikkinchisi kotib Abdul Mannon ibni Abdul Majid (o‘zbek milliy teatrining mashhur aktyori Mannon Uyg‘ur Majidov) dastxatidir. «Turkiy Guliston yoxud axloq»ning uchinchi nashrini 1967 yili «O‘qituvchi» nashriyoti amalga oshirdi. Bunda asarda uchragan diniy iboralar, Hadisdan olingan hikmatlar davr talabiga ko‘ra tushirib qoldirildi. Asarni «O‘qituvchi» nashriyoti 1992 yil asli nusxa yozuvida (arab yozuvi asosidagi o‘zbek yozuvida) va rus alifbosi asosidagi o‘zbek yozuviga o‘girilgan matni bilan birga, shuningdek, qiyin so‘zlar lug‘ati ilova qilingan holda bosib chiqardi. «Turkiy Guliston yoxud axloq»ning qo‘lingizdagi beshinchi nashri sobiq nashrlar ichida eng mukammalidir. Bunda kotib Mannon Uyg‘ur dastxati matnining faksimeli, lotin yozuvi asosidagi yangi o‘zbek yozuviga o‘girilgan matni, qiyin so‘zlar lug‘ati berilgan. 68
«Maktab Gulistoni» asarlaridan tanlangan hikoya, she’rlari ham ilova qilindi. Kitobni nashrga tayyorlashda iqtidorli shogirdlarimiz Tavakkalova Dilnoza va Boboxonova Feruzalarning xizmatlari bo‘r. Asar keng kitobxonlar ommasiga mo‘ljallangan ma’rifat darsligidir. Uning yoshlarning axloqiy tarbiyasida katta ahamiyatga ega ekanligiga ishonchimiz komildir. Nashr haqida bildirilgan fikr- mulohazalar, istaklar mamnuniyat bilan qabul qilinadi. Men bu asari nochizonimni birinchi maktablarimizning yuqori sinflarida ta’lim bermak ila barobar ulug‘ adabiyot muhiblari, axloq havaskorlarining anzori oliylarina taqdim qildim. Har kun o‘luram shomg‘acha Men g‘amga giriftor, Har shab yonaram otasha parvona kabi zor. Hech kimsa emas bu meni ahvolima voqif, Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor. Noshiri va shoiri Abdulla Avloniy AXLOQ Insonlarni yaxshilikg‘a chaqirguvchi, yomonlikdan qaytarguvchi bir ilmdur. Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar ila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal qilgan kishilar o‘zining kim ekanin, janobi Haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida nima ish qilmak uchun yurganin bilur. Bir kishi o‘zidan xabardor bo‘lmasa, ilmni, ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini bilmas. O‘z aybini bilub, iqror qilub tuzatmakg‘a sa’y va ko‘shish qilgan kishi chin bahodir va pahlavon kishidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: «Mezon tarozusiga qo‘yiladurgan amallarning ichida yaxshi xulqdan og‘irroqi yo‘qdur. Mo‘min banda yaxshi xulqi sababli kechasi uxlamasdan, kunduzlari ro‘za tutub ibodat qilgan kishilar darajasiga yetar», – demishlar. So‘ylasang so‘yla yaxshi so‘zlardan, Yo‘qsa jim turmoqing erur yaxshi. O‘ylasang yaxshi fikrlar o‘yla, Yo‘qsa gung bo‘lmoqing erur yaxshi. Ishlasang ishla yaxshi ishlarni, Yo‘qsa bekorlig‘ing erur yaxshi. XULQ Inson ikki narsadan murakkabdur. Biri jasad, ikkinchisi nafsdur. Jasad ko‘z ila bor narsalarni ko‘rur. Ammo nafs idrok ila yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirur. Jasadning ham, nafsning ham biror surati bordurki, yo yaxshi va yo yomon bo‘ladur. Jasadning surati hammaga ma’lum bir narsadurki, har vaqt ko‘zga ko‘rinib turadur. Ammo nafsning surati ko‘zga ko‘rinmaydurgan, aql ila o‘lchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur. Agar bir kishi yoshligida nafsi buzulub tarbiyasiz, axloqsiz bo‘lib o‘sdimi, «Allohu akbar» bunday kishilardan yaxshilik kutmak yerdan turub yulduzlarga qo‘l uzatmak kabidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Bir tog‘ning 69
