D. V. Rasulova I. Xotam ov X. S. Asatullayev

partiyasini ham yetakazib bera olar, ulam i korxonalarda yoki xususiy 
om borxonalarda shakllantirish imkoniga ega edilar. Yaponlar esa 
omborlari y o ‘qligidan ancha yirik standart partiyalami sotishga urinar, 
ulam ing tovarlarini xaridorlarga yetkazib beruvchi o g ‘ir yuk 
k o ‘taruvchi 
kemalardan 
foydalanishardi.Tezkorlik 
va 
yetkazib 
berishning kichik partiyalardaligi shunchalik ahamiyatli ekanki, hatto 
yapon tovarlariga taqqoslaganda hindlar uchun ancha yuqori narx 
darajasini ham oqlaydi. Natijada hind firmasi nafaqat yaponlar bilan 
raqobat kurashiga chiqadi, shuningdek, o ‘z savdo hajmini ham 
oshiradi.Shuning uchun, raqobatchilar faoliyatini tahlil qila borib, faqat 
k o ‘zga tez tashlanadigan param etrlar - narx va asosiy sifat 
xarakteristikalari bilan cheklanmasdan, xaridorlarga ta’sir o ‘tkazuvchi 
hamma omillami hisobga olish, shuningdek, bo‘lg ‘usi mijozlaringiz 
uchun nimalar muhimligini anglash va bu ehtiyojlami o ‘z ishingiz 
uchun katta foyda bilan iloji boricha tezroq qondirishga urinishingiz 
lozim.
Marketing dasturida tanlangan strategiyalar va ulam ing aniq 
qoMlanishi ta ’riflangan boMishi kerak.Raqobat strategiyasi tanlangach, 
tadbirkor qator qarorlar qabul qilishi lozim.
Tanlangan strategiyani qanday qilib yaxshiroq realizatsiya qilish 
mumkin?
Strategiyalami amalga oshirish uchun zarur b o ig a n moliyaviy 
struktura qanday boMishi kerak?
A n’anaviy 
bozordan 
ketish 
kerakmi 
(agar 
gap 
faoliyat 
ko ‘rsatayotgan korxona haqida b o ‘lsa)?
Firmaning joriy raqobat pozitsiyasini o ‘zgartirmasdan foydani 
oshirish mumkinmi (bu ham avvaldan ishlab kelayotgan korxonaga oid 
savol)?
Agar tadbirkor o‘z strategiyasini o ‘zgartirishga jiddiy qaror qilgan 
bo ‘lsa yoki endigina raqobatli bozorga chiqib kelayotgan bo‘lsa, u 
raqobatning ehtimoliy javob harakatlarini k o ‘zda tutishi kerak:
169

---

1. Javob harakatlam ing mavjudlik darajasi.
2. Ulaming firmaga ta ’sir etish ehtimoli,
3. Bu qachon yuz berishi mumkin?
4. U qanchalik tajovuzkor boMadi?
5. 0 ‘ta tajovuzkorona ta ’sir etishlardan chetga chiqish imkoniyati 
bormi?
M arketing rejasi. M uvaffaqiyatga erishish uchun firma o ‘z tovari 
uchun samarali bozor yaratishi kerak. Bunday bozorlami yaratishdagi 
asosiy qadamlam i biznes-rejaning marketing bo‘limi ta’riflaydi.
Marketing rejasi - m oijallan g an savdo hajmiga erishish va 
xaridorlami zabt etish yo ‘li bilan maksimal foyda olish. Odam lam i 
tovarga jalb etish ularga ehtiyojlariga mos va narxni ham to ‘g ‘ri 
keladigan m ahsulot (xizm at)lam i taklif etish bilan bajariladi. Shu bois 
bu b o iim d a iste’molchi uchun aniq marketing yo ‘nalishiga amal 
qilinishi zarur. Korxonaning marketing rejasi albatta mahsulotga 
tegishli barcha m a’lumotlar, raqobatchilaming afzallik tomonlari, 
firmaning m arketing borasidagi maqsadlariga qarab tuziladi. Marketing 
rejasi muhim hujjat hisoblanib, firma maqsadlaridagi vazifalami kim, 
nimani, qachon, va qanday qilib bajarishi kerak degan savolga javob 
beradi. M arketing rejasi quyidagi boiim lardan iborat.
• Korxona rejasi.
• M ahsulot hajmi va ishlab chiqarish muddatlari.
• Moliyaviy reja.
• Sotuv va logistika rejasi.
• Kommunikatsiya vasotuvni rag‘batlantirish rejasi.
• Istiqboldagi ham korlar bilan ishlash rejasi.
M arketing rejasining bajarilganligi nazorati 
va auditibutun 
marketing faoliyatini baholab firmaning kelgusida nima qilishligi 
haqida asos yaratib uning strategic rivojlanish rejasini belgilaydi.
Sotuv tarqatish jarayoni ju d a murakkab b o iib , bu davrda 
bozordagi joriy konyunktura, bozordagi vaziyat, uning sig‘imi, 
amaldagi m ahsulot sotilish hajmi kabi ko‘rsatkichlar tahliii olib 
borilishi zarur. Savdo sanoat yarmarkalari, yangi tovarlam ing 
xususiyatini namoyish etish, imtiyozli sotuvlar, rag‘batlantirish kabi 
tadbirlar sotuv jarayonini jadallashtiradi.
170