boshqa bo‘ldi deb eshitsangiz ishonmangiz», – demishlar. Xulqi yomon yuz, ko‘zlidin na sud Yuz, ko‘zli xulqni qilmas kashud. Xulq mariziga davo istasang, Marg davosin berilur qistasang. Xulqi yomoning kelturar ko‘p zarar, Xulqing o‘zi boshingga kaltak urar. Xulqi fano bo‘lsa degil alhazar, Xor-u zalillikda qolur darbadar. YAXSHI XULQ, YOMON XULQ Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lmishlar. Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg‘a tavsif bo‘lub, «yaxshi xulq» agar tarbiyatsiz o‘sub, yomon ishlaydurgan bo‘lub ketsa, yomonliqg‘a tavsif bo‘lub «yomon xulq» deb atalur. Janobi Haq insonlarning asl xilqatda iste’dod va qobiliyatli, yaxshi ila yomonni, foyda ila zararni, oq ila qorani ayiradurgan qilub yaratmishdur. Lekin bu insondagi qobiliyatni kamolga yetkurmak tarbiya ila bo‘ladur. «Qush uyasinda ko‘rganin qiladur». Inson javhari qobildur. Agar yaxshi tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub, go‘zal xulqlarga odatlanub katta bo‘lsa, har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lub chiqar. Agar tarbiyatsiz, axloqi buzulub o‘ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal qilmaydurgan, nasihatni qulog‘iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan, nodon, johil bir rasvoyi olam bo‘lub qolur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram afandimiz: «Imoni komil bo‘lgan kishilar yaxshi xulqli bo‘lurlar, sizning eng yaxshilaringiz xotunlariga yaxshilik qilganlaringizdur», - demishlar. Xudoning rahmat-u fayzi hamma insonga yaksardur, Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti akbardur. Tug‘ub tashlov-la bo‘lmas bola, bo‘lg‘ay balo sizga, Vujudi tarbiyat topsa, bo‘lur ul rahnamo sizga. Temirchining bolasi tarbiyat topsa, bo‘lur olim, Buzulsa xulqi, Luqmon o‘g‘li bo‘lsa, bo‘lg‘usi zolim. Yomonlarga qo‘shuldi Nuhning o‘g‘li, o‘ldi beimon, Yurudi Kahf iti xublar-la bo‘ldi oti inson. TARBIYA Tarbiya – «Pedagogiya», ya’ni bola tarbiyasining fani demakdur. Ilmi axloqning asosi tarbiya o‘ldug‘indan shul xususda bir oz so‘z so‘ylaymiz. Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh vaqtidan maslakini tuzatmak, yaxshi xulqlarni o‘rgatmak, yomon xulqlardan saqlab o‘sdurmakdur. Tarbiya qilguvchilar tabib kabidurki, tabib xastaning badanidagi kasaliga davo qilgan kabi tarbiyani bolaning vujudidagi jahl maraziga «yaxshi xulq» degan davoni ichidan, «poklik» degan davoni ustidan berub, katta qilmog‘i lozimdur. Zeroki, «Hassinu axloqiko‘m» amri sharifi uzra xulqimizni tuzatmakg‘a amr o‘linganmiz. Lekin xulqimizning yaxshi bo‘lishining asosiy panjasi tarbiyadur. Axloqimizning binosining go‘zal va chiroyli bo‘lishiga tarbiyaning zo‘r ta’siri bordur, 70
bo‘lsalar, shunday o‘sarlar, tabiat o‘zgarmas», – demishlar. Yomon xo‘ tun zalmaydi darmon ila, Turkiy Guliston yoxud axloq. Abdulla Avloniy Ipak o‘lmas ip, rangi alvon ila. Boqing, bir daraxt mevasidur yomon, Bo‘lur yaxshi payvand, parvo bilan. Bilur har kishi aslini rangidan, Va yokim ulangandagi zangidan». Lekin bu so‘z to‘g‘ri emasdur. Chunki tarbiyaning axloqga, albatta, ta’siri bo‘ladur. Oramizda masal borki, «sut ila kirgan, jon ila chiqar», mana bu so‘z to‘g‘ridur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Beshikdan to mozorga borguncha ilm o‘rgan», – demishlar. Bu hadisi sharifning ma’nosi bizlarga dalildur. Hukamolardan biri: – «Har bir millatning saodati, davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘lidur», – demish. Shariati islomiyada o‘z bolalarini yaxshilab tarbiya qilmak otalarga farzi ayn, o‘z millatining yetim qolgan bolalarini tarbiya qilmak farzi kifoyadur. Payg‘ambarimiz: «Bolalaringizni yetti yoshida namozga o‘rgatingiz. Agar o‘n yoshida o‘qimasa uringiz», – demishlar. Har kishining dunyoda oromi joni tarbiyat, Balki oxirida erur dorulamoni tarbiyat. Tarbiyat hamroh etadur hur ila ruzvonlara, Gar desam bo‘lmas xato jannat makoni tarbiyat. Ey, Otalar! Jonlaringizdan suchuk farzandingiz, G‘ayrat aylang o‘tmasun vaqt-zamoni tarbiyat. Moyai zilli xumodur tarbiyatning soyasi, Bizda anqo tuxmidek yo‘q oshyoni tarbiyat. TARBIYANING ZAMONI Emdi ochiq ma’lum bo‘ldiki, tarbiyani tug‘ulgan kundan boshlamak, vujudimizi quvvatlandurmak, fikrimizi nurlandurmak, axloqimizi go‘zallandurmak, zehnimizi ravshanlandurmak lozim ekan. Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? degan savol keladur. Bu savolga, «birinchi uy tarbiyasi. Bu ona vazifasidur. Ikkinchi, maktab va madrasa tarbiyasi. Bu ota, muallim, mudarris va hukumat vazifasidur», – deb javob bersak, bir kishi deyurki, «qaysi onalarni aytursiz, bilimsiz, boshi paqmoq, qo‘li to‘qmoq onalarmi? O‘zlarida yo‘q tarbiyani qaydan olib berurlar», der. Mana, bu so‘z kishining yuragini ezar, bag‘rini yondurar. Otasiga nima dersiz, desak, qaysi ota? To‘ychi, uloqchi, bazmchi, do‘mbirachi, karnaychi, surnaychi, ilm qadrini bilmagan, ilm uchun bir pulni ko‘zlari qiymagan, amondan xabarsiz otalarni aytursizmi? Avval o‘zlarini o‘qitmak, tarbiya qilmak lozimdur», – der. Mana bu so‘zni eshitgach, umid qo‘llari qo‘ltuqg‘a urilur. Xayr, bo‘lmasa muallimchi desak, «Qaysi muallim? Maqsadi pul, maslagi shuhrat, yuqori maktablarda o‘qumagan, «usuli ta’lim» ko‘rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval o‘zlari dorilmuallimin» larda o‘qimaklari, so‘ngra dars bermaklari lozimdur», – der. Mana bu so‘z insonni hayrat daryosiga g‘arq qilur. Mudarrislarga na dersiz desak, qaysi mudarris? Matlablari osh, maqsadlari 71
o‘z vazifalarini bilub, nafslaridan kechub, zamonga muvofiq ravishda darslarini isloh qilub, imtihon birla o‘qutmaklari lozimdur», – der. Mana bu so‘z har kimni «Alisloh» demakga majbur qilur. Bo‘lmasa hukumat-chi? desak, «xayr, hukumat hammaning otasidur. O‘z fuqarosining bolalarini tarbiya qilmak lozim, shuning uchun bizning Rusiya hukumati o‘gay bo‘lsak ham, har yerda bizlar uchun ham maktablar ochub, bolalarimizni tekin o‘qitur. Lekin o‘zimiz ish bilmagan, yalqov, uyda