---

M arketing jarayonining sotuvdan keyingi bosqichi ikki fazani o ‘z 
ichiga oladi: 1-xaridor bilan ishlashni, 2-iste’molchi bilan ishlashni.
Talabni o ‘rganish, xaridoming xulq-atvorini o ‘rganish, uning 
tovami sotib olish haqida qaror qabul qilishiga ta’sir etuvchi omillami 
aniqlash xaridor bilan ishlash funksiyalariga kiradi. Iste’molchini 
o ‘rganish fazasi uning bozordagi xulq-atvorini o ‘rganish, firma 
mahsulotlariga b o ig a n munosabatini o ‘rganish, raqobatchi tovarining 
afzallik (ustun) tomonlarini aniqlash bilan b o g iiq . Axborotlar tahlili 
asosida marketing rejasiga o ‘zgartirishla rkiritiladi.
Umumlashtirib 
aytilganda, 
marketing 
jarayoni 
marketing 
qonuniyatlarigava prinsiplari (tam oyillariga) asoslanadi.
M arketingning asosiy qonuniyatiga ishbilarmonlik faolligining 
davriy ekanligi, raqobatchilik harakatining maqsadli pozitsiyalik 
ekanligidir.
M arketing 
rejasi 
tadbirkor 
o ‘z 
maqsadli 
bozori 
uchun 
foydalanmoqchi 
b o ig a n
m arketing 
kompleksining 
hamma 
elementlarini y ig in d isi: tovar, narxlar, tarqatish (sotish) metodlari, 
tovam i ilgari surish kabi choralami qamrab olishi kerak. Bu yerda 
quyidagi savollarga javob beriladi.
- Daromadi darajasi, jinsi, yoshi, m ashg‘uloti, hayot tarzi, oilaviy 
ahvoli 
va boshqalar bo‘yicha korxonaning maqsadli 
bozorini 
(segmentini) shakllantiruvchi xaridorlam ing asosiy tavsiflari qanday?
- Bozorda o ‘z pozitsiyasini belgilab borib, firma o ‘xshash tovarlar 
taklif qilib raqobatchilami surib chiqarishi mumkinmi yoki o ‘z o ‘mini 
topishga urinadimi?
Tovar siyosati firma tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar 
raqobatbardoshligini oshirishi bo‘yicha, birinchi navbatda sifat tavsifini 
yakuniy iste’molchilar talablariga mos keladigan darajada yaxshilash, 
narx siyosati firma tovariga narx hisoblash metodikasini, narx va 
sifatning o ‘zaro aloqasini, xaridorlar uchun chegirmalar va imtiyozlar 
tizimini ta’riflashni ko'zda tutadi. Bu yerda narxning tanlangan darajasi 
firmani ta’minlaydigan o ‘sha so f daromad ko ‘rsatiladi.
Savdo siyosati ishlab chiqarilayotgan mahsulotlami samarali 
sotilishi uchun optimal savdo ta rm o g i qanday tashkil etilishi -
to ‘g ‘ridan to‘g ‘ri iste’molchigami yoki vositachilar orqali tarmoqlari 
yaratishni ham qo ‘shib, ulgurji va chakana savdo do ‘konlari oraiiqda
171

---

saqlash uchun omborxonalar, servis markazlar, tovam ing harakatlanish 
y o ‘nalishlarini belgilash, ta’minot, transportga yuklash-tushirish, yukka 
ishlov berish ishlarini va b. tashkil qilish kabilami ko‘rsatadi.
Yangi 
tovarlar 
yaratish 
(innovatsiya 
siyosati), 
ulam ing 
assortimentini optimallashtirish (assortiment siyosati), tovam ing hayot 
siklini uzaytirish bo‘yicha choralami ko ‘zda tutadi. Siljitish siyosati 
(kom m unikatsiya siyosati) talabni shakllantirish va tovar savdosini 
rag‘batlantirish (FOSSTIS) bo‘yicha faol masala qanday hal qilinishi.
172

---