onamiz tarbiyasi, otadan pul tarbiyasi, muallimdan axloq tarbiyasi, mudarrisdan funun tarbiyasi ko‘rmaganimizdan, hukumat maktablaridan ham o‘z hissalarimizni ololmaymiz», – der. Mana bu so‘z bizlarni tarbiyadan mahrum, huquqning na ekanin bilmaganlig‘imizni bildirur. Alhosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Insonlarning karami dinidadur, muruvvati aqlindadur, hasabi axloqindadur», – demishlar. Agar bir qushning yosh bolasin olib, Bo‘lur tarbiyat birla yo‘lga solib. Onasin olib asrag‘on birla rom, Qilmas kishi sa’y qilsa mudom. Kerak tarbiyat yoshlikdan demak, Ulug‘ bo‘lsa lozim kelur g‘am yemak. Egur bemashaqqat kishi navdani, To‘g‘unchi egur kuydirib kavdani. BADAN TARBIYASI Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o‘qumoq, o‘qutmoq, o‘rganmoq va o‘rgatmoq uchun insonga kuchlik, kasalsiz jasad lozimdur. Sog‘ badanga ega bo‘lmagan insonlar amallarinda, ishlarinda, ibodatlarinda kamchilik qilurlar. Maishatimizni rohatda bo‘lmog‘i jasadimizning sog‘lom bo‘lmog‘iga bog‘lidur. Biz sihatimizni saqlamak ila amr o‘linganmiz, shuning uchun vujudimizi hifzi-sihatga zid bo‘lgan yomon odatlar ila churitmakdan saqlanmakligimiz lozimdur. Badan tarbiyasining fikr tarbiyasiga ham yordami bordur. Jism ila ruh ikkisi bir choponning o‘ng ila terisi kabidur. Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, choponning ustini qo‘yib astarini yuvub ovora bo‘lmoq kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi uchun mahkam va sog‘lom bir vujud kerakdur. Shuning uchun ota-onalar bolalari kasal bo‘lgan zamon beparvolik qilmay, tezlik ila tabib yoki do‘xturga boqizmak kerak. Imom Shofe’i hazratlari: «Ilm ikki xildur: biri badan ilmi, ikkinchi din ilmi», – demishlar. Bunga qaraganda eng avval hifzi sihat qoidalarini bilmak, salomatlikga ters bo‘lgan narsalardan saqlanmak ila bo‘ladur. Ichkulik, ko‘knor, nasha, afyun, taryok, chilim, nos, popirus kabi badanning salomatlikig‘a zararli, og‘ulik, ba’zisi harom, ba’zisi makruh, ba’zisi isrof bo‘lgan narsalardan qochmak, saqlanmak shariat, aql, hikmat yuzasidan lozimdur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Har narsa ko‘p ichganda mast qiladurgan bo‘lsa, man sizni aning ozginasidan ham nahy qilaman», – demishlar. 72
Gunahdin saqla jisming yoz-u qishdur. Kasal bo‘lsang, bo‘lur dunyo qorong‘u, Maishat talx o‘lub hasrat chekishdur. Harom-u shubhadan pok et o‘zingni, Bu dunyo aysh-u ishratdan kechishdur. Hamma ishratchi hijronlikda ketdi, Bu olamda bir ish ishlab ketishdur. Turkiy guliston yoxud axloq kitobi FIKR TARBIYASI Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinub kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, g‘ayratli bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu tarbiya muallimlarning yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘lidur. Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan oyilmaydurgan, birining vujudi birig boylangan jon ila tan kabidur. Masalan: joy solinmagan yaxshi bir uyning ichida o‘tirmak mumkin o‘lmadig‘i kabi, ichiga har xil yangi ashyolar to‘ldurub ziynatlangan eski imorat ham o‘lturushga yaramaydur. Basharti o‘ltursa, insonlar: «Eski uyga yangi zoldivor», «kir ko‘ylakka jun jiyak», «mis qozonga loy tuvoq» deb hajv, kulgi qilurlar. Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa, Xanjar, olmosdan bo‘lur o‘tkur. Fikrning oyinasi olursa zang, Ruhi ravshan zamir o‘lur benur. AXLOQ TARBIYASI Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja berguvchi axloq tarbiyasidur. Biz avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, deduk, chunki dars oluvchi-biluvchi, tarbiya oluvchi-amal qiluvchi demakdur. Shuning uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari ilmlariga omil bo‘lub shogirdlarga ham bergan darslarini amal ila chaqushturub o‘rgatmaklari lozimdur. Bu ravishi ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilub, mulloyi boamal bo‘lurlar. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam afandimiz: «Eng yomon kishilar ilmiga amal qilmaydurgan kishilar», – demishlar. Agar tarbiya qiluvchi muallim o‘zi olim bo‘lub amalsiz bo‘lsa, buning ham shogirdlarning axloqiga zo‘r ta’siri bo‘ladur. «Domlaning o‘zi falon joyda falon ishni qildi. Ammo bizlarga qilmanglar, haromdur, deb va’z etadur», deb fikr va xayollariga bo‘yla shak va shubha tushub qoladur. BAYT Minbar uzra jilva aylab va’z etarlar qilma deb, O‘zlarin xilvatda ko‘rsang oni qilmoqda emish. Ichma suv derlar biza oltun-kumush asbobda, Bilsamiz maqsudlari qo‘ltuqg‘a urmoqda emish. YAXSHI XULQLAR 73
uchun kerakli bo‘lgan yaxshi xulqlar: fatonat, diyonat, islomiyat, nazofat, g‘ayrat, riyozat, qanoat, shijoat, ilm, sabr, hilm, intizom, miqyosi nafs, vijdon, vatanni suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison, iqtisod, viqor, xavf va rajo, itoat, haqshunoslik, xayrixohlik, munislik, sadoqat, muhabbat va afvdur. Mana bu yozdig‘imiz yaxshi xulqlar aql va shar’i sharifga muvofiq. Alloh taolo ham bandalar qoshida maqbul va mu’tabardur. Emdi bu yaxshi xulqlarni qo‘lga olmak uchun ota- ona, muallim ustodlarimiz hazratlarining hikmatli nasihatlarini jon qulog‘i birla tinglab, doim xotirda tutmoq, axloqi yaxshi kishilar birla ulfat bo‘lmak, axloqi buzuq yomon kishilardan qochmak lozimdur. Bizim shariati islomiyada «axloqi hasana» – yaxshi xulqlar ila xulqlanmak, har narsaga ibrat ko‘z ila boqub, xulqini tuzatmak vojibdur. Rasuli akram nabiyyi muhtaram sallollohu alayhi vasallam: «Islomiyatda buzuqlik yo‘qdur, buzuqlikni ustiga oluv ham yo‘qdur. Islomiyatda eng mu’tabar kishilar yaxshi xulq egalaridur», – demishlar. 1. Abdulla Avloniyning hayoti va ijodi haqida so‘zlab bering? 2. Avloniyning ta’limiy-axloqiy qarashlariga ta’rif bering? 3. Abdulla Avloniy insonga hos hulqni necha turga bo‘ladi? 4. Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi Islom” asari kimlarga mo‘ljallangan? 5. “Turkiy Guliston-yohud ahloq” asaridagi ta’lim-tarbiyaviy masalalar haqida so‘zlab bering? 6. “Turkiy Guliston-yohud ahloq” asarida “ahloq” tushunchasiga qanday ta’rif berilgan? 7. Yaxshi hulq va yomon hulqqa asarda qanday ta’rif berilgan? 8. Fikr tarbiyasi va ahloq tarbiyasi haqida so‘zlab bering? Yüklə 471,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|